IV. Formalizm amerykański - New Criticism

Nowa Krytyka (New criticism) - nazwa obejmująca działalność krytyków uniwersyteckich, którzy niepodzielnie panowali na amerykańskiej scenie literaturoznawczej między 1940 a 1970 rokiem. Nowa krytyka zwracała uwagę przede wszystkim na autonomiczną wartość dzieła literackiego. Przedstawiciele Nowej Krytyki związani byli z rozwojem angielskiego i amerykańskiego modernizmu.

Główni przedstawiciele: Cleanth Brooks, John Crowe Ransom.

Nowa Krytyka stała się najbardziej ortodoksyjną szkołą krytyczną w USA. Jej członkami poza Brookesem i Ransomem był także William K. Wimsatt Jr. Łączył ich wspólny cel: rzetelna uniwersytecka edukacja literacka oparta na obiektywnych regułach czytania. Głównym narzędziem w oddziaływaniu - esej. Wzorcowym podręcznikiem analizy literackiej na amerykańskich uniwersytetach był Understanding Poetry Brookesa i Warrena.

Angielskie źródła

Początki Nowej Krytyki to lata 20 w Anglii.

Thomas Stearns Eliot - napisał esej „Tradycja i talent indywidualny”, w którym postawił tezę: rozwój artysty to bezustanne poświęcanie samego siebie i stałe wygaszanie własnej osobowości. Eliot wysuwa koncepcję twórczości poetyckiej: „Poezja to nie danie upustu wzruszeniom, ale ucieczka od wzruszenia, to nie wyrażanie osobowości, lecz ucieczka od osobowości.” Pisarz musi wyzbyć się własnych uczuć i emocji. Te są własnością samego dzieła sztuki, nie życia, biografii.

W eseju o dramaturgii elżbietańskiej Eliot pisze o oderwaniu sztuki od rzeczywistości. Sztuka, która nie opiera się na konwencji, tylko na dążeniu do realizmu, nie jest w ogóle sztuką. Konwencja (rytm narzucony zewnętrznemu światu), wyzwala zarówno od nieobrobionej rzeczywistości, jak zmąconej osobowości prywatnej.

Eliot stworzył teorię przedmiotowego odpowiednika - domagał się aby wiersz nie komunikował uczuć bezpośrednio, lecz za pomocą tekstowej mediacji. Przedmiotowy odpowiednik to obiektywnie istniejący symbol lub obraz, który odsyła z jednej strony do nastroju poety, z drugiej zaś wywołuje nastrój u czytelnika. Nie jest rzeczywistym przedstawieniem tego, co poeta czuł, pisząc wiersz.

Ivor A. Richards - W książce „The meaning of meaning” wprowadził rozróżnienie na 2 sposoby użycia języka:

1. symboliczne - zakłada wyraźnie określone odniesienie do rzeczywistości i pretenduje do prawdy

2. emotywne - nie odsyła do rzeczywistości, uchyla się kwalifikacji prawda-fałsz; Swoje uzasadnienie znajduje w wyrażaniu ludzkich postaw.

Koncepcja pseudosądów Richardsa i Ogdena - Referencjalne użycie znaków językowych to sąd, do którego stosujemy kryteria logiczne. Użycie emotywne, prowadzi do formułowania pseudosądów (pseudo-statements), które nie mogą być weryfikowane przez odniesienie do rzeczywistości. Emotywna postawa, wyrażona w poetyckich pseudosądach, polegać ma na tym, że chaotyczne bodźce zewnętrzne są przetwarzane przez umysł w harmonijną, zrównoważoną strukturę, która nie podlega weryfikacji przez odniesienie do zewnętrznego podmiotu, lecz jest ważna w sobie. Utwór poetycki jest odwzorowaniem pracy umysłu i daje się zdefiniować przez równowagę wewnętrznych elementów.

Krytyka jednoznaczności wiersza Richardsa - krytykował pogląd iż każde słowo posiada jakieś własne, jedno znaczenie, niezależne od niego użycia i sprawujące nad nim kontrolę, oraz cel w jakim powinno być wypowiedziane. Znaczenie tekstu jest uzależnione od wewnętrznych relacji między słowami, które należy badać całościowo, w kontekście całej wypowiedzi.

Wieloznaczność - jedna z najważniejszych kategorii semantycznych Nowej Krytyki. William Empson napisał, że wieloznaczność odsyła nie tylko do różnych znaczeń danego wyrażenia w słowniku, ale też do „wszelkich”, nawet najdrobniejszych niuansów słownych, umożliwiających odmienne reakcje na tę samą cząstkę języka.

Podsumowując- Richards stworzył trzy tezy: oddzielenie od siebie sądów referencjalnych i emotywnych (poetyckich), scalająca działalność umysłu odwzorowana w spójnym artefakcie, strukturalna wieloznaczność wypowiedzi językowej.

„Princes of Literatury Criticism” Richardsa to pierwsza książka w języku angielskim, w której zarysowano spójną teorię krytyki literackiej.

Close reading

• Uważne czytanie - kategoria wprowadzona do badań literackich przez Igora A. Richardsa, który w ksiązce Practical Criticism pisał, że „wszelka szanująca się poezja zachęca do uważnego czytania. Uważne czytanie polega na pozbawieniu dzieła wszelkich zewnętrznych - historycznych, politycznych, ideologicznych - kontekstów i skrupulatnej analizie jego retorycznych mechanizmów.

• Herezja parafrazy - błąd polegający na omówieniu tekstu literackiego innymi słowami, co powoduje utratę jego literackich właściwości. Najważniejsze bowiem jest to, co „wiersz mówi jako wiersz” czyli jako autonomiczny artefakt słowny, w którym nie da się oddzielić formy od treści.

• Poetyka obiektywna - uważne czytanie poezji czyli obiektywna analiza wiersza, pozbawiona jakiejkolwiek subiektywnej domieszki.

• Podstawowe błędy popełniane przez czytelników poezji - pogoń za przesłaniem (poszukiwania idei, która można odnieść do własnego życia), wyraz uczuć lub ich czyste urzeczywistnienie, piekne sformułowanie jakiejś wzniosłej prawdy.

• Język masowy - został mu przeciwstawiony język poezji. Najgorsza wersja poezji to taka, w której „przeciętna jednostka demonstruje swoja przeciętność” (Allen Tale). Powołanie poetyckie ma tworzyć formalny porządek stanowi emocjonalnemu.

Harmonijne napięcia

• Kategorie opisu wiersza - metafory stosowane do opisu autonomicznej i spójnej struktury wiersza: budowla, artefakt, organizm, kompozycja muzyczna.

• Tekstura - wg Johna C. Ransoma jest to retoryczno-językowa warstwa utworu literackiego, niedająca się zredukować do treści logicznej (czyli struktury). Wiersz jest jednością struktury (treści) i tekstury (formy językowej). O poetyckości wiersza rozstrzyga tekstura: gdy krytyk zajmuje się wyłącznie strukturą, „nie ma nic do powiedzenia o samym wierszu”.

• Organiczna jedność - wedle Nowej Krytyki, dzieło literackie powinno cechować się ograniczoną jednością, czyli harmonijną zgodnością wszystkich elementów. Jak pisał Ivor A. Richards, czytelnik powinien uchwycić w akcie lektury „całościowe znaczenie” dzieła, które tylko „jako całość” może dostarczyć mu satysfakcji. Relacja między poszczególnymi częściami powinna przypominać relację między elementami żywego organizmu. Brookes pisał, iż zasada organicznej jedności „ jedna podobne z niepodobnym” . Źródeł tej zasady należy szukać w angielskim romantyzmie (u Coleridge'a)

• Ironia - definiowana rozmaicie przez Nowych Krytyków, stanowiła kwintesencję struktury literackiej. Najczęściej oznaczała wewnętrzne napięcie między poszczególnymi, nierzadko przeciwstawnymi, elementami dzieła. Rober P. Warren napisał, że poeta „dowodzi swojej wizji, oddając ją płomieniom ironii - dramatowi jej struktury”. Brooks twierdził, że ironia „to najogólniejsza kategoria, jaką posiadamy dla oznaczenia jakości uzyskiwanych przez rozmaite elementy dzieła dzięki wewnętrznemu kontekstowi.

• Błąd afektywności - wprowadzone przez Wimsatta i Beardsleya określenie błędnego mniemania, iż analiza lub interpretacja literacka powinna opierać się na subiektywnych odczuciach krytyka. Nie uczucia czytelnika decydują o wartości dzieła lecz ono samo.

• Błąd intencji - wprowadzone przez Wimsatta i Beardleya określenie błędnego przekonania czytelnika, że intencja autora odgrywa jakąkolwiek rolę w interpretacji lub ocenianiu dzieła literackiego. Autor jako postać historyczna nie odgrywa żadnej roli w procesie czytania.

• Nową Krytykę można traktować jako normatywną teorię lektury immanentnej. Jako taka spotykała się z krytyką badaczy zainteresowanych zewnętrznymi (historycznymi, ideologicznymi, politycznymi) kontekstami dzieła literackiego, a także pragmatycznym osadzeniem aktu interpretacji.

• Można ją też interpretować jako postawę filozoficzną dla której tekst literacki jest autonomicznym dziełem sztuki, poddającym się zdystansowanej i bezinteresownej kontemplacji.

PODSUMOWANIE

Tezy Nowej Krytyki:

1. Język poetycki (emotywny) różni się od języka referencjalnego (symbolicznego), podobnie jak słowo poetyckie różni się od słowa prozaicznego. „Słowo w sensie poetyckim jest rzeczą samą w sobie i zawiera wszystkie swoje znaczenia, podczas gdy słowo w sensie prozaicznym jest jednopłaszczyznowe i funkcjonalne”

2. Utwór poetycki odsyła do „wyobraźniowego życia poety, które scala w sobie rozbieżne doświadczenia.

3. Utwór poetycki jest autonomiczną, samowystarczalną całością, zbudowaną z wewnętrznych napięć (ironii i paradoksów). Do jego odczytania niepotrzebna jest znajomość kontekstu pozaliterackiego

4. Język poezji zrywa z nawykami potocznej komunikacji. Poezja nie jest podporządkowana żadnemu zewnętrznemu celowi i dlatego jest autoteliczna. „Poezja znajduje swój prawdziwy pożytek w swej doskonałej bezużyteczności”.

5. Krytyk zajmuje się odsłanianiem organicznej jedności dzieła poprzez scalanie jego pozornej niespójności.

6. Krytyka jako działalność naukowa i obiektywna ( a nie: impresjonistyczna i subiektywna) , nie interesuje się ani intencją poety, ani też realnym wpływem na czytelnika, albowiem liczy się jedynie „tekst sam w sobie”. Krytyk powinien „raczej odnosić się do natury przedmiotu niż do efektu, jaki wywołuje w podmiocie”

7. Nie rozumienie wiersza jest istotne, ale przyjemność, jaką on sprawia w lekturze. Odbiór wiersza powinien być kontemplatywny i bezinteresowny, pozbawiony jakichkolwiek odniesień do sytuacji społecznej pisarza i czytelnika

8. Społeczna funkcja krytyki polega na „wydobyciu dla własnej publiczności tego, czego ona pragnie, organizowaniu tego, co może stworzyć, a mianowicie smaku i epoki.

