7. GRANICE KORZYSTANIA Z PRAW CZŁOWIEKA - STUDIUM PORÓWNAWCZE

1. interesy i dobra indywidualne mogą ze sobą kolidować

tak samo prawa i interesy jednostkowe kolidują ze wspólnotowymi

DLATEGO

konieczność uwzględniania w pr. międz. pr. czł. unormowań wyznaczających racjonalne, zharmonizowane z wymaganiami tych innych praw, interesów i dóbr, GRANICE KORZYSTANIE Z PRAW CZŁOWIEKA

nie niweczy to zasady pełnego i skutecznego korzystania z praw człowieka, ale dookreśla tę zasadę

2. wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw człowieka mogą wchodzić w grę TYLKO WTEDY I TYLKO NA TYLE, kiedy i na ile są wyraźnie umocowane w unormowaniu

żadnych ograniczeń nie wolno domniemywać, ponieważ:

domniemanie działa odwrotnie - na korzyść zasady poszanowania praw człowieka oraz pełnego i skutecznego z nich korzystania

nie wolno wyjątków interpretować ani stosować rozszerzająco

PRZECIWNIE: obowiązuje wymóg ścisłej interpretacji wyjątków

3. 3 MECHANIZMY :

1. wyjątki ex definitione

2. limitacja w korzystaniu z praw człowieka

3. derogacja zobowiązań w dziedzinie praw człowieka

4. im bardziej dojrzały i skuteczniej działający system ochronny, tym więcej unormowań dot. granic korzystania z praw człowieka i tym bardziej precyzyjnie są one umocowane

to dobrze, bo wyjątki powinny być wyraziste i wolne od wątpliwości umocowanie

np. AKPCiL - nie ma takich mechanizmów nie świadczy to o niej dobrze

5. niektóre unormowania „wyjątkowe” nie mają klarownej postaci - nie można ich jednoznacznie zaklasyfikować do jakiejś kategorii

ale nie ma to większego znaczenia, bo co do istoty gwarancji towarzyszących tym ograniczeniom są one podobne

zawsze można wykazać aktualność testów legalności, celowości i konieczności

6. w kontekście tych mechanizmów znaczenie mają klauzule generalne umocowane w EKPC:

• zakaz nadużycia prawa

• jest to zakaz działań lub czynów „zmierzających do zniweczenia jakichkolwiek praw i wolności zawartych w niniejszej Konwencji albo do ich ograniczenia w stopniu większym, niż to przewiduje Konwencja”

• zakaz nadużycia celów

• jest to zakaz stosowania dopuszczonych w EKPC ograniczeń „w jakichkolwiek innych celach niż te, dla których zostały wprowadzone”

Wyjątki ex definitione

mieszczą się tu takie unormowania konkretnych międz. chronionych pr. czł., które bezp. w związku z wytyczaniem zakresu substancji chronionej danego prawa wskazują jednoznacznie, że coś pozostaje bądź może być pozostawione poza takim zakresem, że na jakiś obszar substancja ta się nie rozciąga bądź może się nie rozciągać

Sposoby wprowadzania wyjątków ex definitione:

1. obligatoryjne wyjątki ex definitione - sama norma określająca substancję danego prawa przewiduje jakiś wyjątek

Są to np.

art. 2, 4, 6, 11, 20 EKPC

art. 19, 21 Paktu

2. fakultatywne wyjątki ex definitone - nie wprowadza ich traktat, ale państwo może wprowadzić

np. art. 11, 10§1 zd. 3 EKPC

Wszystkie są niżej omówione

1. np. prawdziwie „definicyjny” wyjątek towarzyszy

ZAKAZOWI PRACY PRZYMUSOWEJ LUB OBOWIĄZKOWEJ

art. 8 ust. 3 Paktu Obywatelskiego

art. 4 ust. 3 EKPC

• wyraźne stwierdzenie, że pojęcie pracy przymusowej lub obowiązkowej nie obejmuje:

• pracy wymaganej od osób pozbawionych wolności lub warunkowo zwolnionych

• przymusowej służby wojskowej lub służby zastępczej

• świadczeń na wypadek sytuacji nadzwyczajnych lub klęsk zagrażających życiu lub dobrobytowi społeczeństwa

• pracy lub świadczeń wchodzących w skład zwyczajnych obowiązków obywatelskich

• pakt obywatelski dodatkowo dopuszcza: pozbawienie wolności połączone z ciężką pracą (art. 4 ust. 3b)

2. czasem w funkcji wyjątku ex definitione występuje autonomiczny artykuł traktatu, np. w Pakcie Obyw.:

WOLNOŚĆ EKSPRESJI

art. 19

wyklucza się z zakresu wolności ekspresji i zobowiązuje państwa-strony do:

• ustawowego zakazu propagandy wojennej (art. 20 ust. 1)

• ustawowego zakazu jakiegokolwiek popierania nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, skłaniającego do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu (art. 20 ust. 2)

3. specyficzny wyjątek ex definitione:

WOLNOŚĆ ZGROMADZEŃ

ani Pakt ani EKPC nie umocowują jej w sposób bezwyjątkowy

dopuszczenie jedynie wolności POKOJOWYCH zgromadzeń

warunek ten pozostawia poza zakresem chronionym:

• zgromadzenia nastawione na wrogość, przemoc

• może to dot. np. zgromadzeń „fanów” przy okazji widowisk sportowych

4. wprowadzanie wyjątku ex definitione z zastosowaniem pod zdaniu głównym zdania podrzędnego rozpoczynającego się od zwrotu „chyba, że”, „z wyjątkiem”, np.

ZAKAZ UMYŚLNEGO POZBAWIANIA ŻYCIA

art. 2 ust. 1 EKPC

„z wyjątkiem przypadków wykonania sądowego wyroku skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę”

*np. Pakt Obywatelski szczeg. normuje karę śmierci w poszcz. paragrafach (art. 6 par. 2-6)

inny przykład:

wyjątek od PRAWA DO WOLNOŚCI I I BEZPIECZEŃSTWA OSOBISTEGO, ściślej od ZAKAZU POZBAWIANIA WOLNOŚCI

Art. 9 ust. 1 Paktu: „jak tylko na zasadach i w trybie ustalonym przez ustawę”

Art. 5 ust. 1 a-f EKPC: wyczerpująca lista sytuacji konkretyzujących formułę wstępną: „z wyjątkiem następujących przypadków”; opis każdej z tych sytuacji rozpoczyna się do słów „zgodnie z prawem” to bardziej kazuistyczne sformułowanie świadczy o silniejszej gwarancyjności systemu europejskiego w tym aspekcie

5. Szczególny, ważny praktycznie wyjątek ex definitione (nie ma tego wyjątku w Pakcie)

ZAKAZ POZBAWIENIA ŻYCIA

Art. 2 ust. 2 EKPC

Wyłącza z tego zakazu przypadki wynikające z „użycia siły, które jest absolutnie konieczne”, dokładnie określa 3 wchodzące w grę sytuacje:

