Szogunat rodu Tokugawa.

1. Tokugawa Ieyasu dochodzi do władzy. Formowanie bakuhanu.

Pod koniec XVI wieku Toyotomi Hideyoshi, dotychczasowy władca, ustanowił radę regencyjną, która miała sprawować władzę po jego śmierci i opiekować się jego synem, Hideyorim. Rada ta miała składać się z 5 członków (najpotężniejszych daimyo) pod przewodnictwem Tokugawy Ieyasu. Kiedy w 1598 umarł Hideyoshi regenci oficjalnie ustanowili stronnictwo skierowane przeciwko Ieyasu, działające pod hasłem obrony interesów rodu Toyotomi. W konsekwencji jego działań doszło do przełomowego w historii Japonii wydarzenia - bitwy pod Sekigaharą, stoczonej w 1600 roku. Główny adwersarz Ieyasu, Ishida Mitsunari, został zdradzony w kluczowym momencie walk, co doprowadziło do wygranej Ieyasu Tokugawy. Mitsunari zbiegł z pola bitwy i ukrył się w jednym ze swoich zamków, gdzie po kilku dniach popełnił samobójstwo. Ieyasu stał się najpotężniejszym daimyo w Japonii i w 1603 r. otrzymał od cesarza inwestyturę oraz tytuł shoguna.

Nowy shogun rozpoczął rządy od ugruntowania swojej pozycji. Nastąpiła wielka redystrybucja bogactw, podczas której konfiskacie uległo ok. 206 hanów o łącznej wartości 4 370 000 koku ryżu. Daimyo zostali podzielenia na fudai-daimyo - sprzymierzeńców spod Sekigahary - i tozama-daimyo, którzy złożyli hołd Ieyasu dopiero po przegranej w 1600 r. Ogólnie rzecz biorąc ci pierwsi dostali to, co zabrano tym drugim. Spowodowało to ogromne osłabienie potencjału gospodarczego przeciwników Ieyasu, a on sam zyskał jeszcze większe poparcie.

Jednym z najważniejszych punktów polityki Ieyasu było ograniczenie roli cesarza. W kwestii tej decyzje podejmował bardzo ostrożnie i bez pośpiechu, równocześnie na każdym kroku manifestował swój wielki szacunek do nominalnego władcy kraju. Powołał do życia urząd shoshidai - był to namiestnik shoguna w Kioto, gdzie znajdował się dwór cesarski. Do jego funkcji należało nadzorowanie dworu i arystokracji; podlegały mu również rady miejskie m.in. Kioto, Nary i Fushimi.

Ieyasu, zajęty dzieleniem bogactw i wprowadzeniem nowego porządku, pozostawił na uboczu problem Hideyoriego, syna Hideyoshiego. Ożenił go ze swoją wnuczką i osadził w Osace, jednej z największych twierdz Japonii. Ich bardzo dobrze stosunki zaczęły się jednak psuć, kiedy shogun zaczął żądać od niego coraz to nowych świadczeń - była to prowokacja, bowiem Ieyasu zmierzał do całkowitego zniszczenia rodu Toyotomi. Do Osaki zaczęli ściągać samuraje niezadowoleni z rządów Tokugawów. Nie wiadomo, co doprowadziło do ostatecznego wybuchu, jednak w 1614 r. armia bakufu pod dowództwem obecnego szoguna Hidetady przystąpiła do oblężenia. Zakończyło się ono kompromisowym pokojem (który zresztą został od razu złamany, bo Hidetada rozkazał zburzyć pierwszą warstwę murów i zakopać fosy). Po kilku miesiącach Hideyori zaczął domagać się udziału w rządach, co poskutkowało drugim oblężeniem w 1615 r. i rzezią na rodzie Toyotomi i jego zwolennikach.

Nastąpiła druga fala redystrybucji i represji wobec pokonanych pod Sekigaharą. W 1615 r. wydano dwa ważne dokumenty: Buke-shohatto, dotyczący klasy wojowników i administracji, oraz Kuge-shohatto, odnoszący się do dworu cesarskiego i arystokracji.