9. Dzięki Nowej Krytyce zarzucono redukcjonistyczną i impresjonistyczną postawę wobec dzieła literackiego i stworzono w Ameryce warunki do pełnej profesjonalizacji i formalizacji badań literackich jako osobistej dyscypliny.

VI. HERMENEUTYKA

• Hermeneutyka i egzegeza - w czasach starożytnych i nowożytnych hermeneutyczna filologia była wykorzystywana do objaśniania Pisma Świętego stąd mowa też o hermeneutyce teologicznej. Najważniejszym pytaniem było: gdzie kryje się prawdziwy sens tekstu. Istniały na to 2 odpowiedzi:

1. prawdziwy sens tekstu to sens dosłowny - tekst mówi to co mówi (hermeneutyka literalna)

2. prawdziwy sens tekstu to sens przenośny - znaczenie tekstu jest znakiem odsyłającym do innego znaczenia (hermeneutyka figuralna)

• Dzieje hermeneutyki technicznej jako filologii teologicznej można przedstawić jako spór liberalistów i figuralistów. Przykłady takich sporów:

1. Egzegeza duchowa szkoły aleksandryjskiej (Klemens, Orygenes, II/III w.) vs egzegeza dosłowna (historyczna) szkoły antiocheńskiej (Diodor z Tarsu, Jan Chryzostom, IV/V w.)

2. Alegoreza i typologia patrystyczna vs żydowski liberalizm

3. Luterańska sola scriptura (Pismo Święte a nie Kościół dostarcza reguł interpretacji) vs Tradycja rzymska (Kościół interpretuje)

ZNACZENIA TERMINU HERMENEUTYKA

• Hermeneutyka techniczna - bliska jest filologii. Najpierw służyła objaśnianiu świętych słów i znaków zesłanych przez bogów, potem komentowała teksty święte, by wreszcie wypracowywać reguły objaśniania wszelkich tekstów kultury. Związana z różnymi metodami interpretacji Pisma Świętego (tu związana z egzegezą) , niezbędny składnik kultury humanistycznej (tu związana z filologią).

• Hermeneutyka filozoficzna - jak możliwe jest rozumienie w ogóle?

• Pierwszy takie pytania zadawał niemiecki filozof, filolog i teolog Friedrich Schleiermacher, po nim Wilhelm Dilthey - hermeneutyka jak nauka o rozumieniu sensu (człowiek nie istnieje bez rozumienia świata i samorozumienia; podstawowy wymiar istnienia człowieka)

• Hermeneutyczna koncepcja Diltheya: jak w ogóle możliwa jest interpretacja tego, co nazywał „indywidualną ekspresją życia” i jak możliwe jest uniwersalne uprawomocnienie takiej interpretacji. Hermeneutyka staje się dziedziną ogólnej teorii poznania.

• Fryderyk Nietzsche - jako pierwszy zastosował wykładnię ( filologiczną interpretację tekstu) do hermeneutyki filozoficznej. Nietzsche stosował ją wymiennie z interpretacją, zarówno w kontekście technicznym dotyczącym, wykładni filologicznej (nie ma poprawnej wykładni; ten sam tekst umożliwia nieskończoną ilość wykładni). Według Nietzschego, świata nie sposób oddzielić od jego wykładni, z czego wynika interpretacyjny charakter rzeczywistości.

• Wykładnia - termin techniczny, oznaczający filologiczną interpretację tekstu, po raz pierwszy zastosowany do hermeneutyki filozoficznej przez Nietzschego.

• Martin Heidegger - rozumienie jest sposobem istnienia. Człowiek zanim przekształci się w podmiot teoretyczny, egzystuje w świecie, który go obchodzi, i dlatego wymaga od niego rozumienia. Wykształciła się filozofia hermeneutyczna, dla której najważniejszym zagadnieniem jest rozumiejąca egzystencja człowieka.

• Zakres hermeneutyki - obejmuje obszar życia codziennego, techniki egzegezy, metodologię nauk czy filozofię egzystencji.

• Hans - Georg Gadamer- „bytem który może być rozumiany, jest język”

• Konflikt hermeneutyk - Paul Riceour - nie istnieje hermeneutyka ogólna, nie istnieje dla egzegezy kanon uniwersalny, są jedynie odrębne i sobie przeciwstawne teorie mówiące o prawidłach interpretacji.

• Rozumienie - wg Ditheya rozumienie charakteryzuje nauki o duchu i pozostaje w opozycji do wyjaśniania. Po zwrocie ontologicznym rozumienie oznacza podstawowy wymiar istnienia człowieka, który nie istnieje bez rozumienia świata i samorozumienia., dokonującego się dzięki językowości i dziejowości

• Koło hermeneutyczne- figurę tę wprowadził po Ra pierwszy do hermeneutyki Friedrich Schleiermacher. Nie można zrozumiec części tekstu bez odwołania się d całości i odwrotnie. Wg Heideggera każde rozumienie poprzedzone jest swoistym przed-rozumieniem (interpretator przed interpretowaniem ma własne rozumienie świata, określone poglądy etc) rozumienie nie rozpoczyna się od zera, lecz jest procesem uwikłanym w światopogląd interpretatora. Człowiek zawsze interpretuje, nawet gdy nie robi tego jawnie.

Świadomość i język

Tradycje ze względu na relację między mową i świadomością:

• Tradycja kartezjańska - jeśli mowa pojawia się w horyzoncie świadomości, stanowi przeszkodę w osiągnięciu doskonałego, czystego samooglądu, stanowiącego absolutną podstawę wszelkiej pewnej wiedzy. Język jest takim samym przedmiotem dla świadomości (czymś wobec niej zewnętrznym) jak wszystko to, co zjawia się w jej obliczu i co należy do sfery obiektywnego poznania, do rzeczy tego świata.

• Tradycja hermeneutyczna - myślenie dokonuje się w żywiole mowy, albowiem „całe doświadczenie świata jest zapośredniczone przez język”. Język jest podstawą doświadczenia; Nie istnieje podział na język i opisywaną przezeń „obiektywną” rzeczywistość, albowiem owa rzeczywistość jest zawsze rzeczowi.stością opowiedzianą, już istniejąca w języku. Język jest podstawa doświadczenia. Wg Gadamera: Rozum nie jest przesłanka komunikacji językowej, lecz jej efektem, i dlatego fundamentem hermeneutyki jest rozmowa, dialog, wymiana między Ja i Ty.

W tym ujęciu hermeneutyka jest postawą filozoficzną, dla której niezapośredniczone przez język poznanie „obiektywne” jest mitem.

• Epistemologia jako metanarracja poznawcza - ogólna teoria przedstawień stanowiąca w kulturze europejskiej nieodmiennie metanarrację poznawczą gwarantujacą pewność wiedzy, zbudowana na przeświadczeniu, iż konieczne jest skonstruowanie niekwestionowanych, niezależnych od wyników badań ram, w których osiągnięte rezultaty nie będą budzić żadnych wątpliwości.

• Dyskurs antyfundamentalistyczny - w granicach tego dyskursu mieszczą się stanowiska i teksty: Gadamera, Derridy, Rotryego, Ricoeura, Merleau-Pontyego, Foucaulta, które łączy odejście od teorii poznania (epistemologii) jako nadrzędnej dyscypliny filozoficznej.

Heidegger

Twórca XX wiecznej antyepistemologicznej filozofii hermeneutycznej

• Koncepcja rozumienia- rozumiem świat bo jestem jego częścią i potrafię w nim żyć.

• Dasein - (dosłownie „tubycie”) to termin używany przez Martina Heideggera w jego książce „Byt i czas”, jako określenie egzystującej w świecie jednostki. Rozumienie jest sposobem egzystencji dasein (jednostki) . Rozumienie nie jest już sposobem poznawania świata (epistemologiczna wykładnia hermeneutyki) lecz istnienia w nim ( zwrot ontologiczny)

• Bycie jako warunek istnienia tego, co jest - Można mówić o Byciu czym nie jest, ale nie o tym czym jest. Jest to dyskurs apofatyczny. Heidegger wymyślił 4 „właściwości” Bycia: jedyność, nieprzedstawialność, osobliwość, skrywanie się. Poezja jest językiem, w którym medytacja nad Byciem jest najmniej wobec niego opresywna. Poezja poprzedza mowę w tym sensie, że mowa odnosi się do tego co jest, zaś poezja jest „stanowieniem Bycia”, czyli odsyła do tego co warunkuje każdy byt, lecz samo bytem nie jest.

• Język - pierwotny żywioł ludzkiej egzystencji. Człowiek istnieje, bo istnieje w mowie.Wg Heideggera mowa należy do najbliższego sąsiedztwa istoty ludzkiej i ma możliwość odsłaniania świata. Tym co powiedziane w mówieniu, języka jest poezja. Wg Gadamera język, to każdy byt, który poddaje się rozumieniu.

Odzyskiwanie utraconych symboli

• Filozofia Paula Ricoeura :

1. sens, który jest refleksem objawionej mowy świętej, nie jest dany wprost, lecz poprzez symbole (teksty), świadectwa Logosu;

2. Symbole (teksty) należy objaśniać za pomocą dostępnych technik egzegetycznych

3. Egzegeza symboli (tekstów) jest niezbędnym etapem na drodze ukonstytuowania się podmiotu.

• Hermeneutyka podejrzeń - określenie Paula Ricoeura na oznaczenie krytycznego nurtu w hermeneutyce nowożytnej, reprezentowanego przez Marksa, Freuda i Nietzschego, którzy podali w wątpliwość suwerenność podmiotu. Marks interpretował go jako funkcję ekonomicznej walki klasowej, Nietsche jako igraszkę ciemnych sił popędowych, Freud zaś jako efekt nerwicy seksualnej.

• Interpretacja symboli jako sytuacja egzystencjalno-teologiczna - lektura tekstów literackich jest refleksyjnym wysiłkiem czytelnika, który przyswajając sobie sens, stwarza jednocześnie sam siebie. Jedną z technik egzegetycznych wg Ricoeur'a jest analiza strukturalna. Jest to jednak tylko wstępny, propedeutyczny i wyjaśniający etap na drodze konstrukcji. Zrozumieć tekst, to uznać, że mogę zamieszkać w projektowanym przezeń świecie, to znaczy, że go rozumiem. Objaśnianie tekstów jest niezbędnym warunkiem samorozumienia, bez którego podmiot nie może się ukonstytuować.

• Tożsamość narracyjna - wprowadzony przez Paula Ricoeura termin określający konieczność opowiadania w procesie ustanawiania własnej tożsamości. Opowieść dokonuje redeskrypcji poprzez fikcję.

• Dziejowość - określa sposób bycia człowieka wskazujący na jego zanurzenie w historii i tradycji, a także konieczność jej interpretacji. Jako że historia oddziałuje na człowieka, człowiek istnieje w nieusuwalnym horyzoncie tradycji, która determinuje jego samopoznanie.

