2.5. Państwo a gospodarka

Funkcje państwa w gospodarce rynkowej

Funkcja alokacyjna	Polega na gospodarowaniu tymi dobrami i usługami, których rozdział bez inter­wencji państwa byłby niekorzystny dla społeczeństwa. Dotyczy to zwłaszcza dóbr publicznych, takich jak drogi, policja, środowisko naturalne.
Przeciwdziałanie korupcji	Korupcja to wykorzystywanie stanowisk publicznych dla własnych korzyści. Ma ona negatywny wpływ nie tylko na życie społeczne i polityczne, ale też na gospodar­kę. Narusza bowiem zasady wolnej konkurencji i zwiększa koszty prowadzenia działalności gospodarczej. Rola państwa polega na tworzeniu norm prawnych, które przeciwdziałają temu zjawisku.
Funkcja regulacyjna	Polega na tworzeniu i utrzymywaniu warunków wolnej konkurencji między pod­miotami gospodarczymi. Przejawia się m.in. w walce z monopolami, które zagra­żają wolnej konkurencji.
Funkcja stabilizacyjna	Polega na walce z inflacją, bezrobociem i utrzymaniu wzrostu gospodarczego. Państwo dokonuje tego poprzez podnoszenie wydatków z budżetu, rozwój szkol­nictwa oraz tworzenie dogodnych warunków dla działalności gospodarczej.
Funkcja redysłrybucyjna	Polega na regulowaniu dochodów przedmiotów gospodarczych oraz łagodzeniu nierówności społecznych występujących w każdym społeczeństwie. Odbywa się to m.in. przez ustalanie płac minimalnych, politykę podatkową, regulację cen czy udostępnianie dóbr bezpłatnych (np. ochrona zdrowia, szkolnictwo).

Interwencjonizm państwa w gospodarce

Interwencjonizm zakłada aktywny udział państwa w życiu gospodarczym. W Polsce organami pań­stwa, które wywierają wpływ na gospodarkę, są:

• Sejm i Senat - ustanawiają podatki, uchwala­ją budżet, stanowią prawo gospodarcze;

• Prezydent - podpisuje budżet i inne ustawy gospodarcze;

• Rada Ministrów - opracowuje projekt ustawy budżetowej i realizuje budżet;

• Narodowy Bank Polski - centralny bank pań­stwa, na jego czele stoi prezes powoływany przez sejm na wniosek prezydenta na 6-letnią kadencję;

• Rada Polityki Pieniężnej organ Narodowe­go Banku Polskiego, składa się z przewodniczą­cego, którym jest prezes NBf} oraz 9 członków wybieranych przez sejm, senat i prezydenta spo­śród wybitnych specjalistów do spraw finanso­wych. Rada realizuje politykę pieniężną pań­stwa, m.in. ustala stopy procentowe;

• Najwyższa Izba Kontroli - nadzoruje gospo­darność organów administracji państwowej, samorządów i przedsiębiorstw realizujących zadania państwowe (zob. s. 81).

Zadania Narodowego Banku Polskiego

Do zadań NBP należy:

• utrzymywanie stabilne­go poziomu cen;

• wspieranie polityki go­spodarczej rządu;

• gospodarowanie rezer­wami dewizowymi;

• regulowanie płynności banków oraz ich refi­nansowanie;

• bankowa obsługa bu­dżetu państwa (prowa­dzenie rachunków ban­kowych najważniejszych organów państwa);

• tworzenie warunków do rozwoju systemu ban­kowego;

• emisja pieniądza (m.in. wyłączne prawo do emi­sji, określanie jej wielkości).

Leszek Balcerowicz, prezes NBP w lalach 2000-2007. W stycz niu 2007 r. jego następcą zo­stał Sławomir Skrzypek.

Formy interwencjonizmu

1. Inwestycjami państwowymi nazywamy nakłady finansowe dokonywane przez państwo. Mają one pobudzić koniunkturę i zmniejszyć bezrobocie. Przykładem takiego działania może być budowa auto­strad.

2. Dotacje to środki finansowe wypłacane przez rząd firmom i osobom prawnym. Współcześnie najczę­ściej dotuje się rolnictwo, eksport oraz przedsiębiorstwa, a czasem nawet całe gałęzie przemysłu o zna­czeniu strategicznym dla państwa i całej gospodarki, np. górnictwo, przemysł stoczniowy.

3. Regulacja cen - państwo może regulować wysokość cen niektórych towarów poprzez ustalenie:

• ceny minimalnej - najniższej ceny, po jakiej można sprzedawać dany towar (pozwala ustabilizo­wać dochody producentów);

• ceny maksymalnej - najwyższej ceny, po jakiej można sprzedawać dany produkt (wprowadzana dla ochrony konsumenta).

4. Protekcjonizm to ochrona rynku krajowego przed konkurencją z zagranicy poprzez ograniczanie im­portu i wspieranie eksportu. Środkami najczęściej wykorzystywanymi przez państwo są:

• cła - opłaty pobierane przez państwo na granicy przy imporcie towarów; podnoszą one cenę dóbr importowanych, co jest korzystne dla producentów krajowych;

• kontyngenty - maksymalna ilość danego towaru, jaką można sprowadzić z zagranicy;

• embargo - zakaz importu określonych towarów;

• wprowadzanie wysokich norm jakości dla towarów sprowadzanych z zagranicy;

• ulgi i zwolnienia podatkowe dla eksporterów;

• subsydia - dopłaty do towarów wysyłanych na eksport.