1. obrona jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą

2. zatrzymanie bądź uniemożliwienie ucieczki osobie zgodnie z prawem pozbawionej wolności

3. zgodne z prawem działania na rzecz tłumienia zamieszek lub powstania

6.! pozorny wyjątek ex definitione

art. 15 ust. 2 Paktu

art. 7 ust. 2 EKPC

niedopuszczalność powoływania się na zakaz retroakcji prawa karnego w kontekście „sądzenia i karania jakiejkolwiek osoby za działanie bądź zaniechanie, które w czasie jego popełnienia było zabronione wg zasad ogólnych prawa uznane przez narody cywilizowane”

nie jest to wyjątek, lecz służy rozwinięciu formuły z ust. 1, która poza działaniem lub zaniechaniem, które nie stanowiło czynu zabronionego „według prawa krajowego” uwzględnia też czyn „według prawa międzynarodowego”

daklaratoryjny a nie konstytutywny charakter penalizacji międzynarodowej

7. na pograniczu wyjątków ex definitione i klauzul limitacyjnych stoją formuły wyjątkowego zastosowania przy okazji określania substancji chronionej:

PRAWA DO SŁUSZNEGO PROCESU

PRAWA DO NIEZAKŁÓCONEGO KORZYSTANIA ZE SWOJEGO MIENIA

1. zasada publicznego rozpatrzenia sprawy nie wyklucza dopuszczalności wyłącznie „prasy i publiczności... z całości lub części rozprawy sądowej”

ale uzasadnione jest to celami prawowitymi (rozw. charakterystyczne dla klauzul limitacyjnych) którym ta regulacja ma służyć:

• “ze względu na interesy moralności

• porządku publicznego

• lub bezpieczeństwa narodowego w demokratycznym społeczeństwie

• w sytuacji gdy wymaga tego interes nieletnich

• lub ochrona zycia prywatnego stron

• albo też w okolicznościach szczególnych, kiedy jawność byłaby ze szkodą dla interesów wymiaru sprawiedliwości”

(Art. 6 ust. 1 EKPC, por. art. 14 Paktu)

2. Art. 1 Protokołou I do EKPC zd. I ust. 1 - wg linii orzeczniczej ETPC wyraża w charakterze zasady chronionej - prawo “każdej osoby fizycznej i prawnej... do niezakłóconego korzystania ze swojego mienia”

zasadę tę dodatkowo dookreśla zakaz pozbawienia własności (zd. II ust. 1)

wyjątek ex definitione wynika z formuły: ”chyba że wymaga tego interes publiczny i na warunkach przewidzianych przez prawo oraz zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego”

2. wyjątek: (ust. 2): potwierdza się “prawo państwa do wydawania takich ustaw, jakie uzna za niezbędne dla kontroli korzystania z własności zgodnie z interesem ogólnym bądź w celu zabezpieczenia uiszczania podatków albo innych należności lub grzywien”

oba normy wyjątkowe mają być interpretowane i stosowane z należytym uwzględnieniem normy pierwszej - która ma charakter zasady-reguły

8. wyjątki ex definitione odmiennego typu - zamiast bezpośr. sformułowania wyjątku kładzie się nacisk na prawo konkretnego państwa-strony do wprowadzenia ograniczeń w określonym zakresie

- np.:

Art. 10 ust. 1 EKPC

dopuszcza się “udzielanie przez państwa zezwoleń dla przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych”

np. sprawa Gawęda p. Polsce - chciał zarejestrować czasopisma “Europejski Trybunał Moralności w Kętach” i “Niemcy, tysiącletni wróg Polski”

ale w sumie nie wiadomo, o czym chciał tam pisać

Polska na podst. sprzeczności z rzeczywistością odmówiła zarejestrowania tych czasopism

ale ETPC powiedział, że:

1. Nie można koncesjonować prasy

2. Rozlicza się readakcję wydawnictwa za treść, a nie za tytuł

3. EKPC nie zna celu prawowitego “sprzeczność z rzeczywistością”

4. Cele prawowite w EKPC stanowią maximum - są wyjątkiem, którego nie można rozszerzać

5. Nie można z góry przewidzieć, co będzie w czasopismach

nie ma tego wyjątku w art. 19 Paktu

- inny przykład:

Art. 11 ust. 2 EKPC

WOLNOŚĆ POKOJOWYCH ZGROMADZEŃ I ZRZESZANIA SIĘ

dopuszcza się “nakładanie zgodnych z prawem ograniczeń na wykonywanie tych praw przez członków sił zbrojnych, policji lub administracji państwowej”

(por. Art. 8 ust. 2 Paktu Gospodarczego - kontekst prawa do związków zawodowych

Art. 21 Paktu Obyw.- wolność zgromadzeń - wyjątek ten nie występuje

Art. 22 Paktu Obyw. - wyjątek ten pojawia się w kontekście wolności zrzeszania się, dot. członków sił zbrojnych i policji

Art. 5 zd. II i III EKS - podobna dla zakresu personalnego, ale niejednoznacza formuła)

9. W kontekście wyjątków ex definitione aktualny jest test legalności - formułowany:

• albo przez użycie zwrotu “zgodnie z prawem”

• albo przez akcent na bezprawność czynu, który wymaga reakcji (np. bezprawna przemoc w art. 2 ust. 2 EKPC)

• wywodzony z przedmiotu i celu traktatu i z zasady rule of law

10. Nie zawsze wyraźnemu sformułowaniu podlegają cele prawowite, któremu dany wyjątek ma służyć

• ale sam charakter wyjątków ex definitione wskazuje, że test celowości jest aktualny, wyjątki te służą np.:

• ochronie praw i wolności innych osób

• zapobieganiu przestępczości

• ochronie porządku publicznego

• ochronie zdrowia i moralności

• celów tych nie wskazuje się specjalnie, by nie zachęcać państw do nadużywania ich marginesu oceny i żeby wyjątki poddawać możliwie skrupulatnej kontroli ETPC

11. podobnie specjalnie nie wyraża się w większości wyjątków testu konieczności, ale potwierdza się go nieraz w orzecznictwie ETPC

- pod tym względem szczeg. jest wyjątek:

art. 2 ust. 2 EKPC: ograniczający się do przypadków „użycia siły, które jest absolutnie koniecznie”

chodzi tu o o wiele bardziej wymagający test konieczności niż ten występujący w klauzulach limitacyjnych

np. wyrok McCann i inni 1995

12. PODSUMOWANIE: Wykorzystanie wyjątków ex definitione nie osłabia międzynarodowo chronionych praw człowieka, ale dookreśla ich substancję chronioną, liczy się z praktycznymi realiami ich urzeczywistniania i stanowi podstawę dla możliwości „rozliczania” państw i ich funkcjonariuszy z tytułu działań podejmowanych z tytułu realizacji tych wyjątków

Limitacja korzystania z praw człowieka

1. limitacja - ograniczenie

2. w dziedz. praw człowieka nie odnosi się do wszystkich ograniczeń, ale tylko do tzw. „klauzul limitacyjnych

są to typowe dla międzynarodowych dokumentów praw człowieka postanowienia formułujące warunki dopuszczalnej ingerencji w substancję chronioną uprawnień