Od litery do ducha

• Gadamer - hermeneutyka pokonuje duchowy dystans i przyswaja obcość obcego ducha. Problem hermeneutyczny polega na przezwyciężeniu obcości świata. Gadamer najmocniejszy nacisk kładzie na przemianę czegoś obcego i martwego w bezpośrednią współobecność i zażyłość. Interpretator tekstu pisanego powinien usuwać obcość i umożliwiać bezpośrednią recepcję tekstu. Tym czymś obcym i martwym jest w tekście pismo.

• Koncepcja pisma wg Gadamera -Pismo i literatura to zrozumiałość ducha uzewnętrzniona w czymś najbardziej obcym. Pismo przechowuje w sobie moc ducha dzięki temu możliwa jest tradycja, która po zrozumieniu, staje się tak czystym duchem, że przemawia do nas niczym współczesna. Hermeneutyka „przyswaja obcość obcego ducha”, czyni własnym to co odmienne.

• Rozmowa - wg Gadamera, podstawowy model na którym oparte jest rozumienie, jest zawarty w pytaniach i odpowiedziach dialog, „wymiana między Jai Ty''. Rozmowa, jeśli dotyczy tego czego jeszcze nie doświadczyliśmy, ma moc przemienienia naszego myślenia. Wg Bachtina: „Co nie jest odpowiedzią na nasze pytanie, uznaję za pozbawione sensu''

• Interpretator musi wejść w rozmowę z wierszem - wiersz, jak tocząca się rozmowa, wskazuje w kierunku jakiegoś nigdy nie dającego się doścignąć sensu. Interpretacja jest właściwa tylko wtedy, gdy na końcu znika, ponieważ wchłonęło ją w całości nowe doświadczenie sztuki.

• Alegoria - hermeneutyczne użycie alegorii zawdzięczamy Filonowi z Aleksandrii. Po raz pierwszy zastosował do egzegezy biblijnej starodawne greckie metody wykładni alegorycznej.W okresie patrystycznym powstała doktryna hermeneutyczna o poczwórnym sensie Pisma - dosłownym, alegorycznym, moralnym i anagogicznym.

PODSUMOWANIE

• Najogólniej hermeneutyka to sztuka i teoria interpretacji

• Wyróżniamy 3 znaczenia tego terminu:

EGZEGETYCZNY- Sztuka interpretacji tekstów - jakie jest znaczenie tekstu? Jak je objaśnić? Jak je skonstruować? Teksty domagają siei interpretacji, która rekonstruuje lub konstruuje ich znaczenia. Dzieli się ona na 2 szkoły:

Szkoła odtwórcza	Szkoła twórcza
trzeba wypracowywać szczegółowe techniki egzegetyczne pozwalające na odtworzenie pierwotnego sensu	sesn rodzi się w kolejnym kacie interpretacji
Esencjalistyczna - istnieje wierna i prawdziwa wykładnia tekstu, zgodna z jego źródłową intencją, ulokowana w autorze bądź samym tekście. -metafizycy	Pragmatyczna - nie istnieje gotowa prawda tekstu do okrycia; zaś interpretator narzuca tekstowi sens zgodnie z własną postawą i sytuacją -pragamtyści

EPISTEMOLOGICZNY -teorię interpretacji - jak możliwa jest interpretacja jako szczególny rodzaj poznania? Jak możliwe jest rozumienie? Jakie są najogólniejsze reguły uprawomocnienia wyników interpretacji. Interpretacja jest szczególnym rodzajem poznawania świata (interpretuję bo tego wymaga moja wiedza na temat świata)

EGZYSTENCJALNY-- interpretacja nie jest formą wiedzy lecz życia. Jak w ogóle mogę żyć w świecie, który jest moim światem i jak mogę istnieć wśród znaczeń wytwarzanych przez innych? Interpretacja jest sposobem bycia w świecie (interpretuję, bo wymaga tego świat, którego jestem częścią).

V. BACHTIN

Na marginesie

Michaił Michajłowicz Bachtin (1895 - 1975) - Badacz teoretyczno literacki, który było odizolowany od głównych ośrodków akademickich, ale miał ogromny wpływ na badania literackie. Z wykształcenia filolog klasyczny, świetny znawca języków, filozofii. Po ukończeniu uniwersytetu w Petersburgu pracował przez kilka lat jako nauczyciel na prowincji ( w Newlu i Witebsku) gdzie zaczął wypracowywać swoją filozofię kultury i przygotowywać książkę Problemy twórczości Dostojewskiego. Po 4 latach pobytu w Leningradzie został aresztowany z psucie młodzieży i skazany na 10 lat obozu koncentracyjnego na Wyspach Sołowieckich, co dzięki wstawiennictwu wielu osób zakończyło się zsyłką do Kazachstanu. W latach 30 i 40 pracował nad monografią Rabelais'm [!] i o Bildungsroman ( przetrwały jednak tylko fragmenty tej książki, gdyż w czasie wojny Bachtin robił z rękopisu skręty :D).

Po wojnie Bachtin przeniósł się do Sarańska gdzie wykładał na uniwersytecie literaturę powszechną ^^. Tytuł jego rozprawy doktorskiej brzmiał: Franciszek Rebelais w historii realizmu (obronił w 1946 r.). Do Rosji przeprowadził się w latach 60/70. Od dziecka cierpiał na chorobę szpiku kostnego, miał amputowaną nogę. Po przybyciu do Rosji trafił do lecznicy rządowej, a następnie do domu starców pod Moskwą. Umarł w mieszkaniu w Moskwie samotny i chory, po przygotowaniu do druku tomu Problem literatury i estetyki.

Władza autonomii / autonomia władzy

Bachtina filozofia literatury - Podstawowa zasada filozofii Bachtina: Nic w świecie nie istnieje samo w sobie i jakiekolwiek próby ustanowienia autonomii (bytowej, poznawczej, moralnej i estetycznej) są iluzją. Nie wierzył w formalno-strukturalną koncepcję utworu literackiego jako „całości zamkniętej i samowystarczalnej”. Głównym przedmiotem swoich zainteresowań uczynił powieść, którą pojmował antropologicznie - jako „artystycznie zorganizowaną społeczną różnostylowość”, zajmował się analizą socjologiczną.

Różnojęzyczność - „prawdziwym środowiskiem, w którym żyje i kształtuje się wypowiedź , jest udialogizowana różnojęzyczność. [Bachtin, Słowo w powieści] Owe różne języki wkraczają do powieści np. od postaci mowy pozornie zależnej, po cytowanie rozmaitych konwencji literackich i idiolektów.

Karnawał - W rozumieniu Bachtina jest to wywodzący się z ludowo-jarmarcznej kultury światopogląd opozycyjny wobec oficjalnych instytucji i zhierarchizowanego ładu. Śmiech, parodia, profanacja, błazenada, groteskowe odwrócenie świata na opak, niestosowne obrazy dołu materialno-cielesnego, skandaliczna mowa familiarno-jarmarczna - to formy światopoglądu karnawałowego, które z kultury ludowej (analizowanej w książce o Rabelais'm) przedostały się do literatury wysokiej i stały się „potężnymi środkami artystycznego poznawania życia”. Skarnawalizowany światopogląd jest głęboko ambiwalentny: powaga miesza się ze śmiechem, mądrość z głupotą, życie ze śmiercią, góra z dołem, wysokie z niskim. Tę właśnie wieloznaczność karnawałowej ideologii Bachtin dostrzega między innymi u bohaterów Dostojewskiego.

W żywiole mowy

Bachtina interesowała przede wszystkim walka kultur i języków. Kategorie jak: karnawał, dialog, polifonia, różnojęzyczność, cudze słowo - odsyłają poza teksty, do kultury, w której języki skrywają w sobie określony światopogląd.

W latach 50 (największa stalinizacja życia intelektualnego) Bachtin zaczął pracować nad mechanizmami językowej komunikacji a ściślej - antropologią: tym jak człowiek (anthropos) określa swoje miejsce w świecie poprzez akty mowy (logoi). Krytykował strukturalizm de Saussure'a, który mówił, że należy starannie oddzielić język traktowany jako jednorodny system znaków (langue) istniejący poza konkretnymi użytkownikami, od różnorodnego mówienia (parole), związanego z tym co jednostkowe. Język jest w całości dany zanim jednostka zacznie się nim posługiwać. Bachtin zlikwidował przepaść między tym, co konieczne (system językowy) a tym co przypadkowe (jednostkowy akt mowy), wprowadzając pośrednią kategorię porozumiewania się. Wg niego język składa się z gotowych schematów komunikacyjnych, zanurzonych w codziennym żywiole mowy.

Owe struktury nazwał gatunkami mowy:

Gatunki mowy - najmniejsze dające się wyróżnić jednostki żywej mowy, budujące komunikacyjne uniwersum: repliki dialogu, pytania, odpowiedzi, polemiki, spory, listy. Dzięki gatunkom mowy, zarówno występującym osobno (tzw. Prymarne gatunki mowy), jak włączanym do powieści (wtórne gatunki mowy), istnieje nieprzerwana ciągłość między literaturą a komunikacją potoczną. Gatunki mowy to „pasy transmisyjne od historii społeczeństwa do historii języka”. Gatunki mowy określają ogólne warunki i ramy komunikacji.

Wg Bachtina język nie dzieli się na system i jego aktualizacje, lecz żyje dzięki swojej zdarzeniowości.

Bachtin i postsrukturalizm

Wydanie w 1965 r. przez Todorowa „Teorii literatury” (podstawowe teksty rosyjskich formalistów) to symboliczny początek teorii literatury we Francji.

Dużym przełomem, darem dla francuskiej teorii literatury było programowe wystąpienie Bachtina (odkryła to Julia Kristeva - bułgarska badaczka studiująca we Francji) w którym powiedział iż:

Każdy tekst jest skonstruowany niczym mozaika cytatów, każdy tekst wchłania i przekształca inny tekst. Pojęcie intersubiektywności zostaje zastąpione pojęciem intertekstualności.

Tekst jest swoistą polifonią głosów.

Polifonia - pojęcie wprowadzone przez Bachtina w książce o Dostojewskim. Jest to wielogłosowość: głosy poszczególnych postaci powieści, które charakteryzują się odmiennymi światopoglądami, istnieją samodzielnie, wchodzą ze sobą w rozmaite relacje polemiczne i nie są podporządkowane nadrzędnej świadomości autora. Wg Bachtina jest to kategoria filozoficzna czy teologiczna, nie ściśle kompozycyjna. Jest to „nieskończony dialog wokół spraw ostatecznych”.

Bachtin wprowadził zasady metalingwistyki, do której należą „rozmaite odmiany i stopnie nasilenia obcości cudzego słowa, a także różnorodne formy odniesienia do niego”. Nie istnieje wypowiedź izolowana, zawsze są wypowiedzi, które ją poprzedzają lub występują po niej. Między wypowiedziami zawiązują się relacje, których nie da się określić ani mechanicznie, ani lingwistycznie.

Metalingwistyka - bada dialogowe (intertekstualne) relacje utworu z innymi utworami i z innymi językami.