Nasuwa się pytanie - dlaczego Tokugawowie utrzymywali cesarza i jego dwór, skoro dążyli do ograniczenia jego roli? Odpowiedź jest prosta: Japończycy uwielbiają dynastie i od starożytności otaczają swojego cesarza czcią. Obalenie go wywołałoby ogromne kontrowersje, co doprowadziłoby do szybkiego obalenia `buntowników'. Utrzymywanie dworu, mimo że kosztowne, w dalszej perspektywie było o wiele bezpieczniejsze.

2. Struktura administracyjna.

Typ japońskiego feudalizmu, który uformował się w epoce Edo, określany jest słowem `bakuhan' (od bakufu, czyli szogunatu i han, czyli jednostki administracyjnej). Japonia podzielona była na hany, rządzone przez daimyo. Miały one niezależną od bakufu administrację, ustanawiały własne podatki itp. Daimyo podlegali shogunowi na zasadzie senior-wasal. Kluczową zasadą, na jakiej opierały się stosunki shogun-daimyo była reguła sankin-kotai. Mówiła ona, że daimyo musi spędzać tyle samo czasu (najczęściej rok) w swoim hanie jak i w Edo (dzisiejsze Tokio). Wiązało się to z obowiązkiem utrzymywania kosztownych posiadłości w stolicy, gdzie mieszkała rodzina władcy hanu - był to zwyczajny szantaż, który gwarantował, że żadnemu z wasali shoguna nie strzeli do głowy buntować się czy działać w konspiracji. Przyjazdy do Edo były ściśle określone przez bakufu i były one zorganizowane tak, aby silni tozama-daimyo mogli co najwyżej minąć się w drodze.

Oprócz hanów istniały też tenryo - ziemie należące bezpośrednio do Tokugawów. Stanowiły one około jednej ósmej całej powierzchni Japonii.

3. Struktura społeczna

Podział społeczeństwa japońskiego miał swoje korzenie w tradycji konfucjańskiej i był bardzo surowy. Istniała zasada mówiąca, że człowiek urodzony w danej klasie ma w niej umrzeć - odstępstwa były naprawdę rzadkie.

Najwyższa klasa to samuraje. Klasa wojowników, stanowiła około 10% ogółu ludności. Wedle zasad, nie mogli pracować fizycznie. Wyznacznikiem ich statusu były dwa miecze, które tylko oni mogli nosić przy sobie.

Za samurajami znajdowali się chłopi. Stanowili około 80% ludności i mogli zajmować się tylko i wyłącznie rolnictwem. Ukształtowanie powierzchni Japonii jest z punktu widzenia rolnictwa bardzo problematyczne - 90% stanowią góry i wyżyny. Z tego powodu już bardzo wcześnie Japończycy zaczęli stosować zaawansowane techniki nawadniania czy budowania pól tarasowych. Mimo to życie rolnika była niezwykle ciężkie - dodać należy, że klasa rządząca konsekwentnie popierała pogląd, jakoby chłop powinien posiadać tylko tyle, żeby przeżyć. Dołóżmy jeszcze częste klęski żywiołowe, jak trzęsienia ziemi, powodzie czy tajfuny, a otrzymamy przerażający obraz życia japońskiego rolnika.

Rzemieślnicy i kupcy to trzecia klasa. Często przenikająca się z klasą czwartą, czyli kupcami, którzy nie mogli liczyć na żaden szacunek, mimo, że niekiedy bywali o wiele bogatsi od shogunów.

Na marginesie społeczeństwa znajdowała się grupa zwana eta - uważani za zbrukanych, „nietykalnych”. Wykonywali zawody takie jak kat, grabarz, garbarz itp.

4. Początki izolacji.

Do tej pory Japonia utrzymywała ożywione kontakty handlowe z zagranicą. Co bardzo ważne, następowała także wymiana wiedzy i myśli technicznej. Jakie są więc powody, dla których bakufu „zamknęło” Japonię? Hipotez jest kilka.