3. Klauzule limitacyjne charakteryzuje:

1. opisywanie warunków dopuszczalnej ingerencji za pomocą pojęć otwartych, nie nawiązujących bezpośrednio do treści uprawnienia (np. „konieczność w demokratycznym społeczeństwie”, „bezpieczeństwo publiczne”

odrożnia je to od ograniczeń ex definitione, które wyłączają spod ochrony konkretne sytuacje faktyczne bądź prawne, mieszczące się w hipotezie danej normy (np. art. 8 ust. 3 c Paktu z zakresu ochrony wolności od pracy przymusowej lub obowiązkowej wyłącza pracę zwykle wymaganą w czasie odbywania kary pozbawienia wolności)

2. pozwalają na ingerencję w substancję chronioną nie tylko w stanach nadzwyczajnych, ale także podczas normalnego funkcjonowania państwa

w przeciwieństwie do klauzul derogacyjnych

3. część z nich cechuje specyficzna budowa

np. art. 8 ust. 2 EKPC: “Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa (tj. prawa do prywatności zagwarant. w art. 8 ust. 1) z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez prawo i koniecznych w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”

• ustanowiono tu 3 warunki dopuszczalności ingerencji, będące typowymi składnikami klauzuli limitacyjnej:

• zgodność ingerencji z prawem (“...z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez prawo”

• jej konieczność w społeczeństwie demokratycznym (“...koniecznych w społeczeństwie demokratycznym...”)

• realizację celu prawowitego(“... z uwagi na bezpieczeństwo państsowe, bezpieczeństwo publiczne... itd.”)

• elementy te determinują wypracowaną w systemie EKPC sekwencję działań organów kontrolnych rozstrz. o dopuszczalności limitacji w konkr. sprawie

jeśli zostanie ustalone, że chroniona substancja została naruszona, organ bada w kolejności:

1. czy naruszenie ma oparcie w obowiązującym prawie (test legalności)

2. rozstrzyga o zgodności ingerencji z celami prawowitymi wymienionymi w klauzuli limitacyjnej (test celowości)

3. rozważa, czy ingerencja była konieczna w społ. demokratycznym (test konieczności)

nie sprostanie któremuś z tych testów prowadzi do wniosku o niedopuszczalności limitacji

jest to modelowy kształt klauzuli limitacyjnej, ale nie zawsze jest on właśnie taki

• np. art. 29 ust. 2 PDPC - nie wspomina o teście konieczności (a też jest klauzulą limitacyjną)

więc jeśli przepis nie zawiera któregoś z testów, ale zawiera 2 pozostałe, to najczęściej też jest klauzulą limitacyjną

4. Klauzule limitacyjne:

• umożliwiają zrównoważenie interesów indywidualnych, chronionych przez prawa człowieka, z wymaganiami życia społecznego

• Pełnią ważną funkcję zw. z przeciwdziałaniem arbitralnemu postępowaniu państwa w tym zakresie.

• Warunki dopuszczalności pozornie sformułowane są b. ogólnie, ale przeciwdziała temu narastające orzecznictwo na ich podstawie (case law)

• gdy postępowaniu państwa nie towarzyszy zła wola - dostarczają wskazówek co do działań i środków, których władza publ. powinna się wystrzegać by uniknąć zarzutu arbitralności

• z perpektywy podmiotu uprawnionego są znaczącym dopełnieniem danych mu gwarancji ofiara ingerencji ma podstawę i argumenty kwestionowania jej dopuszczalności

5. Klauzule limitacyjne są wyjątkiem od zasady pełnego zapewnienia praw człowieka więc ich interpretacja musi być ścisła i przychylna wobec naruszanych uprawnień

dlatego ETPC odrzucił koncepcję tzw. inherent (implied) limitations - ograniczeń wpisanych w istotę uprawnienia w odniesieniu do tych praw, w które można ingerować na podst. klauzul limit. bo same klauzule wyliczają wyczerpująco warunki ingerencji i są dość elastyczne (Golder v. UK 1975)

niedopuszczalność powoływania się na inne cele prawowite niż wymienione we właśc. klauzuli limit. (Sidiropoulus v. Grecja 1998)

• rażącym odstępstwem jest tu art. 11 AKPCiL wolność zgromadzeń: wymienia tylko przykładowo dpuszczalne płaszczyzny ingerencji

• we wszystkich innych przypadkach katalog celów prawowitych jest zamknięty

6. Klauzule generalne i indywidualne - 2 różne modele limitacji

9. KLAUZULE GENERALNE

1. umożliwiają ograniczenia odnoszące się do całego katalogu praw i wolności zaw. w określ. dokumencie na podst. jednej klauzuli limtacyjnej

2. zdają się nie dostrzegać specyfiki konkr. uprawnienia sugerują możliwość ingerowania w każde prawo człowieka, zawarte w danym dokumencie (a przecież niektóre prawa, np. wolność od tortur są powsz. traktowane jako absolutne, nie dopuszcz. żadnej ingerencji)

3. tę wadę może zniwelować rozsądne orzecznictwo

4. są to np. Art. 27 ust. 2 EKPC, art. 4 Paktu, Art. 31 EKS

II) KLAUZULE INDYWIDUALNE

1. limitacja dot. konkretnych uprawnień, w oparciu o dołączone do nich indywidualne klauzule

2. zamiast jednej pojawia się kilka klauzul - każda z nich stanowi grunt do ingerencji w inne uprawnienie

3. taką regulację uzasadniają różnice pomiędzy warunkami limitacji sformułowanymi w poszcz. klauzulach, prz. wsz. katalogami celów prawowitych:

np. Art. 8 ust. 2 EKPC - celem prawowitym jest np. dobrobyt gosp.

Art. 10 ust. 2 EKPC - cele prawowite: zachowanie integr. terytorialnej, ochrona dobrego imienia innych osób itd.

4. pozwalają dostosowywać podstawy limitacji do specyfiki konkretnego uprawnienia

5. skuteczniej wypełniają zadanie ograniczenia arbitralności działań państwa

generalnie międzynarodowe dokumenty praw człowieka odchodzą od klauzul generalnych na rzecz indydiwualnych:

pierwsze akty zawierają klauzule generalne: ADPiOC 1948 (Art. XXVIII), PDPC(Art.29 ust.2)

późniejsze akty operują klauzulami indyw.: EKPC, MPOPOiP, AKPC, KPD

ale nie jest to stała, jednokierunkowa tendencja, bo powstały też akry posługujące się np. jednymi i drugimi klauzulami, np. MPPGSK

Niektóre klauzule indywidualne:

• Art. 8-11 EKPC

• art. 2 Prot. IV - wolność przemieszczania się

• art. 8 ust. 2 - typowa klauzula limitacyjna

• art. 9 ust. 2 - specyficzna klauzula limitacyjna obejmuje tylko fragment substancji tego prawa (tylko ekspresja religijna)