Bachtin jako sojusznik w przeformułowywaniu tez strukturalistycznych:

1. Tekst nie jest strukturą autonomiczną, lecz zanurzony jest w nieograniczonym kontekście, którego nie można zamknąć. Każdemu tekstowi można dopisać nowy kontekst, który także można wpisać w nowy układ i tak w nieskończoność. Nie ma pierwszego ani ostatniego słowa. (podobne poglądy mają Gadamer, Lacan)

2. Sens tekstu przysługuje wyłącznie sensom, które spotkały się i zderzyły ze sobą i jest efektem starcia sił (sensów). Bachtin wyprowadza spotkanie sensów poza sam tekst, w stronę międzypodmiotowej komunikacji. Tu Bachtin, mówiąc o „krzyżowaniu się horyzontów” czy „przecięciu dwu świadomości” zbliża się bardzo do hermeneutyki, której sens rodzi się z dialogu między Ja i Ty.

3. Między mną (podmiotem) a tekstem (światem) rozpościera się pośrednicząca sfera intertekstualna (językowa), łagodząca ontologiczną sprzeczność między tymi dwoma porządkami i umożliwiająca wszelkie poznanie. Krytykował dualizm podmiotowo-przedmiotowy.

4. Podmiot nie istnieje samodzielnie, albowiem jest wydany cudzej mowie, nad którą nie ma kontroli.

Między innymi

Wg Todorova Bachtin to przede wszystkim antropolog filozoficzny, starający się wypracować w swoich rozprawach „zasadę dialogiczną” czyli „człowiek definiuje sam siebie za pośrednictwem drugiego człowieka”.

Dialogiczność - „naturalne nastawienie żywego słowa” [Bachtin, Słowo w powieści], ale także najważniejsza właściwość utworu literackiego, sprzeciwiająca się traktowaniu go jako autonomicznej, samowystarczalnej całości. Dialogiczność jest głównym mechanizmem procesu historycznoliterackiego. Dialogiczne jest słowo powieściowe. Słowo poetyckie jest samowystarczalne i nie zakłada cudzych wypowiedzi.

Bachtin krytykował solipsyzm etyczny. Powieść polifoniczna jest artykulacją wielogłosu (odmiennych świadomości) i nie narzuca własnej ideologii innym, można ją rozumieć jako inscenizację etycznej odpowiedzialności, opartej na szacunku do innego gatunku.

Powieść - artystycznie zorganizowana społeczna róznostylowość i najlepiej oddaje różnojęzyczność kultury. Z tego powodu zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii gatunków.

Niewspółobecność - dystans między poznającym, a tym, co chce on pojąć. „Niewspółobecność to główna siła motoryczna rozumienia w dziedzinie kultury. Sens nie jest dany nigdy wprost, lecz odsłania się dopiero „ w spotkaniu z innym, cudzym sensem”. Wg Bachtina obcy sens nigdy nie zostaje przyswojony, lecz pozostaje „cudzo-swój”.

Niewspółobecność tłumaczy się również jako pozostawanie na zewnątrz.

Zjawiska te wskazują niewspółmierność bohatera i autora, który pozostaje „na zewnątrz” tekstu i nie uobecnia się w tekście. Bohater zostaje odcięty od autora i zaczyna żyć własnym, obcym autorowi życiem, dzięki czemu, autor może spojrzeć na siebie oczami innego i w ten sposób uznać innego za niezbędny element określenia samego siebie.

Bachtin pisze o zapośredniczeniu podmiotu. Może się ono realizować przez spojrzenie, mowę, świadomość innego. Podmiot nie potrafi zdefiniować własnej tożsamości, nie odwołując się do tego co inne, włączając zaś we własną strukturę to, co inne, pozbawia się złudzeń o wewnętrznej jedności.

Bachtin przekracza granice literaturoznawstwa w stronę ontologii społecznej (Theunissen), etyki (Levinas), hermeneutyki (Ricoeur) czy psychoanalizy (Lacan).

Rozumienie - W wyjaśnianiu uczestniczy tylko jedna świadomość, w rozumieniu dochodzi do dialogowego spotkania dwóch świadomości, dwóch podmiotów (nawiązanie do Diltheya) Autor jest obecny poza tekstem, pod postacią nadrzędnej świadomości, która posługuje się różnymi głosami ( w tym obrazem autora wpisanym w tekst). Rozumienie jest zawsze rozumienie kogoś drugiego poprzez tekstową obiektywizację.

PODSUMOWANIE

Bachtinowska antropologia kultury i literatury:

1. Sens ma charakter podmiotowy, a nie strukturalny

2. Człowiek jest istotą dialogową, to znaczy definiuje własną tożsamość przez odniesienie do cudzych słów. Zarówno świadomość, jak tożsamość człowieka są trwale zmiediatyzowane i nie dają się określić w oderwaniu od rozbrzmiewającego

wokół niego mowy. To łączy Bachtina z antykartezjańską filozofią hermeneutyczną.

3. Kultura jest przestrzenią różnorodnych, ścierających się ze sobą dyskursów, co oznacza, że nie istnieje jeden język opisujący rzeczywistość.

4. Język jest nośnikiem ideologii, czyli światopoglądu. Nie ma słów, które wolne byłyby od światopoglądowego nacechowania („nie istnieją słowa niczyje”), dlatego, że język definiuje się przez związki podmiotu mówiącego z rzeczywistością przenikniętą innymi językami, innymi głosami, nie przez systemowość.

5. Dzieło literackie nie jest tworem zamkniętym i autonomicznym, lecz wielogłosową i różnojęzyczną wypowiedzią zanurzoną w prozaicznym żywiole mowy codziennej. Dzieło literackie jest wypowiedzią tworzącą „ogniwo w łańcuchu obcowania językowego” i żyje jedynie w kontakcie z innymi dziełami.

6. Analizą wypowiedzi ze względu na jej intertekstualne (różnojęzyczne) usytuowanie zajmuje się nie stylistyka lecz metalingwistyka.

STRUKTURALIZM (II)

Strukturalizm wysoki

Cele powojennego strukturalizmu

W latach 60 najważniejsze stało się skonstruowanie systemu języka literackiego oraz stworzenie ogólnej gramatyki literatury. Również w tym okresie strukturalizm zyskał rangę systemu filozoficznego.

Duży wpływ miały prace franc. filozofa i antropologa - Claude'a Levi-Straussa, w szczególności jego Antropologia strukturalna.

Powojennie strukturaliści będą kontynuować i rozwijać dokonania swoich poprzedników (np. de Saussure'a), nadadzą im też zupełnie nowy charakter.

Lekcja lingwistyki

Levi-Strauss przeżył objawienie za sprawą Jakobsona i językoznawstwa strukturalnego.. Uświadomił sobie możliwość opanowania przytłaczającej wielości rozmaitych zjawisk i pojęć przez określenie najprostszych łączących je relacji - znalezienie inwariantów w zmienności. Chodziło mu przede wszystkim o uporządkowanie wszystkiego, co dotyczy aktywności kulturowej człowieka.

Powojenny okres strukturalizmu został zdominowany przez myśl antropologiczną, a do głosu doszły przesłanki filozoficzne teorii systemu językowego. Już de Saussure dowodził, że język jako system znaków stanowi ukrytą , nieświadomą strukturę określającą ogólne warunki możliwości tworzenia wypowiedzi jednostkowych. De Saussure posunął możliwość rozszerzenia terminu język na ogół praktyk kulturowych człowieka.

Wynikało z tego to, że można było również rozmaite zachowania kulturowe człowieka uznać za odrębne systemy znaków i na zasadzie analogii badać je w sposób podobny do tego, w jaki za pomocą analizy strukturalnej badano system języka naturalnego - poszukiwać ukrytych struktur tworzących dany „język” kulturowy, skonstruowany zawsze na wzór języka naturalnego. Właśnie te tezy upowszechnił Levi-Strauss, w jego ujęciu nie tylko całość kultury okazywała się ukształtowana przez język.

Kiedy na gruncie strukturalizmu została sformułowana teza o językowym charakterze świadomości, pojawiły się możliwości przekształcenia teorii strukturalistycznej w system filozoficzny.

Strauss (zainspirowany de Saussurem i fonologią Trubieckiego) stworzył nowy rodzaj nauki o zachowaniach kulturowych człowieka - antropologia strukturalna (etnologia).

W Podstawowych strukturach pokrewieństwa Levi-Strauss dokonał, opartej na wzorcach fonologii, analizy relacji rodzinnych w społeczeństwie pierwotnym.

Poważnie potraktował również możliwość wyodrębnienia w poszczególnych zjawiskach kulturowych jednostek elementarnych i szczegółowo badał ich opozycyjne zależności. Czynił tak zarówno opisując „język” układów rodzinnych jak również analizując opowieści mityczne ( wydzielił elementarne jednostki mitu- mitemy).

Antropologia strukturalna - Levi-Strauss przeniósł do niej i rozszerzył najważniejszą z opozycji de Saussure'owskich (mowa-język) na całe uniwersum kulturowe. Wszelkiego rodzaju zachowania, obyczaje, obrzędy, wierzenia, mity pełniły w jego koncepcji funkcję „mowy”. Podstawowym zadaniem antropologii strukturalnej miało być opisanie „języka”- abstrakcyjnego systemu, który jest uniwersalną strukturą o charakterze językowym, rządzącą całością kulturowych zachowań człowieka.

Najważniejszy wątek w badaniach Levi- Straussa stanowiła analiza mitów. Dlaczego mity? Bo powtarzają się we wszystkich kulturach, można w nich dostrzec pewne podobieństwo, stanowią wyraz nakazów i zakazów społecznych, które człowiek przyjmuje za swoje, nie zdając sobie sprawy z ich pochodzenia- tworzą więc uniwersalny system zachowań kulturowych, budują ich ukrytą, nieuświadomioną przez człowieka strukturę.

Aby odnaleźć strukturę mitów badacz uporządkował wszystkie znane wątki fabuł mitycznych i wyodrębnił jednostki znaczące. W tym celu filozof zastosował technikę rozkładania historii opowiadanej przez mit na pojedyncze zdarzenia stanowiące samodzielne całości. Elementarne cząstki mitów badacz nazwał mitemami. Spełniają one w opowieści mitycznej tę samą funkcję co fonemy w języku.

Levi-Strauss był zainspirowany m.in. Władimirem Proppem i jego analizą bajki rosyjskiej.