Jeden z poglądów popularnych wśród japonistów mówi o dużej roli chrześcijaństwa. Misjonarze, głównie z Hiszpanii i Portugalii, działali w Japonii od połowy XVI wieku. Z początku nie wzbudzało to wśród ludności wielkiej niechęci - krzyże i różańce były popularnymi ozdobami noszonymi przez bogatszych Japończyków, jednak nie wskazywało to na ich wyznanie. Co więc sprawiło tak diametralne odwrócenie się od chrześcijan? Otóż, misjonarze działający w Kraju Kwitnącej Wiśni wywodzili się z różnych zakonów, często konkurujących ze sobą. Przenosili oni więc niezdrową atmosferę knowań, oszustw i podkopywania interesów na japoński grunt. Nie przynosiło im to wielkiego zaufania. W 1611 r. wydany został pierwszy `ostrzegawczy' edykt antychrześcijański. Rzeczywiste prześladowania miały miejsce od 1614 r., a już w 1622 r. odbyła się pierwsza egzekucja misjonarzy. Najważniejszym incydentem z udziałem chrześcijan był bunt w Shimabarze, na przełomie 1636 i 1638 r. Do wybuchu doprowadziły prześladowania innowierców prowadzone ze szczególnym okrucieństwem oraz ucisk feudalny. Chłopi w akcie rozpaczy zaczęli gromadzić się w opuszczonej warowni, gdzie zaczęli się zbierać również roninowie z pobliskich terenów - była to dla nich okazja do honorowej śmierci w walce, kwestia szalenie istotna na samuraja. W sumie zebrało się około 37 tys. ludzi. Po interwencji sił rządowych przy życiu ostało się ich ok. 150. (Współcześnie japoniści wskazują jednak, że był to bardziej bunt przeciwko sytuacji ekonomicznej niż przeciwko prześladowaniu chrześcijan).

Drugim i być może kluczowym powodem były obawy samego bakufu o swoje bezpieczeństwo. Istniało realne niebezpieczeństwo, że tozama-daimyo sprzymierzą się z jakimś obcym państwem i z jego pomocą przejmą władzę. Shogun nie miał zbyt dużych szans w konfrontacji z europejskim mocarstwem.

Od 1640 r. jedynymi cudzoziemcami w Japonii byli Holendrzy, którym pozwolono prowadzić działalność handlową na wysepce Deijima. Musiało być to dla Europejczyków niezwykle lukratywne, ponieważ przez 200 lat godzili się na różne represje i upokorzenia - np. ceremoniał fumie, który polegał na tym, że każdy Holender, schodząc ze statku, musiał podeptać święty chrześcijański obraz.

5. Stabilizacja

Kiedy bakufu szczelnie zamknęło Japonię i ustanowiło sztywny podział klasowy, nastąpiła stabilizacja. Przez okres niemal 200 lat nie działo się zbyt wiele, a jeszcze mniej zasługuje na zapamiętanie. Wśród ważniejszych wydarzeń z tego okresu możemy powstanie kodeksu bushido oraz gwałtowny rozwój warstwy mieszczańskiej.

Kodeks bushido („droga rycerza/wojownika”) - zbiór zasad, którymi miał się kierować każdy samuraj. Najważniejsze zasady bushido to chu - absolutna lojalność wobec seniora - oraz ko, czyli solidarność rodzinna, która sprowadzała się do posłuszeństwa głowie rodziny. Konsekwencją tych zasad były krwawe zemsty - najsławniejszy przypadek tego rodzaju to sprawa 47 samurajów, którzy w 1702 pomścili śmierć swojego pana, zabijając Kirę Yoshinakę. Sprawa nabrała ogromnego rozgłosu, opinia publiczna była zachwycona odwagą i oddaniem samurajów. Rząd był jednak zmuszony ukrócić samowolę, jakkolwiek z pewnością również sędziowie byli pod dużym wrażeniem czynów roninów. W konsekwencji została im zagwarantowana możliwość popełnienia seppuku - rytualne samobójstwa, które dla samuraja jest ogromnym zaszczytem.