• art. 18 Paktu §4 - potwierdzenie wolności rodziców w zakresie wychowania moralnego i religijnego dzieci zgodnie z ich przekonaniami to prawo bezwzględne, nie stosuje się do niego limitacji z art. 18§3

• art. 10 EKPC i art. 19 Paktu - najszerszy zakres klauzuli limitacyjnej: obejmuje odpowiedzialność i obowiązki tych, którzy korzystają z wolności ekspresji

• art. 11 EKPC - ingerencja władzy publicznej w korzystanie z wolności zgromadzeń i pokojowego zrzeszania się

• art. 12 Paktu - po klauzuli limitacyjnej w § 3 jest §4 nieobjęty tą klauzulą - nikogo nie wolno pozbawiać prawa powroty do kraju

Konstytucja RP:

• zawiera klauzulę generalną (art. 31 ust. 3)

• ale do niektórych uprawnień dołączono nie wiadomo dlaczego także indywidualne klauzula (art. 45 ust. 2, 53 ust. 5, 61 ust. 3, 64 ust. 3)

trzy pierwsze z nich modyfikują katalog celów prawowitych w stosunku do tego z klauzuli generalnej

ten ostatni nie zawiera żadnej oryginalnej treści

wg orzecznictwa TK:

• klauzule indyw. nie wyłączają zastos. klauzuli gen. - pełnie ona wtedy w stos. do nich rolę uzupełniającą

• z faktu wprowadzenie do konst. klauzuli gen. nie wynika możliwość ustanawiania ogr. wobec wszystkich zagwarant.w niej wolności i praw - możliwość taka jest wyłączona, gdy Konst. w sposób wyraźny uznaje określone uprawnienie za nienaruszalne lub gdy taki charakter upr. wynika z umów międzynarodowych

7. 
   TEST LEGALNOŚCI

jego istotą jest ustalenie, czy ingerencja w uprawnienie miała oparcie w obowiązującym prawie

oznacza to oprócz badania podst. prawnej także zasadniczych właściwości, którymi podstawa ta powinna się cechować (jakość prawa)

jeśli ingerencja nie miała podstawy prawnej - Trybunał od razu stwierdza naruszenie praw człowieka

w konsekwencji otrzymujemy odp. na pytanie czy dana ing. była legalna i pewną koncepcję rozumienia pojęć “prawo”

• za obowiązujące prawo uważa się normy obow. w danym syst. prawnym w momencie ingerencji

• obok norm prawa krajowego w grę mogą wchodzić normu międzynarodowe (dot. to tych państw, gdzie normy prawa międz. mogą służyć do oceny wewn. stos. prawnych nie ulegając przekształceniu w normy prawa krajowego) /np. zakaz propagandy wojennej i nienawiści rasowej ugruntowany w pr. międz./

• dopuszczalną formą prawną jest też prawo niepisane - ze wzgl. na systemy common law

• orzecznictwo sądów - głównie w systemie common law, ale w systemie civil law też ma jakieś znaczenie

• podst. ograniczenia może być zarówno norma ustawowa jak i pozaustawowa budzi to pewne wątpliwości

opinia doradcza Międzyamerykańskiego TPC: ustawowa podst. ograniczeń pr. podstawowych

tak uznano np. w Polsce: Art. 31 ust. 3 Konst: ograniczenia dot. korzystania z konst. wolności i praw mogą być ustanowione wyłącznie w ustawie nakaz nadania zupełności regulacji ustawowej (określ. w ustawie wszystkich podst. elementów ograniczenia danego uprawnienia)

• dopuszczalność norm dyskrecjonalnych, delegujących kompetencje - ale są pewne kryteria jakościowe:

• muszą precyzyjnie wskazywać, jakie kompetencje są delegowane

• muszą określać sposób realizacji kompetencji

• jeśli nie wynika to z prawa powszechnego, norma ta musi gwarantować środki dochodzenia roszczeń w zw. z działaniem władzy wykonującej delegowaną kompetencję

• o jakości prawa przesądzają też: :

• dostępność, - adresat normy prawnej powinien móc zorientować się, jakiego zachowania wymaga od niego prawo w danych okol. obowiązek publikowania norm pr., wyroków sądowych w syst. common law, podręczników prawa itd.

• przewidywalność (precyzyjność) - pr. sformułowane na tyle precyzyjnie, aby adresat normy mógł w oparciu o nie regulować swoje postępowanie, musi móc przewidzieć konsekw. swojego postępowania (ale dopuszcz. jest posługiwanie się pojęciami ogólnymi lub specjalistycznymi, wymagającymi interpr. w tym skorzyst. z profesjonalnej pomocy prawnej)

• Trybunał dopuszcza ustalanie znaczenia normy pr. z wykorzystaniem źródeł pozapr. (np. instrukcje, dyrektywy urzędowe)

• dopuszcz. są regulacje pozostawiające swobodę decyzji org. władzy wykonawczej

• istnienie efektywnych środków kontroli - wyinterpretowana z zasady rządów prawa; znaczenie tych środków polega na poddaniu działań władzy publicznej niezależnej kontroli

8. TEST CELOWOŚCI

poszukuje odp. na pytanie, czy naruszenie danego uprawnienia było konsekwencją realizowania któregoś z celów prawowitych

CEL PRAWOWITY - może stanowić podstawę ograniczenia, stanowi wartość ważną dla społeczeństwa/państwa/jednostki

a) katalogi tych celów mogą odbiegać od siebie w różnych klauzulach limitacyjnych

ale zawsze składają się z dóbr znaczących w życiu społecznym

prawa człowieka czasami w interesie społeczeństwa muszą ustąpić gdy dochodzi do kolizji z istotnym dobrem publicznym lub indywid.

b) podział na dobra publiczne i indywidualne

• dobra publiczne:

• bezpiecz. państsowe

• integralność terytorialna

• porządek i bezp. publiczne

• zapobieganie przestępstwom

• dobrobyt gosp. kraju

• dobra indyw.:

• prawa i wolności innych osób

• ich dobre imię

• dobra, w kt. wymiar publiczny przenika się z indyw.:

• zdrowie

• moralnośc publiczna

• powaga i bezstronność władzy sądowej

są to wszystko pojęcia celowo otwarte mają być wzorcem normatywnym dla bogactwa konkr. sytuacji, których nie można z góry przewidzieć

poza tym pojęcia te znajdują się w dokumentach wielostronnych, więc odwołują się do wypracowanych w ramach różnych syst. pr. koncepcji czy inst.

te pojęcia niekoniecznie muszą mieć identyczne znaczenie w różnych dokumentach międzynarodowych

państwo nie może rozszerzać ich katalogu, bo są to wyjątki

Przegląd celów prawowitych: - “twardy rdzeń celów prawowitych”

• bezpieczeństwo państwowe, bezp. publiczne, porządek publiczny

• porządek publiczny - najszersza kategoria, jest to suma reguł gwarantujących funkcjonowanie społeczeństwa, katalog fundamentalnych zasad, na których opiera się społeczeństwo

w takim znaczeniu francuskie ordre public pojawia się w EKPC raz: art. 6 ust. 1 i w IV Prot. dodatkowym art. 2 ust. 3 (znaczenie francuskie - porządek zabezpieczony przez centrum i rozchodzi się na społeczeństwo od górdy do sołu; znaczenie angielskie - porządek od dołu do góry )