W świecie bajki

Morfologia bajki Proppa (w skrócie, ponieważ była o tym mowa na zajęciach)

• Istnieją stałe oraz zmieniające się elementy, które można wyróżnić w bajce

• Badacz wyróżnił 31 działań, które nazwał funkcjami (np. przekazanie magicznego środka, zastosowanie podstępu, wykonanie zadania)

• Funkcja to postępowanie osoby działającej, określane z punktu widzenia jego znaczenia dla przebiegu fabuły

• Istnieje 7 typów postaci w bajkach magicznych - bohater, fałszywy bohater, przeciwnik, pomocnik, dostarczyciel magicznego środka, osoba wysyłająca bohatera w drogę, królewna lub jej ojciec

• Określone funkcje skupiają się wokół konkretnych postaci, tworząc tzw. kręgi akcji

• Za pomocą stworzonego przez Proppa schematu można było „wytwarzać” nieskończoną liczbę nowych bajek

• Badacze literatury model Proppa określili mianem gramatyki bajki

Poszukiwanie gramatyki literatury

Francuska szkoła narratologiczna

Projekt badaczy tej szkoły wywodził się z co najmniej trzech równie silnych źródeł. Oprócz strukturalnej analizy mitów i analizy bajki Proppa były to również kolejne odmiany strukturalistycznych teorii językoznawczych- zwł. Lingwistyka Louisa Hjemsleva oraz gramatyka transformacyjną-generatywna językoznawcy amerykańskiego Noama Chomsky'ego. Literaturoznawcą bliska była w tym wypadku zarówno sama idea gramatyki, jak i to, że stanowiła ona formalny model wytwarzania wszelkich możliwych zdań języka. Gramatyka Chomsky'ego miała więc być idealnym modelem „kompetencji językowej” - zanosi do tworzenia zdań oraz ich rozumienia. Miała ona również charakter filozoficzny- badacz uważał, że odkrycie owych uniwersalnych, wspólnych dla wszystkich języków form stanie się kluczem do zbadania ogólnych własności ludzkiego umysłu.

Chomsky'emu chodziło o uchwycenie ogólnych mechanizmów wytwarzania zdań, narratologom francuskim zaś szło raczej o wytwarzanie złożonych wypowiedzi. Literaturoznawcy poszukiwali gramatyki literatury, a więc-uniwersalnej kompetencji literackiej, czyli zdolności do wytwarzania wszelakich możliwych wypowiedzi literackich.

Narratolodzy wyróżniali cztery podstawowe poziomy wypowiedzi:

• Poziom manifestacji - „substancjalny” wymiar znaków, w których dana wypowiedź się realizuje

• Poziom powierzchniowy - sekwencje konkretnych zdarzeń lub działań wykonywanych przez określone postaci, nazywane też „aktorami”

• Poziom struktur głębokich - funkcje i role postaci, zwanych też „aktantami”

• Poziom bardzo głęboki - tzn. poziom uniwersalnej gramatyki tekstowej, obejmującej całą literaturę

1966 manifest narratologiczny

8. numer czasopisma „Communications” został uznany za manifest szkoły narratologii francuskiej. Publikowali w nim m.in. Barthes, Todorov, Greimas i Bremond, zostali oni uznani za głównych przedstawicieli orientacji narratologicznej, zwanej również „orientacją generatywną semiotyki strukturalnej”. W owym numerze czasopisma pojawił się najogólniejszy projekt tego, co narratolodzy francuscy szumnie nazywali „gramatykami narracji”.

NARRATOLOGIA- jedna z najważniejszych szkół literaturoznawstwa strukturalistycznego, powstałą we Francji w latach 60-tych . Łączyła perspektywę strukturalno-semiologiczną z inspiracjami płynącymi z badań Levi-Straussa i analiz rosyjskiej bajki magicznej Władimira Proppa oraz z pływami gramatyki transformacyjno-generatywmnej Noama Chomsky'ego. Głowny nurt badań narratologów stanowiły próby skonstruowania modelu wytwarzania fabuł (gramatyki narracyjnej), uznawane za pierwszy krok na drodze do odkrycia uniwersalnej gramatyki literatury.

Greimas

• Wstępne uwagi na temat teorii interpretacji opowieści mitycznej stanowiły wprowadzenie do sformułowania podstaw semantyki ogólnej

• Stworzył własny model opisujący strukturalny status postaci na poziomie głębokim gramatyki narracyjnej (tzw. model aktantowy)

Claude Bremond Logika możliwości narracyjnych

• Skoncentrował się na opisie logiki działań postaci, próbując stworzyć coś w rodzaju gramatyki syntaktycznej

Tzvetan Todorov Kategorie opowiadania literackiego

• Dokonał wstępnego opisu systemu mowy narracyjnej, szczególną uwagę poświęcając narratorowi i adresatowi narracji

Roland Barthes Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań

• Podobnie jak inni uważał opowiadanie za najbardziej uniwersalną formę literacką

• Wyodrębnił trzy poziomy analizy opowiadania:

- poziom „funkcji” (w koncepcji Proppa)

- poziom „działających” postaci (aktantów-w rozumieniu Greimasa)

- poziom narracji („wypowiedzi” - w ujęciu Todorova)

Narracja spinała te poziomy w całość

• Powyższe stanowiska Barthes'a można było również uznać za pierwszy krok na drodze do odkrycia uniwersalnej kompetencji literackiej, dzięki której naukę o literaturze dałoby się uczynić wiedzą ścisłą

Naukowe zamierzenia powojennego strukturalizmu francuskiego nie zostały nigdy zrealizowane, pozostały jedynie w sferze projektów teoretycznych. Podobnie nie powiódł się zamysł stworzenia ogólnej gramatyki literatury.

Poetyka odbioru (polska szkoła komunikacji literackiej)

Polscy strukturaliści skoncentrowali swoją uwagę na teorii komunikacji literackiej.

Najważniejsi przedstawiciele: Janusz Sławiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Michał Głowiński, Edward Balcerzan, Kazimierz Bartoszyński. W ich zamierzeniach leżało precyzyjne zbadanie układu wpisanych w komunikat literacki relacji między jego nadawcą i odbiorcą. Polscy badacze stworzyli w latach 70 i 80 szkołę teoretyczną zajmującą się badaniem nad komunikowaniem literatury. Jednym z podstawowych kierunków refleksji było badanie relacji między danym dziełem literackim i wpisanym weń tzw. horyzontem oczekiwań nadawcy (jego wyobrażeniami na temat oczekiwań estetycznych oraz ideowych odbiorcy) a funkcjonowaniem tegoż (azaliż, ongiś, tudzież - z kim to się wam kojarzy? ) dzieła w zmieniających się w czasie sytuacjach odbioru.

Badacze szczególną uwagę zwracali na wszelkie znajdujące się w literaturze odautorskie sygnały, jak należy je odczytywać, dokonywali rekonstrukcji norm odczytywania właściwości danej publiczności literackiej, badali konwencje literackie określające każdorazowo odbiór dzieła, rekonstruowali role nadawcy i odbiorcy wpisane w komunikat literacki.

Ważne terminy i zagadnienia pojawiające się w pracach badaczy: „podmiot czynności twórczych”, idea „stylów odbioru”, kategoria „odbiorcy wirtualnego.

Pobocznym wątkiem były badania nad konstrukcją fabuły, częściowo inspirowane także dokonaniami narratologów francuskich.

W stronę świata tekstów (poetyki intertekstualne lat 80-tych)

Dla niektórych strukturalistów franc. sposobem na przezwyciężenie hermeneutyczności struktur okazały się analizy intertekstualne - możliwość badania danego tekstu literackiego poprzez jego odwołania do innych tekstów. Analizy intertekstualne w przypadku Genette'a i Riffaterre'a dawały możliwość otwarcia struktury tekstu przynajmniej na inne teksty.

Podsumowanie

• Powojenny strukturalizm franc. był zainspirowany m.in. myślą Levi-Straussa, który przeniósł na grunt badań etnograficznych teorie językoznawcze de Saussure'a i Trubieckiego stwarzając nową dyscyplinę - antropologię strukturalną

• Levi-Strauss rozszerzył pojęcie języka na rozmaite przejawy aktywności kulturowej człowieka. Jego celem było znalezienie i opisanie owego „języka” tzn. ukrytych systemów rządzących wszelkimi kulturowymi praktykami. Badacz starał się określić jednostki elementarne właściwe poszczególnym typom zachowań kulturowych - np. za jednostki elementarne mitów uznał mitem. Dzięki takim analizom wg Levi-Straussa można było jednocześnie odkryć uniwersalne struktury rządzące ludzkim umysłem. Levi-Strauss głosząc tezę o językowym charakterze umysłu i o rządzących nim nieuświadamianych strukturach typu językowego nadał jednocześnie strukturalizmowi rangę systemu filozoficznego

• Szkoła narratologii francuskiej opracowała wstępny projekt analizy strukturalnej opowiadania - dzięki inspiracjom Levi-Straussa, badaniom bajki magicznej Proppa i gramatyce transformacyjno-generatywnej Chomsky'ego

• Analiza strukturalna opowiadania miała być pierwszym krokiem na drodze do skonstruowania gramatyki opowiadania (hipotetycznego modelu kompetencji narracyjnej - zdolności do wytwarzania wszelkich możliwych opowieści), a w dalszej konsekwencji- gramatyki literatury- reguł rządzących powstawaniem wszelkiej literatury

• Polska szkoła komunikacji literackiej skupiła się na gruntownych analizach literackiej sytuacji komunikacyjnej (zwłaszcza układu relacji między obrazem nadawcy a projektem odbiorcy wpisanym w reguły konstrukcji dzieła literackiego)

• Schyłek strukturalizmu- badania nad intertekstualnością- na przykład typologiami odniesień i zależności międzytekstowych oraz sformułowanie ogólnych zasad semantyki intertekstualnej.

Badania Kulturowe

1.Badania kulturowe a literaturoznawstwo

Badania kulturowe- cultural criticism nie mają sprecyzowanego przedmiotu, metody, nie są też związane z żadnym językiem narodowym;

Przedmiotem jest powiem szeroko pojęta kultura, matoda zaś zastępowana jest przez konglomerat cząstkowych strategii; clutural critisism zajmuje się badaniem wszystkiego co daje się badac w przestrzeni kultury: tania literatura popularna, teksty muzyki rozrywkowej, turystyka, pornografia itd.

Badania kulturowe wykorzystują założenia semiotyki, feminizmu, postkolonializmu, dekonstrukcji, psychoanalizy. [ rówżnorodnośc metodologiczna]

Badania kulturowe burzą anachroniczny sposób myślenia o literaturze, jej specjalnej pozycji w kulturoweym uniwersum, estetyczną autonomię; czasami za zaczenie estetyczne odpowiedzialna jest opinia społeczeństwa.
w obrębie C.C rozszerza się znaczenie literatury - nie są to już tylko teksty literackie, lecz wszystkie praktyki symboliczne, które przedstawiają nam rzeczywistośc.
czytanie to orientowanie się w świecie.
badanie literatury to badanie kultury, jest interwencją polityczną, opartą na budowaniu jakiejśc wspólnoty.

Codziennośc- Michael de Certeau - praktyki życia codziennego to sposoby w jakie działa jednostka , nasycając swój świat znaczeniem. „Badanie praktycznej codzienności” to praktyczna nauka o tym co jednostkowe, nie zas nauka o tym jedynie co racjonalne, i wyabstrachowane od przypadkowości. Nie ma taktyk, strategii, za pomocą których mogą posługiwac się użytkownicy wytwarzający własne znaczenia.

Pytania kulturowe - dotyczą dzieła literackiego i jego związków z kulturą, która wpisana jest w tekst, uznana przez czytelników. Tesksty kulturowe nie odsyłąją jednak do zewnętrznie istniejącej wobcenich kultury, gdyż same w sobie są wytworami owej kultury, gdyż wchłoneły w siebie wartości i konteksty kultury.