Mimo że waleczny duch nadal tkwił w samurajach, kodeks bushido zakładał nieco inne sposoby spędzana czasu. Mówił o studiowaniu klasycznej literatury japońskiej, sztuki i kaligrafii - czemu sprzyjał spokojny czas stabilizacji. Nie oznacza to oczywiście, że w ciągu kilkudziesięciu lat klasa wojowników otrząsnęła się z analfabetyzmu i rozkwitła intelektualnie. Bushido to podstawa do wykształcenia się warstwy wykształconych urzędników i administratorów, której istnienie zaważyło o błyskawicznej modernizacji w czasie restauracji Meiji.

6. Prądy umysłowe

Wśród prądów umysłowych w Japonii ery Edo na dominującą pozycję wysunęły się kierunki neokonfucjańskie. Dwa z nich były szczególnie silnie reprezentowane:

Shushi-gaku - opracowany przez chińskiego neokonfucjanistę Chu Hsi, który poddał klasyków konfucjanizmu nowej interpretacji i stworzył filozofię ładu moralnego i racjonalną teorię rządzenia - obie połączone z mocnymi akcentami metafizycznymi. Kosmogonia oparta na pojęciach absolutu (chin. tai-k'i) i dwóch pierwiastków: aktywnego męskiego (yang) oraz pasywnego żeńskiego (in). System społeczny wg Chu Hsi opierał się na Pięciu Stosunkach: poddanego wobec pana, syna wobec ojca, żony wobec męża, młodszego brata wobec starszego brata oraz przyjaciół wobec siebie wzajemnie. W Pięciu Stosunkach zamykała się hierarchizacja całego społeczeństwa.

Yomei-gaku - opracowany przez chińskiego neokonfucjanistę Wang Yang-minga. Odszedł od racjonalizmu w stronę intuicjonalizmu; jego poglądy ukształtowały się pod silnym wpływem buddyzmu zen. Uważał, że do wszelkiej wiedzy człowiek dochodzi intuicyjnie, nie przez studiowanie teorii. Najwyższym rodzajem wiedzy jest wiedza o samym sobie, a źródłem tej wiedzy jest umysł człowieka, poza którym nie ma egzystencji.

Oba te kierunki zostały przeszczepione na grunt japoński przez uczniów wyżej wymienionych. Zyskały one dużą popularność.

W rozważaniach na temat prądów umysłowych tego okresu osobną kategorię stanowią uczeni, którzy zajmowali się tłumaczeniem dzieł holenderskich, pozyskanych z Deijimy - nazywa się ich rangaku („uczony w nauce holenderskiej”). Praktycznie rzecz biorąc, ich praca była jedynym źródłem postępu technologicznego. Główną trudność, jaką musiał pokonać rangaku, to nauczenie się holenderskiego - dla Japończyka jest to zadanie niezwykle trudne. Sama praca translatorska również nie należała do łatwych.

Wśród największych rangaku możemy wyróżnić m.in. Ryotaku, Gempaku i Nakawa Jun'ana - opracowali oni atlas anatomiczny, który został w 1774 r. pierwszym w Japonii dziełem naukowym tłumaczonym z obcego języka.

7. Rozkwit kultury mieszczańskiej

Mieszczaństwo w okresie stabilizacji rozwijało się niezwykle dynamicznie. Dzięki działalności handlowej, w której samuraje nie maczali palców, mogli stworzyć wielkie majątki, czasami większe od tych należących do shogunów. Poskutkowało to rozkwitem kultury mieszczańskiej, która stała w opozycji do znormalizowanych form artystycznych istniejących do tej pory.