• bezp. państwowe - odwołanie się do niego uzasadniają tylko najpoważniejsze zagrożenia - bytu narodu, integr. terytorialnej, niezalezności polit. państwa, demokrat. porządku państwa (to ostatnie - z orzecznictwa ETPC)

ochr. bezp. państw. umożliwia ingerencję w uprawnienia w zw. z ochroną tajemnicy państw., przeciwdziałaniem terroryzmowi, szpiegostwu, ekstremizmowi politycznemu albo propagandzie w wojsku

• bezp. publiczne - gdy skala zagrożenia jest mniejsza ze wzgl. na lokalny charaketer lub krąg podmiotów, których dotyczy; cel ten pokrywa się w dużej mierze z zapobieganiem przestępstwom, uzasadnia stos. środków z zakresu polityki kryminalnej państwa

• ochrona zdrowia

• ma wymiar indyw. i publ. może chodzić o ochronę zdrowia całej populacji, jej istotnej części lub pojedynyczych osób

• celem jest przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się chorób, ich zwalczanie i odp. opieka nad chorymi

na tej podst. ETPC dopuszcza ingerencję w życie pryw. człowieka np. przez obowiązek noszenia krótkich włosów przez poborowego czy zakaz praktyk sadomasochistycznych

• istotne wskazówki mogą tu wynikać z przepisów WHO

• np. zasada anonimowości - czasemmoże zostać złamana, np.. gdy lekarz wie, że jedno z małżonków jest nosicielem HIV, to musi poinformować o tym drugie - w imię ochrony zdrowia

• moralność

• odwołanie do szerokiego katalogu fundamentalnych wartości modelujących ludzkie postępowanie, które zazwyczaj (ale nie zawsze) pochodzą z religii

• nie muszą być wyrażane expressis verbis w pr. pozytywnym - ich pozycja wiąże się z akceptacją w danym społ.

• nie ma jednej uniwersalnej koncepcji moralności, ani nawet europejskiej jednolitej koncepcji więc państwa muszą dysponować szerokim marginesem oceny co do kręgu wartości w obronie których można ingerować w pr. indyw.

• prawa i wolności innych osób

• chodzi o różne aspekty szeroko rozumianych praw człowieka, zarówno potw. na szczeblu międzynarodowym, jak i w pr. krajowym

• państwo jestt zobowiązane do czuwania, by inne osoby nie godziły w nasze praw i wolności

• w przypadku kolizji uprawnień: nie bez znaczenia jest status posiadany przez konkurujące uprawnienia

rzeczywista potrzeba zabezpieczenia uprawnienia absolutnego zawsze uzasadni ingerencję w uprawnienie limitowane (ale niekoniecznie uzasadnia też zastosowaną metodą czy środek tej ing.)

nie jest tak jednak zawsze przy prawach niederogowalnych, ale nie absolutnych wtedy ważniejsze od sposobu wyrażenia w danym dokumencie będzie miało znaczenie przyposywane im przez organ kontrolny

Klauzule indywidualne pozwalają w większym stopniu uwzględnić specyfikę danego prawa

• np. art. 8 ust. 2 EKPC - dobrobyt gospodarczy państwa jako cel prawowity

• wolność ekspresji - najwięcej takich “dodatkowych” celów prawowitych: np. ochrona integralności terytorailnej państwa

np. była taka sprawa w Polsce - powstało stowarzyszenie na Śląsku, które groziło oderwaniem Śląska od Polski - Polska je zdelegalizowala

Konstytucja RP:

• cele prawowite zawarte w klauzulach limit. Konst. są inspirowane regułami międzynar. i z grubsza im odpowiadają

• chociaż to, że mamy klauzulę generalną uniemozliwia uwzględnianie specyfiki danego prawa

• chociaż są wyjątki:

art. 31 ust. 3 - odwołanie się do ochrony środowiska

art. 61 ust. 3 - odwołanie do wolności i praw podmiotów gospodarczych

• wątpliwości budzi też niepełność katalogu tych celów w klauzuli generalnej

• problemy wynikają głównie z wyboru klauzuli generalnej jako modelu limitacji

9. 
   TEST KONIECZNOŚCI

• to najbardziej ocenny etap rozstrzygania o dopuszczalności limitacji

• organ kontrolny musi zająć stanowisko co do tego, czy zgodna z prawem i realizująca cel prawowity ingerencja była także uzasadniona

• ocena konieczności wymaga wyważenia konkurujących dóbr: limitowanego uprawnienia i realizowanego celu prawowitego

do przeprowadzenia tego procesu nie wystarczą same zasady techniczne, jak np. reguła osiągania celu prawowitego za pomocą możliwie najmniej inwazyjnych środków

potrzebny jest też materialny punkt odniesienia

• w systemie EKPC jest nim standard społeczeństwa demokratycznego (art. 6 ust. 1, 2, art. od 8 do 11 EKPC oraz art. 2 ust. 3,4 IV Protokołu)

• w innych dokumentach syt. jest mniej jasna:

MPPOiP - tylko klauzule limit. z art. 14 ust. 1, 21 i 22 ust. 2 odwołują się do wartości społ. demokratycznego

AKPC - także ujmuje to w sposób selektywny (art. 15, 16 ust. 2 i 22 ust. 3)

AKPCiL - w ogóle pomija

zdaniem ETPC ustalenie, czy ing. miała charakter konieczny zależy od: /są to tzw. subtesty/

1. stwierdzenia, czy stała za nią pilna potrzeba społeczna odpowiadająca któremuś z celów prawowitych

wymaga to rozważenia kontekstu sytuacyjnego, w jakim doszło do naruszenia:

np. czy działanie partii religijnej, w którą były wymierzone restrykcje, mogło zagrażać porządkowi demokratycznemu w państwie (sprawa Refah Partisi)

czy rejestracja stowarzyszenia “śląskiej mniejszości narodowej” i uzyskanie przez nie przywilejów wyborczych mogło godzić w prawa innych (sprawa Gorzelik i inni)

w zakresie tych ustaleń ETPC pozostawia to zadanie władzom krajowym

jest to przykład zastosowania wypracowanej w orzecznictwie ETPC doktryny “marginesu oceny”, dopuszczającej pewną swobodę implementacyjną na rzecz stron Konwencji doktrynę tę uzasadnia:

• subsydiarny charakter EKPC

• lepsza pozycja wł. krajowych (zwł. sądów) jeśli chodzi o ocenę potrzeb społecznych

• istnienie społ. i polit. odrębności między państwami

w gestii ETPC pozostaje jednak ocena, czy państwo korzystając z pozostawionej swobody działało “rozsądnie, ostrożnie i w dobrej wierze”

2. spełnienia kryterium proporcjonalności

wymaga rozważenia, czy ingerencja w uprawnienie była proporcjonalna, adekwatna i wystarczająca w stosunku do realizacji celu prawowitego, któremu miała służyć

konieczne jest przeanalizowanie takich elementów jak:

• natura naruszonego uprawnienia

• status ofiary naruszenia (np. piastowanie funkcji funkcjonariusza publicznego może wpływać limitująco na korzystanie z niektórych praw człowieka - sprawa Vogt pko Niemcom 1995)

/Vogt była nauczycielką i zapisała się do Komunistycznej Partii Niemiec. Niemcy ją zwolnili, bo powiedzieli, że nauczycielka jest zobowiązana do wierności narodowi i państwu. Bo w konst. RFN z 1949 jest zasada “demokracja zdolna do samooborny” - wymóg wspierania demokratycznych wartości ustroju, także przez każdego członka służby cywilnej (np. nauczyciela).