2.Praktyki, symbole, ideologie

Kultura - jest to system praktyk symbolicznych, zakorzenionych w określonej ideologii, opartych na wymianie.
znaki i symbole tłumaczą człowiekowi rzeczywistośc, pomagają zrozumiec i wpłynąc na otaczającą rzeczywistośc. Definuje się na tego podstawie swoją tożsamośc. Człowiek czynnie tworzy w tworzeniu kultury, zderza się ze znaczeniami które wytwarzane sa w okreslonym czasie, miejscu związane są z określoną kulturą. Człowiek porównuje owe znaczenia z własnym sposobem myslenia, wyobrażen jakie posiada na temat rzeczywistości. Konstruuje tym samym własną tożsamośc kulturową, ponieważ nie jest ona z góry nadana, a stanowi własny świadomy wybór. Ludzie nieustannie wymieniaja się między soba zdaniami, poglądami, wiadomościoami. Kultura jednak wytwarza mechanizmy obrony, kontroli wymiany . Kontrolą może być stopien przyswojenia wiedzy na temat reguł społęcznych , co wpływea tez na to kim jesteśmy. Kultura nie jest także wykładnikiem estetycznej doskonałości, który to musi być osiąhgnięta aby móc być w pełni cywilizowanym człowiekiem. Nie ma w niej także ściśle wyznaczonych miejsc, hierarchii. Kultura jest jednak z pewnością [ o czym misał Raymond Williams, pionier badań kulturowych] rodzajem konkretnego żcyia, który wyraża pewne wartości i znaczenia nie tylko w sztuce, ale i w codziennych relacjach- instytucjach, zachowaniu. Analizą kultury w tym ujęciu będzie zatem wyjaśnianie tychże znaków, znaczeń, wartości. Również Clifford Geertz mówił o znaczeniu „ konstruowanym społecznie” które może zaistniec jedynie na polu gier jęyzkowych, dyskursywnych wspólnot, którw wyrasta tylko w konkretnym układzie społecznym, uformowana

Habitus - Pierre Bourdier- wytwarzanie indywidualnego systemu definicji, które jednostka przejmuje w wyniku rozmawitych sytuacji edukacyjnych (szkoła) i określających sposób postrzegania rzeczywistości.

przez potok jakis wydarzeń.

Reprezentacja - w filozofii pokantonowskiej, jest to wyobrażenie rzeczywistości, które zasadniczo różni się od niej samej. rzeczywistośc sama w sobie jest niepoznawalna, poznawalne są jej obrazy i wyobrażenia.

Innośc- cecha przysługująca temu, kto wymyka się sub9iektywnej władzy przedstawienia.

Socjologia wiedzy - rozwijająca się w Niemczech, zakładająca kulturowe zdeterminowanie wyników ludzkiej wiedzy.

Kapitał kulturowy - Pierre Bourdieu- określenie stopnia posiadanej wiedzy i kwalifikacji niezbędnych jednostce by weszła w krąg pożądanych instytucji kulturalnych. Kapitał wiedzy pozwala sprawowac posiadaczowi władzę.

Według Geertza znaczenia są wytwarzane w głowie, a następnie przekładane na rzeczywtistośc, lecz wytwarzane są w przestrzeni wymbolicznej, do której należa uczestnicy procesu komunikacji społecznej. Rzeczywtistosc w której żyjemy, to rzeczywistośc w której wytwarzamy znaczenia, które pomagają określic nasze miejsce w tejże przestrzeni. Podstawowe założęnia badań kulturowych : rzeczywistośc nie jest neutralnym przedmiotem badań, lecz środowiskiem, w którym ludzie tworzą wartości i znaczenia. Naeży zatem badac rzeczywistosc nie samą w sobie, ale to co w niej wypowiadamy, myślimy.
np. profestor na uniwersytecie, który przekazuje wiedze swoim studentom, którzy mogą się z nią zgadzac lub też nie. Zyskuje tym ich przyjaźń , uznanie lub też gniew i niechęc. Jednak instytucja uniwersytetu wymuszaq na prof. Określone zachowania , które ograniczają swobodę. Kultura w której żyje opiera się na wytwarzaniu ocen i wartości, które determinują zachowanie profesora. Opiera się na wymianie dóbr materialnbych, duchowych, zaprojektowanych wg. Określonych modeli . Wykłądy na uniwersytecie są zatem praktyką symboliczną, gdyż prof. Wytwarza znaczenie i je rozpowszechnia. Gdy któs zaczyna podzielac jego poglądy , wówczas zaczyna używac tego samego lub podobnego języka, tworzy się wspólnota interesów. Uniwersytet jako umowny przykłąd kultury. Ludzie żyjący w swoich środowiskach nieustannie produkują i odczutyją produkowane przez innych znaczenia, kierują się określonymi poglądami, wyobrażeniami na temat rzeczywtistośc.
teoria gier językowych - Ludwiga Wittensteina - „granice mojego języka są granicami mojego świata”. Język nie jest już obrazem świata, ale zbiorem społecznie określanych gier, praktyk, których zdolnośc wynika z ich skuteczności życiowej. Znaczenie i rozumienie świata nie wytwarzane niezależnie od konktretnej praktyki językowej, ta zaś nigdy nie może być pojedyncza.
teoria antropologia interpretatywna - Clifford Geertz, przekonanie że uniwersum symboliczne organuzuje wyobraźnię każdej grupy społecznej - Papuasi, Indianie, Navajo, golfiarzem, fizycy jądrowi- jest pochodną tego, jak oni sami wyobrażają sobie swój świat i jak „organizują swój świat znaczeń”. Badanie kultur obcych ludów, ale także badanie własnej kultury wymaga dotarcia do tego za kogo się one uważąją , co wg. Własnego przekonania czynia i jaki cel przypisują podejmowanym przez siebie działaniom. Obcośc nie jest zamkniętą w granicach nieprzeniknionej subiektywności, lecz ulega inscenizacji w ramach określonej społęczności, zbiorowości, albowiem znaczenie jest konstytuowane społecznie.

3.Angielskie źródła

Badania kulturowe nie są dziedziną jednorodną, używają wilele rozmaitych języków do swych analiz, przyjmują różne punkty widzenia.
Trzy wielkie tradycje cultural criticism :

• Początków jednego z najbardziej wpływowych nurtów w krajach anglosaskich szukac należy w Anglii, w koncu lat 50 - Raymond Williams, Richard Hoggart, przesiąknięci marksizmem, opublikowali swe ksiązki dot. Społeczeństwa kultury, literatury. Punktem wyjścia było dowartościowanie kultury robotniczej w Anglii; obydwoje negatywnie odnosili się do obowiązujących wówczas poglądów F. R. Leavisa, kt. Usankcjonował kanon tradycyjnej kultury angielskiej ( wyłączając z tego pisarzy zbyt nowoczesnych), twierdząc też , że jedynie literatura ma dostęp do śiadomości różnych mo zliwości życia, wykluczając z tego inne formy sztuki. Williams i Hoggart postawnowili zając się tym co zostało wykluczone z obszaru krytyki literackiej- rozmaitymi przejawami sztuki popularnej, jej użytkownikami, gł.klasą robotniczą. Niwelowali różnice między kulturą wysoką a niską. Hoggar otorzył także centrum , kt. Zajmowało się kształceniem adeptów badań kulturowych. W centrum nie posługiwano się wyraźną metodą badań, nie było określonego przedmiotu badań. Zajmowano się ogłoszeniami pracowymi, komksami, reklamą, modą, architekturą, kinem , muzyką rockową, telewizją.
  Od lat 70 stosowano do badań metodę hegemonii w kt. Ideologiczny wpływ jednej teorii podporządkowywał sobie inną klasę, nie za pomocą siły lecz kompromisu. Wiążało się to z posiadaniem kapitałów w nowoczesnym świcie, w postaci mediów , a hegemonia objawiała się na poziomie kultury popularnej.
  Badania kulturowe w Anglii swoim gł.punktem badan ustanowiły kwestie polityczne i klasowe. Dominowało połączenie marksizmu( pojęcie interpelacji, czyli powoływania jednostki do roli podmiotu przez określoną ideologię, która wmawiana jest podmiotowi, iż jego działania są wynikiem wolnej woli, choc tak naprawdę wynikają z przymusu zajmowanej pozycji), psychoanalizy( podmiot zajmuje określone miejsce w porządku symbolicznym z podowu obcych mu znaków wydających się być zakorzenionymi w kulturze), semiotyki. Wypływało przez to przekonanie o konstruowaniu podmiotu przez ideologię,którą to natychmiast utożsamiano z kulturą.

Ideologia - oznaczenie badań nad ideami, zakładające racjonalne dociekanie źródeł idei, w celu odróżnienia prawdziwej wiedzy od potocznej opinii lub wierzeń religijnych. W rozumieniu marksistowskim ideologia oznaczała zbiór postaw maskujących prawdziwą naturę życia społecznego, uzasadniając w ten sposób panowanie jednej grupy nad drugą. Dziś ideologia to zbiór przeswiadczeń i wyobraźeń na temat rzeczywistości , nadającej jednostce połecznej tożsamośc.

4.Nowy wspaniały świat

W Stanach Zjednoczonych ten sam okres oznaczał rządy republikańskie ( Reagan , Bush) , a badania kulturowe wtedy zaczęły być prowadzone w amerykańskiej Akademii. W wielokulturowej Ameryce, zdominowanej przez kulturę popularną , analiza kulturowa była niezbędną strategią hermeneutyczną odsłaniającą mechanizmy życia codziennego. Amerykańskie badania kulturowe zrezygnowały z czytania tekstów dla nich samych, przechodząc szybko do problemów znacznie szerszych - medialnego konstytuowania znaczenia w społeczeństwie konsumpcyjnym.
Pionierami takiej postawy w Ameryce byli przedstawiciele szkoły francuskiej, Adorno, Horkheimer, kt. Poświęcili jeden rozdział ze swej ksiązki na przemysł kulturalny jako nieszczęsna konsekwencja samowładztwa instrumantalnego rozumu ignorującego życie samo.
rozwijał się także paradygmat tekstualny, E.Saida, powiązana z dekonstrukcją Derridy. Said zestawiał ze sobą postawy Derridy oraz Foucaulta, dochodząc do wniosku iż pierwsza redukuje praktyki dyskursywne jedynie do tekstualnych śladów, seperuje teksty od świata, gubiąc kulturowy wymiar analizy; druga zaś kładła silny nacisk na społeczne reguły konstruowania tekstów , mocno je w nich zanurza.
Derrida starał się uwolnic jedne „znaczące” signifiants i umieścic je w relacji z innymi signifiants, Foucault starał się zas opisac usytuowanie signifiants w kulturze, sposoby jego wytwarzania.
Wyjsciem z tego, rozwiązaniem pomiędzy była teoria Scholesa, którwy mówił, iż należy otowrzyc drogę między tekstami literackimi i tekstami społecznymi, w kt.żyjemy. Tak należy skonstruowac kategorię lektury, by objąc nią wszystkie zjawiska kultury, bez hierarchii wartościujących.
5. Mit i ideologia

Związane było z traumatycznym wydarzeniem we Francji - wojna w Algierii- Rolland Barthes skupił się na skrupulatnej analizie ideologicznej życia codziennego we Francji [ gazety , kino, reklama, itd.] i odsłananiu mechanizmów , dzięki którym to co historyczne zostaje uznane za naturalne przez kulturę mieszczańską. Pomieszanie natury z historią Barthes uznał za współczesny przejaw mitotwórstwa, mistyfikacji.
W świetle semiologii mowa dotyczny nie tylko języka ale i każdego komunikatu, a więc także obrazów, rzeczy, kt.przypisuje się jakąs wartośc. Mowa kt. Wkracza w przestrzen kultury jest przez nią natychmiast zachowywana i przerabiana na wtórny system semiologiczny ( mit dla Barthesa) . W przestrzeni komunikacji bardzo często dochodzi do kradzieży mowy, a złodziejem jest ten kto ma wpływ na media. Mowa wraca w odmienionej postaci. Przyswojona natychmiast przez odbiorców , użyta do demistyfikacji rzeczywistości . Jeśli mitologia wspiera się zatem na rzeczywistości , jaką chcielibyśmy mieć, dlatego je tworzymy, mitolog wręcz odwrotnie stara się uchronic rzeczywtistośc od mitologizacji, nadmiernej ideologizacji.
Teoria ideologii Louisa Althussera - ideologia jest to nieuchronne i wyobrażone zapośredniczenie między człowiekiem a jego rzeczywistością, Jako taka ideologia nie jest wytworem podmiotu lecz przekształca jednostkę w podmiot, który jest jej efektem [ jak Boga kocham nic z tego nie rozumiem a staram się jak najjaśniej to opisac , E.K ].