7.1 Malarstwo

Najważniejszym pojęciem wiążącym się z malarstwem epoki Edo jest ukiyoe - „obrazy płynącego świata”. Pochodzenie tego słowa doskonale obrazuje przemiany, które zaszły pod wpływem wykształcenia się bogatej i licznej warstwy mieszczańskiej - pierwotnie „ukiyo” było używane w terminologii buddyjskiej, gdzie oznaczało „świat udręki” i ujmowało skrótowo jedną z podstawowych idei przemijalności, efemeryczności doczesnego życia. Malarstwo ukiyoe z kolei ukazywało świat pełen barw, dynamiczny i ciekawy. Po raz pierwszy pojawiły się w sztuce japońskiej portrety kobiece - artystów fascynowały jednak nie damy z dobrych domów, ale te z dzielnic kurtyzan, zwanych yukaku (zamknięta dzielnica).

Te wyodrębnione obszary w mieście stały się azylem dla artystów, gdzie nie bacząc na każący wzrok tradycyjnego bakufu mogli oddawać się nowej sztuce - prozaicy, poeci, malarze i aktorzy spotykali się w tam herbaciarniach i domach publicznych. Do największych malarzy tego nurtu zalicza się m.in. Toshusaia Sharaku, Suzukiego Haronobu i Kitagawę Utamato.

Malarstwem ukiyoe określa się nie tylko prace podejmujące tematykę yukaku, ale też np. pejzażystów - m.in. Katsuhika Hokusai („Trzydzieści sześć widoków na górę Fuji”) i Utagawa Hiroshige („Pięćdziesiąt trzy staje na trakcie Tokaido”)

Toshusai Sharaku Two actors 1

Suzuki Harunobu

Katsushika Hokusai 1

7.2 Literatura i teatr

W poezji coraz większym zainteresowaniem cieszył się gatunek zwany haiku - krótki, bo 17-zgłoskowy poemat, często czerpiący inspiracje z filozofii zen. Geniuszem tego gatunku, żyjącym w XVII wieku, był Matsuo Basho. Kilka jego utworów w tłumaczeniu Czesława Miłosza:

„Jaka cisza -
Terkotanie konika polnego
Świdruje skałę.”

„Zbudź się, motylu -
Późno, całe mile
Są przed nami.”

„Wioska bez dzwonów -
W wiosenne wieczory
Czego słuchać”

W przeciwieństwie do Basho, który uprawiał sztukę wysoką, stał Ihara Saikaku - prozaik, tworzący opowiadania o tematyce biesiadnej, rozrywkowej. Tytuły mówią same za siebie: „Pięć kobiet oddanych miłości”, „Nauka o szczęściu dla nowobogackich”, „Mężczyzna oddany miłości”.

Epoka Edo to też rozkwit teatru kabuki. Był on o wiele mniej sformalizowany niż uprawiany dotychczas teatr no - w rezultacie o wiele prostszy w odbiorze. Na przełomie XVII i XVIII wieku nabrał cech dojrzałego dramatu, co nie znaczy jednak, że nie istniały nurty bardziej rozrywkowe. Należały go nich objazdowe trupy kobiece, który wykonywały na scenie śpiewną recytację przy akompaniamencie instrumentów, tańce i proste skecze. Widownią byli w znakomitej większości mężczyźni, ponieważ aktorki zapewniały im rozrywkę również poza sceną - aż do 1629 r., kiedy zabroniły tego władze bakufu. Wtedy zamiast kobiet na scenie pojawili się młodzi chłopcy, którzy przejęli wszystkie funkcje swoich poprzedniczek. Oburzone władze i tego chciały zakazać, ale na przeszkodzie stał shogun Iemitsu, który podobno sam gustował w tego typu rozrywkach. Wreszcie, kiedy w 1652 r. Iemitsu umarł, władze dały upust swojemu oburzeniu i chłopcy zostali przepędzeni ze sceny teatru kabuki.

Największym twórcą dramatycznym, który wyniósł teatr kabuki na wyżyny, był Chikamatsu Moznaemona.

Japoński szyk - nazwisko zawsze przed imieniem.

Pan feudalny, rządził w hanie

Podstawowa jednostka administracyjna, posiadająca niezależną administrację.

W Japonii wszystko przelicza się na ryż. Koku to około 180 litrów.

Bakufu = szogunat

---