ETPC uznał, że te motywy są adekwatne, ale nie wystarczające, bo żadne państwo nie ma tak szerokiego grona służby cywilnej ani nie nakłada tak aktywnego obowiązku. Poza tym Vogt była szanowaną nauczycielką i nigdy w szkole nie indoktrynowała.

• zakres i środki ingerencji (nawet w syt. uzasadniającej ing. nie można iść zbyt daleko i bez wystarczającej przyczyny doprowadzać np. do zbyt głębokich zmian w życiu ofiary - sprawa Vogt)

• charakter chronionego dobra publicznego (w syst. europ. szczeg. wagę przypisuje się np. ochronie porządku demokratycznego)

• z ingerencji nie może wynikać bezpodstawny ciężar dla jednostki lub grupy, do której ta jednostka należy bo wtedy ingerencja jest niedopuszczalna

najczęściej w zw. z art. 14 EKPC - wykluczenie odmiennego traktowania w wykonywaniu praw objętych EKPC

Derogacja zobowiązań w dziedzinie praw człowieka

Derogacja jest jedną z instytucji delimitujących korzystanie z praw człowieka:

W sytuacjach wyjątkowych i ekstremalnych, kiedy zagrożone jest istnienie narodu, państwo może czasowo odstąpić od wykonywania niektórych zobowiązań w dziedzinie praw człowieka.

uprawnienia te obwarowane są jednak ściśle określonymi wymogami zarówno substancjalnymi jak i proceduralnym

1. klauzula derogacyjna - konstrukcja prawna, która stanowi podstawę dla podjęcia kroków derogacyjnych; znajduje się w:

art. 15 EKPC

art. 4 Paktu

art. 27 AKPC

art. 30 EKS

w Polsce: Rozdział XI Konst “Stany nadzwyczajne” + 3 ustawy (odp. do każdego stanu nadwyczajnego)

2. Przesłanki substancjalne derogacji:

1. Derogacja może nastąpić tylko “w przypadku, gdy wyjątkowe niebezpieczeństwo publiczne zagraża życiu narodu”. SĄ TO WARUNKI WSTĘPNE (UPRZEDNIE) DEROGACJI:

• po stronie każdego państwa leży ocena, czy dane niebezp. publ. zagraża zyciu narodu władze krajowe są lepiej predestynowane do decydowaniu o istnieniu stanu nadzwyczajnego i o rodzaju i zasięgu podejmowanych w zw. z tym środków

dlatego klauzula derogacyjna pozostawia państwom szeroki margines oceny

ale organy kontrolne zachowują prawo do oceny, czy państwo nie wykroczyło w badanym przypadku poza ten margines

KRYTERIA WSTĘPNE MATERIALNE: (to sytuacja faktyczna, która daje państwu tytuł do derogacji)

• “niebezp. publ. które zagraża życiu narodu - zdefiniowane przez ETPC w sprawie Lawless v. Irlandia: sytuacja kryzysowa lub niebezpieczeństwo wyjątkowe i bezpośrednie dotyczące całej populacji i stwarzające zagrożenie dla zorganizowanego życia społeczności tworzącej państwp

• kryteria, które muszą być spełnione, aby sytuacja mogła być zakwalif jako takie niebezpieczeństwo (na podst. sprawy Dania, Norwegia, Szwecja, Holandia v.Grecja:

• niebezp. musi być aktualne i poważne

• skutki niebezp, muszą dotyczyć całego narodu

• zagrożona jest ciągłość zorganizowanego życia społęczności państwowej

• kryzys lub niebezp. muszą być wyjątkowe normalne środki lub ograniczenia dozwolone przez EKPC dla utrzymania bezp. publicznego, zdrowia i porządku są całkowicie nieadekwatne

modelowym przykładem takiej sytuacji jest wojna - wskazuje na to nawet expressis verbis EKPC

w Pakcie nie ma tak wyraźnego wskazania, ale Komitet stwierdził, że art. 4 Paktu ma zastosowanie w czasie konfliktów zbrojnych, zarówno międzynarodowych jak i innych

katalog niebezpieczeństw publ. zagrażających życiu narodu wg Nicole Questiaux:

• różnego rodzaju kryzysy polityczne

• działanie sił przyrody (zjawiska powinny być na danym terenie rzadkie i nadzwyczajne)

• kryzysy ekonomiczne (N.Q. stwierdziła, że nie mogą one być samodzielną podst. dla zastosowania art. 4 Paktu, podobnie uznali twórcy Zasad z Syrakuz - “Zasad uchylania zobowiązań i ograniczania praw człowieka w MPPOiP”)

W POLSCE:

ART. 230 KONST:stan wojny można wprowadzić nie tylko w razie napaści na RP, ale także, gdy istnieje zagrożenie wojenne lub gdy ze zobowiązań międzynarodowych wynika zobowiązanie wysłania sił zbrojnych dla uczestniczenia we wspólnym konflikcie zbrojnym

nijak to się ma do standardów międzynarodowych

ART. 230 KONST: gdy wchodzi w grę wyjątkowe niebezpieczeństwo zagrożenia życia narodu (i tak jest w pr. międzynarodowym) + u nas jeszcze: zagrożenie podstawowych zasad konstytucyjnych, dla ochrony bezpieczeństwa obywateli i poządku publicznego

to też jest bez sensu, bo państwo ma obow. zapewnienia bezp. i porządku publicznego na co dzień, a nie tylko w stanie wyjątkowym

2. Środki podjęte przez państwo powinny mieścić się w “zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji”, nie mogą być sprzeczna “z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego” i nie mogą pociągać za sobą dyskryminacji

3. Klauzule derogacyjne zawierają katalog praw niederogowalnych - takich, których stosowanie nie może być zawieszone bez względu na sytuację (wyjątek: art. 30 EKS - nie zawiera takiego katalogu)

art. 15 ust. 2 EKPC - prawa niederogowalne:

• prawo do życia (z wyjątkiem przypadków śmierci będących skutkiem zgodnych z prawem działań wojennych)

• wolność od tortur

• wolność od niewolnictwa i poddaństwa

• zakaz karania bez podstawy prawnej

• normy Prot. nr 6 dot. zniesienia kary śmierci

• zakaz ponownego sądzenia lub karania za ten sam czyn (art. 4 Prot. nr 7)