Władza - koncept intensywnie używany w pracach M.Foucaulta , kt. rozumiał władzę jako efekt działań zinstytucjonalizowanych dyskursów ustanawiających podmiot. Władza istnieje w stanie dyskursywnym czyli anonimowym.

Genealogia - stara się pokazać sposób formowania przedmiotów wiedzy i to, jak są one społecznie dyscyplinowane. Genealog nie wierzy w przyrodzoną neutralność pojęć, stara się zatem odsłonić mechanizmy prowadzące do ich wyłonienia się, utrwalenia w historii.

6.Wiedza / ujarzmienie/ władza
podmiot - w języku ang. Subject, w języku francuskim le suject oznacza zarówno podmiot w sensie filozoficznym , jak tez „poddany” w sensie politycznym.
O tym pisał M. Foulcaut , kt. dowodził, że nowoczesna kultura zachodnia powstała wskutek instytucjonalizowania technik dyscyplinujących , zrodzonych w więzieniach, innych obecnych w najdrobniejszych sektorach życia. Jednostka zostaje poddana dyscyplinującym mechanizmom władzy państwowej, kt. wpływa nie tylko na swobodę mówienia, myślenia ale tez na to kim można być. Podmiot jest już w swej definicji ujarzmiony, przez instytucje kontroli i dyscypliny. Analiza zmierza więc do odsłonięcia owych mechanizmów ujarzmiania jednostki, przekształcania jej w podmiot polityczny. F. zanalizował szaleństwo, i doszedł do wniosku, iż jest ono skutkiem ideologicznego wykluczenia, niż raczej przyczyną.
Wpływ Foucaulta na badania kulturowe był ogromny, ze względu na 4 najważniejsze wątki :

- po raz pierwszy sformułowana koncepcja dyskursu, który nie przedstawia uprzednio istniejącej rzeczywistości lecz ją dyscyplinuje, produkuje dyscypliny wiedzy i na tym samym kontroluje ich przedmioty [ czytałam książkę tego gościa właśnie o dyskursie, słowo daje to był głąb albo coś. no takie wariactwa tam opisał- ale to poza protokołem ] .
- przekonanie, że władza produkuje wiedzę, której następnie używamy do nadzorowania jej przedmiotów
- koncepcja podmiotu jako efektu ujarzmienia ciała jednostek przez władzę, która powołuje podmiot do istnienia po to tylko by mieć nad nim kontrolę i przekształcić go - za pomocą określonych technik. Całkowita eliminacja sfery niepoddanej kontrolującemu spojrzeniu władzy jest wg F. najbardziej charakterystycznym znakiem kultury nowożytnej
- koncepcja mikrofizyki władzy, wykorzystywanej przez organy i instytucje, ale istniejąca już na poziomie życia codziennego, w szkołach, instytucjach publicznych, armii, fabrykach itd. Władza nie należy do nikogo, rozsiana jest w życiu publicznym.

Przemoc symboliczna - Pierre Boudiere - uznanie, że język nie jest prostym narzędziem komunikacji, lecz przejawem walki między jednostkami, grupami do kt. Należą. Język jest częscią gry wymiany kulturowej, która nie jest neutralna lecz zakłada konflikt interesów, walkę o władzę symboliczną.

Owe 4 tezy wspierają się na dwóch mocnych przesłankach dot. kultury i pomiotu oraz języka :
- kultura jest miejscem konfliktu między władzą a jednostką, która by przetrwać musi zostać ujarzmiona. Podmiot jest funkcją władzy.
- kultura jest efektem zderzających się ze sobą praktyk dyskursywnych.

7. Podsumowanie -
badania kulturowe nigdy nie było i nadal nie są jednorodną dyscypliną
uprawiane są bez troski o metodologiczny rygor,
niezwykle popularne na amerykańskich uniwersytetach
co łączy myślenie amerykańskie, francuskie, angielskie o kulturze ?:
- w perspektywie badań kulturowych sens jest produktem praktyki społecznej, wielu nierzadko skonfliktowanych ze sobą praktyk społecznych, z których każda stara się narzucić własny sposób legitymizacji wytworzonego przez siebie sensu
- literatura jest jedną z wielu, a nie najważniejszą, z prakt5yk symbolicznych, poddanych społecznym regułom produkcji i kontroli.
- autor i czytelnik nie są jednostkami z krwi i kości, lecz spełniają określone funkcje dyskursywne, zajmują miejsce nadrzędnie wyznaczone im przez ideologię, lub strukturę społeczną. Autor i czytelnik zostają powołani do tych ról nie przez własne wybory, lecz przez panujące ideologie, sposoby kulturowego usytuowania : płeć, przynależność klasowa, etniczna.
- każdy tekst jest zideologizowany, kryjąc w sobie zbiór wyobrażeń na temat świata.
- interpretacja dotyczy wszystkich rodzajów tekstów i wypowiedzi, czy to językowych czy obrazowych, należących do kultury niskiej czy wysokiej , i jest ujawnieniem tych założeń.
- badanie literatury jest interwencją polityczną (budowaniem jakiejś wspólnoty).

FORMALIZM ROSYJSKI

1. Początek historii dwudziestowiecznej teorii literatury.

- Petersburg i Moskwa - miasta, w których zaczyna się historia XX- wiecznej literatury.

- 1915 r. - Moskwa, z inicjatywy Romana Jakobsona założone zostaje Moskiewskie Koło Lingwistyczne.

- 1916 r. - Petersburg, powstaje OPOJAZ ( Towarzystwo Badania Teorii Języka Poetyckiego), a związani z nim byli , m. In.: Wiktor B. Szkłowski, Osip N. Brik, Wiktor w. Winogradow.

- oba ośrodki podjęły intensywną działalność, podróżując między Moskwą a Petersburgiem, wspólnie prowadząc prace naukowe = stworzyli wspólne metody naukowe, nazwane formalnymi, zwolenników zaczęto nazywać FORMALISTAMI.

- z początku nazwa ta utrwaliła się jako nazwa pierwszej szkoły teoretycznej, która wypracowała program badania tekstów literackich, wykorzystując ścisłe metody LINGWISTYCZNE.

- początki formalizmu , łączą się z 3 okolicznościami historycznymi: z sytuacją w ówczesnym językoznawstwie, z kryzysem symbolizmu w sztuce, z nowymi zjawiskami w poezji rosyjskiej.

- Jan Baudouin de Courtenay , polski uczony, wykładał na wydziale historyczno- filologicznym tamtejszego wydziału, który dążył do wyzwolenia się od książki, dla bezpośredniej obserwacji nad żywym środowiskiem językowym , pasjonował się słowem dźwięczącym i słowem-myślą.

2. Formalizm rosyjski

- Szkłowski, wpada na pomysł by w ogóle odróżnić język poetycki, od potocznego, by wyodrębnić go w osobną dziedzinę.

- na początku formaliści kładli nacisk na fonetyczny aspekt języka, przyjmując założenie, że dzwięki w wierszu istnieją poza wszelkimi związkami z obrazem i posiadają samodzielną funkcję językową.

- kryzys symbolizmu znacznie wpłynął na rozwój formalizmu, w 1910r. została opublikowana ostatnia książka odchodzącego w historię nurtu, książka Andrieja Biełego „ Symbolizm”, w 1913 r. zostaje ogłoszony manifest Osipa Mandelsztama, „ Świt Akmeizmu”, w którym symbolizm zostaje oskarżony o zbyt pośpieszne przechodzenie od słów do rzeczy. Nowa poezja powinna szanować zarówno świat i rzeczy, wśród których człowiek żyje, jak i same słowa.

- rozpoczęła się walka z symbolami, jak wspomniał Szkłowski, podczas gdy symbolizm brał słowo i sztukę w zespoleniu z systemami religijnymi - my braliśmy słowo jako dźwięk.

- w ok. 1910r. pojawiają się wystąpienia rosyjskich Kubo-Futurystów ( m. In. Dawid Burluk )

- na wieczorach poetyckich futuryści malowali sobie twarze i oblewali gości herbata, oskarżono ich przez to o pocięcie historycznego obrazu Repnina.

- tym, co łączyło, wystąpienia artystów i wiersze futurystów, była wiara w autonomię artystycznego materiału : plamy i linie malarskie i samowystarczalne słowo w poezji.

- Boris Eichenbaum, w podsumowaniu działalności formalistów pisał, że ich teoria była wymierzona w ogólną teorię sztuki, co wiązało się z kryzysem estetyki idealistycznej, jak i kryzysem sztuki symbolicznej, taki charakter miały pierwsze wystąpienia futurystów ( Wskrzeszenie słowa Wiktora Szkłowskiego i esej o futuryzmie Romana Jakobsona )

- rozprawa Szkłowskiego miała charakter diagnostyczny i programowy, wprowadził do języka kategorie percepcyjne i ekonomiczne, słowo postrzegane jest dwojako: jako wytarta klisza, która w wymianie traci autonomiczną wartość, bądź jako słowo samoistne, które przeżywane i postrzegane jest osobno. Twierdził on , ze słowo poetyckie traci swoją przeźroczystość i daje się widzieć.

- Szkłowski nadał poezji moc rozszerzenia percepcji świata, autonomiczne słowo nie odrywa się od rzeczywistości, ale pozwala ją na nowo zobaczyć.

- rzeczywistość staje się widzialna poprzez słowo ( mówił o tym tez Bolesław Leśmian ) poezja jest takim widzeniem świata, które pozwala odnowić widzenie świata.

- MALARSTWO : walczy z postrzeganiem świata tylko z 1 punktu widzenia , poezje natomiast traktowali jako mowę utrudnioną, nazywamy to autonomią język poetyckiego .