• normy Prot. nr 13 dot. zniesienia kary śmierci we wszystkich okol.

art. 4 ust. 2 Paktu - prawa niederogowalne:

• prawo do życia

• zakaz tortur

• zakaz niewoli i poddaństwa

• zakaz więzienia za długi

• zakaz karania bez podstawy prawnej

• prawo do podmiotowości prawnej

• wolność myśli, sumienia, religii

• zakaz wykonywania kary śmierci (art. 1 aut. 1 Drugiego Prot. Fakultatywnego do MPPOiP z 1989)

art. 27 ust. 2 AKPC - prawa niederogowalne:

• prawo do osobowości prawnej

• prawo do życia

• prawo do ludzkiego traktowania

• wolność od niewolnictwa

• zasada lex retro non agit

• wolność sumienia i wyznania

• prawa rodziny

• prawo do nazwiska

• prawa dziecka

• prawo do obywatelstwa

• + zasadnicze gwarancje sądowe dla ochrony tych praw

widać, że im później umowa zawarta, tym więcej praw objętych kategorycznym zakazdem czasowego uchylania

świadczy to o coraz wiekszej roli praw człowieka i o woli społ. międz. do silniejszej ich ochrony

Fakt niederogowalności poszcz. praw nie oznacza, że państwa nie mogą stosować wobec nich innych środków ograniczających.

4. Organ kontrolny, po ustaleniu, że istnieje zagrożenie dla życia narodu przystąpi do przeprowadzenia testu konieczności.

Kroki derogacyjna muszą mieścić się w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji - konkr. środki muszą być dostosowane do konkr. okoliczności - ocenia się to przy pomocy 3 kryteriów:

• kryterium konieczności derogacji dla uporania się z niebezp. sytuacją (państwo musi wykazać, że prawo kraj. obow. w normalnej sytuacji jest niewystarczające dla utrzymania porządku)

• kryterium proporcjonalności pomiędzy podjętymi środkami a stanem niebezpieczeństwa dla życia narodu

• kryterium czasu obowiązywania środków derogacyjnych - niezmienność zastosowanych środków skutkowałaby ich zbytnią surowością lub nieefektywnością (bo stopień zagrożenia jest dynamiczny - może maleć i się intensyfikować)]

5. W klauzuli derogacyjnej test legalności również obowiązuje; jego istota sprowadza się do wymogu zgodności kroków derogacyjnych z prawem międzynarodowym.

Środki podjęte przez państwo nie mogą być sprzeczne z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego (test legalności)

jest to odesłanie do innych traktatów z zakresu ochrony praw czlowieka

ma to szczeg. znaczenie dla określenia zakresu substancji niederogowalnej bo katalogi pr. niederogowalnych różnią się między różnymi dokumentami

jest to też odesłanie do traktatów, które mogą mieć znaczenie dla ustalenia legalności derogacji, np. z zakresu międzynarodowego prawa humanitarnego

podobnie należy brać pod uwagę ustawodawstwo MOP, w szczeg. Konwencję MOP nr 87 dot. wolności związkowej i ochrony praw związkowych z 1948 r.

test legalności może się też oprzeć o normy wypływające ze zwyczaju międzynarodowego lub ogólnych zasad prawa

6. kroki derogacyjne nie mogą pociągać za sobą dyskryminacji wyłącznie z powodu rasy, koloru skóry, płci, języka, religii lub pochodzenia społecznego przesłanka ta występuje w systemie uniwersalnym (Pakt Obyw.), interamerykańskim (AKPC), ale w EKPC i EKS - nie

test niedyskryminacji jest uszczuplony w Pakcie (art. 2 ust. 1 i art. 26) - w klauzuli derogacyjnej nie ma podst. niedyskryminacji takich jak: poglądy polityczne lub inne

pochodzenie narodowe lub społeczne

sytuacja majątkowa

urodzenie

jakiekolwiek inne okoliczności

celowo dopuszczono możliwość derogacji praw człowieka w sposób, który mógłby stanowić dyskryminację z powyższych względów!

ale ryzyka płynące z tego złagodzone są w kontekście “innych zobowiązań wynikających z pr. międz.”, np.

art. 12 I Konwencji Genewskiej 1949: zakaz dyskryminacji m.in. z powodu narodowości, poglądów politycznych lub jakichkolwiek innych analogicznych powodów

art. 75 I Ptotokołu Dodatkowego 1977: zapewnia osobom, które znalazły się we władzy strony konfliktu ochronę bez rozróżnienia ze wzgl. na poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe, majątek, urodzenie,. inne cechy lub inne podobne kryteria

art. 2 II Prot. Dodatkowy: zakaz dyskryminacji ze względu na poglądy polityczne i inne, pochodzenie narodowe, majątek,. urodzenie, jakiekolwiek inne kryteria

W klauzuli derogacyjnej EKPC nie uwzględniono zakazu dyskryminacji

ale powsz. uważa się,że generalny zakaz dyskryminacji związany z korzystaniem z praw i wolności wymienionych w EKPC odnosi się także do wszelkich ograniczeń w korzystaniu z tych praw

potwierdza to doktryna i orzecznictwo ETPC

3. Wymogi natury formalnej derogacji:

1. obowiązek urzędowego ogłoszenia stanu nadzwyczajnego (Art. 4 ust. 1 Paktu)

• ogłoszenie powinno zostać dokonane przez kompetentną władzę i w sposób przewidziany pr. krajowym

• gwarantuje to poszanowanie zasady rządów prawa w czasie, kiedy jest ona najbardziej potrzebna

EKPC nie przewiduje expressis verbis tej przesłanki

wywodzi się ją z przedmiotu i celu traktatu oraz zasady rule of law

potwierdza to orzecznictwo (Komisja w 1976 w spr. Cypr przeciw Turcji uznała, że w każdym przypadku art. 15 wymaga jakiegoś formalnego i publicznego aktu derogacji - jeśli tego nie ma, art. 15 nie może mieć zastosowania)

• sprawa Brannigan i McBride: czy Wielka Brytania naruszyła wymóg niesprzeczności środów derogacyjnych z innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego (wymogu ogłoszenia nie ma w EKPC, ale jest w Pakcie, UK jest stroną obu dok.)

ETPC uznał, że oświadczenie Ministra Spraw Wewn. złożone w Izbie Gmin uzasadniające decyzję o podjęciu kroków derogacyjnych było wystarczające w rozumieniu art. 4 Paktu

2. powiadomienie o tym fakcie i o jego powodach społeczności międzynarodowej za pośredn. Sekretarza Generalnego właściwej organizacji (art.4 ust. 3 Paktu - mówi o Sekretarzu Generalnym ONZ, art. 15 ust. 3 EKPC mówi o Sekretarzu Generalnym RE)

traktaty nie przewidują szczególnej formy przekazania tej informacji

nie trzeba nawet powoływać się na klauzulę derogacyjną

większą wagę przykłada się do treści - powinna zawierać:

• dane o podjętych środkach derogacyjnych (szczeg. o ich rodzaju i zakresie)

• powody, dla których były ono konieczne

informacje te muszą być na tylw dokładne, aby organy kontrolne oraz inne państwa-strony mogły w oparciu o nie ocenić, czy kroki derogacyjne są zgodne z pr. międz.

3. Pakt wymaga, aby notyfikacja nastąpiła natychmiast, EKPC nie zawiera postanowień w tym zakresie (ale sprawa Lawless - ETPC stwierdził, że informacja powinna być przekazana bezzwłocznie)

standard jest więc podobny, choć łagodxniejszy w EKPC (dopuszcza odstęp czasu, jeśli wymaga tego sytuacja nadzwyczajna)

4. taki sam obowiązek wiąże się z zakończeniem stanu nadzwyczajnego - wg takiej samej procedury

• Pakt wymaga, aby państwo podało termin, w którym odstępstwo przestanie obowiązywać

• EKPC wymaga, aby państwo przekazało informację nie tylko o tym, kiedy środki przestaną działać (wymiar formalny), ale także kiedy przepisy EKPC będą ponownie w pełni stosowane (wymiar substancjalny)

4. Uwagi na tle prawa i praktyki polskiej

13.12.1981 Rada Państwa wprowadziła stan wojenny

Jako podst. prawną powołano art. 33 ust. 2 Konstytucji PRL, zgodnie z którym Rada Państwa “mogła wprowadzić stan wojenny”, jeżeli wymagał tego “wzgląd na obronność lub bezpieczeństwo państwa”

W celu realizacji tego uprawnienia Rada Państwa uchwaliła pakiet 4 dekretów z dekretem o stanie wojennym na czele i ogłosiła je w Dzienniku Ustaw

• dopiero 29.01.1982 władze poinformowały społ. międzynarodową o derogacji praw człowieka

• stan wojenny zniesiono 22.07.1983 przy czym wiele restrykcji nadal utrzymano w mocy (wprowadzono w tym celu specjalną ustawę z 21.07.1983)

• o fakcie zniesienia stanu wojennego Polska poinformowała społ. międz. 25.07.1983

Wszystkie działania dot. stanu wojennego należy oceniać w świetle norm Paktu Obywatelskiego, który był wiążącym Polskę traktatem międzynarodowym:

1. zaistnienie “wyjątkowego niebezpieczeństwa publicznego, które zagraża zyciu narodu”

stan wojenny wprowadzono ze względu na “bezpieczeństwo państwa”, co w praktyce oznaczało bezp. ówczesnych władz, które nia miało za wiele wspólnego z życiem narodu

2. test legalności: kroki derogacyjne stały w sprzeczności “z innym zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego”

zawieszenie działalności a potem delegalizacja związków zawodowych naruszenie nie podlegających derogacji gwarancji Konwencji MOP nr 87

3. władze PRL naruszały wiel prawa niederogowalnych: prawo do życia, wolność od tortur oraz okrutnego, nieludzkiego bądź poniżającego traktowania lub karania, zasadę nieretroaktywności pr. karnego itd.

4. z dużym i nieuzasadnionym opóźnieniem poinformowano inne państwa o zastosowaniu środków derogacyjnych

5. formalne zniesienie stanu wojennego nie było zgodne z prawem międz., skoro wiele praw i wolności zostało nadal zawieszonych

STAN WOJENNY, A W SZCZEG. ZWIĄZANE Z NIM RESTRYKCJE, BYŁY SPRZECZNE Z WIĄŻĄCYMI POLSKĘ STANDARDAMI MIĘDZYNARODOWYMI

Obecna Konst. RP w Rozdziale XI zawiera dość rozbudowaną regulację “Stanów nadzwyczajnych”. Przewidziane są:

• stan wojenny

• stan wyjątkowy

• stan klęski żywiołowej

• wprowadzenie stanu nadzwyczajnego może nastąpić “w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające” (art. 228 ust. 1) “na podstawie ustawy, w drodze rozporządzenia, którego podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiadomości” (art. 228 ust. 2)

1. warunkiem ogłoszenia stanu wojennego jest sytuacja “zewn. zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium RP lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji” (art. 229)

2. stan wyjątkowy może być wprowadzony “w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego” (art. 230 ust. 1)

3. stan klęski żywiołowej może być wprowadzony ”w celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia” (art. 232)

przesłanki te nie przystają do standardów międzynarodowych, zgodnie z którymi wartością chronioną jest życie narodu, a nie państwo czy jego konstytucyjny ustrój

poza tym Konst. nie przewiduje obowiązku notyfikacji międzynarodowej, ani tej związanej z wprowadzeniem ani zakończeniem stanu nadzwyczajnego

również test legalności międzynarodowej nie został wprowadzony

test konieczności został znacznie złagodzony - ograniczno go tylko do testu proporcjonalności (art. 228 ust. 5)

konstytucyjny katalog praw niederogowalnych nie w pełni pokrywa się z treścią klauzul derogacyjnych - brak postanowienia o niewzruszalności zasady ne bis in idem (niederog. wg EKPC), prawa do podmiotowości prawnej i zakazu więzienia za długi (niederogowalne wg Paktu)

wolność od niewolnictwa i poddaństwa powsze. uznana w standardach międz. w ogóle nie jest zagwarantowana w Konst.

GENERALNIE twórcy Konst. nie uwzględnili zobowiązań Polski wynikających z klauzul derogacyjnych w stopniu wystarczającym

Oprócz regulacji konstytucyjnej stany nadzw. unormowane są w 3 ustawach:

1. ustawa z 18.04.2002 r. o stanie klęski żywiołowej

2. ustawa z 21.06.2002 o stanie wyjątkowym

3. ustawa z 29.08.2002 o stanie wojennym oraz kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom RP

ustawy te skonstruowane są wg tego samego wzorca, np.

USTAWA O STANIE WOJENNYM

• powtarza za Konst. warunki główne wprowadzenia tego stanu więc nie usunęła sprzeczności polskiego ustawodawstwa ze stand. międz. w tym zakresie

• doprecyzowano wymóg oficjalnego ogłoszenia oraz wymóg notyfikacji międzynarodowej

• test konieczności utrzymano na poziomie wyznaczonym w Konst.

• nie wprowadzono testu legalności międzynarodowej

• prawa niederogowalne - ustawa wymienia “wolności i prawa człowieka i obywatela”, które mogą zostać zawieszone

wśród praw niewzruszalnych nie pojawia się zasada ne bis in idem, prawo do pomiotowości prawnej, zakaz więzienia za długi

wolność od niewolnictwa i poddaństwa również nie podlega zawieszeniu z wyjątkiem pozwalającym na wprowadzenie powszechnego obowiązku wykonywania pracy

ale nie jest to sprzeczne ze stand. międz. Pakt i Konwencja wyłączają z pojęcia “pracy przymusowej lub obowiązkowej” świadczenia wymagane w sytuacjach nadzwyczajnych, zagrażających życiu lub dobru spoleczeństwa

ale utrzymano możliwość zawieszenia prawa do strajków i działalności związkó zawodowych

rozwiązanie to przypomina normy Dekretu o stanie wojennym

15

---