- zadaniem sztuki jest rozbicie rutynowej percepcji rzeczywistości i wprowadzenie do naszego życia efektu obcości. Formalistyczna teoria literatury ma znacznie szerszy zakres niż tylko definiowanie właściwości języka poetyckiego.

3. Przedmiot teorii literatury.

Formaliści fascynowali się esencją języka, tym czym jest on sam w sobie, niezależnie od społecznych, czy kulturowych uwikłań.

- przedmiotem teorii literatury nie jest literatura, lecz literackość, czyli to, co czyni dzieło sztuki literackim.

-podstawowym wyróżnikiem literackości jest chwyt, czyli takie nastawienie na wyrażenie, które pozbawia wypowiedź semantycznej i dźwiękowej nautralności.

- jak mówił JAKOBSON poezja nie przedstawia rzeczywistości, lecz się na nią nastawia, to oznacza , że forma poetycka nie jest wtórna wobec niej.

-rzeczywistość nie ma jednego kształtu

- ZASADA INTERTEKSTUALNOŚCI , jako pierwszy tezę na ten temat skonstruował Jurij Tynianow, literatura pojmowana jest jako system definiowany przez wewnętrzne relacje elementów składniowych. Najlepszym dowodem formułowania tez intertekstualnych są badania Tynianowa nad parodią ( tradycja ta, rozumiana jako dynamiczny system gatunków, podlega ewolucyjnym zmianom tyleż przez wynajdowanie nowych form, ale też przez zastosowanie starych form w nowej funkcji.

- parodia to jeden z z kluczowych gatunków intertekstualnych.

4. O języku prozy.

W. Szkłowski, Tynianow, w swoich pracach udowadniali, że podstawowe chwyty powieściowe mieszczą się nie w porządku przedstawionych zdarzeń, lecz ich językowej prezentacji ( sjużet)

PODSUMOWANIE:

1. Główne tezy formalistów rosyjskich:

- przeżycie artystyczne to `przeżycie formy', która stawia opór.

- literaturę robi się nie z myśli, lecz z języka, materiałem poezji nie są obrazy i nie emocje, lecz SŁOWO!

- istnieją dwa podstawowe użycia języka: poezja i proza 9 poezja to język w jego estetycznej funkcji, proza to język w funkcji komunikacyjnej)

- przedmiotem teorii literatury to LITERACKOŚĆ, czyli dominata.

- literackość definiuje się przez odczuwanie formy .

- chwyt to konstrukt artystyczny utrudniający widzenie rzeczywistości.

- chwyty, które uległy systematyzacji, to FORMY LITERACKIE, ( tropy, gatunki i style) chwyt jest jedynym bohaterem badań literackich.

- formy literackie podlegają nieustannej zmianie.

- literaturę danej epoki tworzy system wzajemnych odniesień intertekstualnych.

- tradycja jest dynamiczną przestrzenią intertekstualną, w której wyczerpane formy zostają zastąpione nowymi ( parodia) .

PRAGMATYZM

1. Początek pragmatyzmu: wystąpienie Williama Jamesa, a dokładnie serię jego wykładów , potem opublikował książkę o nazwie Pragmatyzm.

- można tu też przywołać filozofię Charlesa Sandersa Pierce'a i Johna Deweya.

- prawdziwa kariera pragmatyzmu natomiast zaczyna się w XX w. wraz z wystąpieniami Richarda Rorty'ego i Stanleya Fisha, wierni oni byli jednej tezie : POZNANIE JAKO TWORZENIE. ( chodzi tu o poznanie rzeczywistości, które od razu jest jej tworzeniem, bo istnieje ona niezależnie do umysłu i języka).

- poznanie nie jest reprezentacją świata w języku, lecz efektem potrzeb czy pragnień jednostki lub grupy.

2. Pragmatyzm Jamesa: opisywał spór między umysłami twardymi a miękkimi. Pierwsze wierzy tylko w fakty, drugie domagają się uznania wewnętrznego, uzasadnienia tego, co przygodne. James uważał, że świat istnieje `rozwleczony', i albo my się na to godzimy ( umysły twarde ) , albo nie ( umysły miękkie), ten spór według Jamesa, jest sporem poważnym, ale o w obu przypadkach pozbawia nas własnej woli i możliwości wpływania na nasze życie.

- umysły twarde, stwierdzają tylko, że jest jak jest i trzeba się z tym pogodzić, uznają rzeczywistość za gotową i skończoną.

- umysły miękkie, że wszytsko, co jest na tym świecie zależy od tego, co jest poza światem.

3. O doświadczeniu: Doświadczenie według Jamesa, charakteryzują właściwości, których akcja pociąga za sobą poważne konsekwencje, nie tylko metodologiczne , ale i życiowe.

- jest ono ` wchodzeniem w owocne relacje z rzeczywistością'- jest to najlepsze wyjaśnienie pragmatystycznej wykładni interpretacji ( „owocna relacja z rzeczywistością)

- doświadczenie jest procesem, nieustannie rozwijającym się , człowiek buduje swoje przekonania, odwołując się do tego, co mu się zdarza.

- doświadczenie jest zmienne- żaden punkt widzenia nigdy nie może być tym ostatnim, to zaś oznacza, że doświadczenie jest z natury perspektywiczne.

- procesualność, perspektywiczność i niefinalność doświadczenia, sprawiają, że negocjacjom podmiotu ze światem końca nie widać, co znaczy, że kiedy uważamy, że nasze poglądy , przekonania osiągają zamkniętą postać, rezygnujemy z doświadczenia na rzecz teorii. A w ten sposób zderzają się ze sobą doświadczenie i teoria.

-jak mówi James, w doświadczeniu podmiot wpływa na rzeczywistość za pomocą tworzonych przez siebie idei, z czego wynika oficjalna filozofia prawdy.

4. Dobroczynna interakcja

PRAWDA, jak mówi James jest relacją między naszym zmysłowym doświadczeniem, a naszymi ideami, prawdziwe jest zatem to, co nie wprowadza dysonansu między tym, co przychodzi z zewnątrz ( zmysły) a stanem idealnego posiadania.

- jak obronić prawdę przed całkowitą dowolnością? Na to pytanie odpowiada James, mówi, że każde ze zdań, co do których mamy przypuszczenie, że jest prawdziwe, musi przejść przez test doświadczenia, które jest jedynie filtrem weryfikującym.

- według Jamesa, prawda jest przeciwieństwem tego, co niestabilne, tego ,co nas rozczarowuje.

5. Wspólnota interpretacyjna:

- jest to kategoria wprowadzona do badań literackich, przez Stanleya Fisha na oznaczanie zbioru podzielanych przeświadczeń na temat literatury i interpretacji. Z jednej strony umożliwia nam interpretacje literatury, z 2 zaś, ogranicza jej dowolność. Znaczenie teksty nie jest dane, lecz tworzone w procesie interpretacji , bez której tekst literacki nie mógłby się stać w ogóle przedmiotem obdarzonym sensem.

- zanim podejmiemy się interpretacji jakiegoś utworu, musimy wiedzieć, że istnieją takie byty jak utwory literackie, które mogą być interpretowane, tzn. odczytywane na różne sposoby. Interpretacja jest możliwa tylko dzięki osobliwemu językowi utworów literackich.

- jeśli chodzi o język w interpretacji, to ktoś, kto zajmuję się nią nie może sobie pozwolić na dowolność, ponieważ język, którego używa nie jest językiem prywatnym.

Pojęcie całkowite dowolności zatem jest fałszywe.

- INSTYTUCJA: jest to forma społecznie zorganizowanego działania , zbiory ponadjednostkowych konwencji, które musimy przyjąć, by nasze potrzeby i wartości były dla nas i innych zrozumiałe.

- INTENCJONALIZM: Fish rozumie intencje dyskursywnie, intencja nie jest prywantą własnością, jednostkową zachcianką lub semantycznym kaprysem, lecz ramą modalną każdego kulturowego przedsięwzięcia.

6. Esencje i konteksty:

Esencjaliści wierzą, że istnieje niezmienna natura człowieka, niepoddana jakimkolwiek wpływom historycznym, wierzą , że istnieje coś takiego jak niezależna od ludzkiego mniemania prawda.

Esencjalizm- pogląd, według którego ludzie, rzeczy lub teksty posiadają ukrytą istotę, określają ich prawdziwą naturę. Istota ta ( esencja ) istnieje niezależnie od jakichkolwiek poglądów i nie jest wynikiem interpretacji.

- Richard Rorty - człowiek , który krytykował esencjalizm, twierdził, że nie ma niczego wcześniejszego od historycznie zdeterminowanego JA, podobnie też nie ma świata, który byłby czymś różnym od opisującego go języka.

- kwestia prawdziwości rzeczywistości: Richard Rorty, twierdzi, że świat nie mówi, tylko my to robimy. Oznacza to, że człowiek rozstrzyga kwestię prawdziwości rzeczywistości, a tym samym podejmuje odpowiedzialność za to , co o świecie mówi.

- pojęcie IRONI- według Roty'ego, jest to postawa antymetafizyczna, świadoma tymczasowości każdego opisu rzeczywistości. Ironista utrzymuje, że człowiek jest jedynie pozbawioną siecią przekonań.

- Roty uważał , że literatura zastąpiła naukę i filozofię, ponieważ potęga twórczego słowa najbardziej wpływa na człowieka.

- opozycja filozofii i retoryki: obecna w kulturze zachodniej od sporu Platona z sofistami, dobrze opisuje spór esencja listów i kontekstualistów. Filozofowie (teoretycy) wierzą, że język jest narzędziem ( metodologią) jest narzędziem, którego JA (pomiot) używa do opisu świata. Jej istnienie zależy od języka, ale istnieje też niezależnie od świata.

- pojęcie RETORYKI :teoria wymowy(kiedyś), według pragmatystów ,retoryka to postawa filozoficzna, zakładająca , że prawda i sens nie są do odnalezienia.

- retoryczny punkt widzenia: według Fisha jest to zjawisko antyfundamentalistyczne, tu przedmiotu opisu nie można odróżnić od sposobu jego opisywania, bo język, w którym on powstaje, określa wszystkie ramy możliwego poznania.

- podmiot retoryczny: to podmiot przypisany do miejscowych czy społecznych, norm i standardów, które go tworzą i umożliwiają racjonalne działanie.

7. KONSEKWENCJE DLA TEORII

- stosunek pragmatyzmu do teorii jest dość prosty: S. Fish był przeciwko teorii, uważał, że wszelka teoria jest przedsięwzięciem beznadziejnym, bo aby ją formułować trzeba wyjść poza obszar lokalnych przekonań i podać je oglądowi.

- teoria nie może mieć żadnych konsekwencji dla praktyki, bowiem nie może mieć konsekwencji coś, czego nie ma.

- wszyscy pragmatyści, uwalniając się od teorii w sensie ścisłym, pragnąc zanurzyć nas w żywiole przygodnego życia .

- pojęcie HOLIZMU: stanowisko filozoficzne, według którego poszczególne części systemu lub jakiejś całości nabierają znaczenia dopiero przez odniesienie do owej całości.

26

---