5. Polityka fiskalna (budżetowa) obejmuje decyzje rządu dotyczące wydatków i wpływów budżetowych. Celem polityki fiskalnej jest przede wszystkim zwiększenie zatrudnienia, wzrost gospodarczy i stabiliza­cja cen. Jednym z najczęściej stosowanych przez państwo instrumentów polityki fiskalnej jest obniżenie podatków, które może się przyczynić protekcjonizmu I do zwiększenia popytu na towary, wpływów budżetowych oraz wzrostu inwestycji.

6. Polityka pieniężna polega na regulowaniu podaży pieniądza na rynku w zależności od potrzeb gospodarki. Ilość pieniądza na rynku jest regulowana przez bank centralny i Radę Polityki Pieniężnej. Jednym z najczęściej wykorzystywanych instrumentów polityki pieniężnej są zmiany wysokości stop procentowych (oprocentowania kredytów). Obniżanie stóp zwiększa podaż pieniądza na rynku, co powoduje pobudzenie koniunktury (wzrost popytu i produkcji). Natomiast podwyższenie stóp powoduje schładzanie koniunktury.

Pozytywne i negatywne skutki

• zwiększenie zatrudnienia

• zwiększenie zysków producentów krajowych

• poprawa bilansu handlowego

• wzrost cen

• ograniczenie dostępu społeczeństwa do wielu produktów

• niebezpieczeństwo odpowiedzi polityką protekcjonistyczną przez państwa, wobec których ją zastosowano (zniwelowanie ewentualnych korzyści)

Zagadnienia polityki budżetowej

Budżet państwa to szczegółowy plan finansowy zawierający zestawienia liczbowe przewidywanych dochodów i wydatków ustalonych na określony czas w przyszłości. Posiada konkretną formę prawną. Budżet można w skrócie określić jako plan wydatków oraz sposób ich finansowania. Różnica między dochodami a wydatkami budżetu państwa może mieć postać:

• nadwyżki budżetowej, gdy wpływy są większe niż wydatki;

• deficytu budżetowego, gdy wydatki przewyższają wpływy, deficyt jest finansowany - za pomocą tzw. długu publicznego, czyli zobowiązań finansowych zaciągniętych w bankach, u firm i obywateli, np. w postaci kredytów czy obligacji.

Współczesne rodzaje budżetów,

• budżet ogólny UE;

• 0 budżet państwa (uchwalony w formie ustawy budżetowej);

• budżet jednostek samorządu terytorialnego uchwała jednostki samorządu terytorialnego),

Funkcje budżetu

Fiskalna

Polega na gromadzeniu dochodów l budżetowych.

Stymulacyjna

Polega na wpływaniu na procesy gospodarcze poprzez stosowanie środków budżetowych, takich jak zmiany struktury wydatków, % zmiany wysokości podatków.

Redystrybucyjna

Polega na podziale dochodu narodowego t między obywateli

Przykładowe cele polityki budżetowej

Do celów polityki budżetowej zalicza się m.in.:

• ograniczanie lub hamowa­nie inflacji;

• przyspieszanie wzrostu go­spodarczego;

• walka z bezrobociem i ubó­stwem;

• wyrównywanie poziomu ży­cia ludności;

• utrzymywanie równowagi bilansu płatniczego.

Zasady budżetowe

Do zasad budżetowych należą zasady:

• uprzedniości - budżet jest opracowywany oraz uchwalany przed okresem obowiązywania;

• równowagi budżetowej - dochody powinny pokrywać wydatki (w praktyce zasada bardzo trudna do zrealizowania);

• roczności - budżet obejmuje rok (niekoniecznie kalendarzowy);

• zupełności - budżet dotyczy wszystkich dochodów i wydatków państwa;

• jedności - budżet powinien być ujęty w jednym zestawieniu (usta­wa budżetowa);

• jawności - budżet powinien być ogólnodostępny.

Źródła dochodów polskiego budżetu

1. Podatki to publicznoprawne, przymusowe, bezzwrotne pieniężne świadczenia o charakterze ogól­nym, nakładane jednostronnie przez państwo. Uiszczony podatek nie podlega zwrotowi (wyjątek sta­nowi podatek nieprawidłowo obliczony lub nałożony niezgodnie z obowiązującymi przepisami praw­nymi).

2. Na dochody jednostek budżeto­wych składają się dochody w takich działach, jak administracja publiczna, wymiar sprawiedliwości, gospo­darka mieszkaniowa, transport, łącz­ność.

3. Cła są formą podatku nakładanego na towary sprowadzane z zagranicy. W przeszłości dochody z ceł stanowi­ły znaczne źródło dochodów pań­stwa. Obecnie w związku z liberali­zacją polityki celnej, podpisanymi umowami międzynarodowymi lub przystąpieniem do Unii Europejskiej dochody z ceł maleją.

4. Wypłaty z zysku NBP pochodzą z inwestowanych za granicą rezerw walutowych oraz zmian kursu złote­go w stosunku do dolara i euro.

Podział podatków

Podział podatków ze względu na:

sposób świadczenia

• bezpośrednie - ściągane bezpośrednio z dochodów lub majątku płatnika

• pośrednie - płacone przez konsumenta przy zakupie towaru

przedmiot opodatkowania

• dochodowe - podstawą podatku jest dochód

• majątkowe - podstawą podatku jest majątek lub posiadany kapitał

• konsumpcyjne - związane z nabywanymi dobrami

podmiot

• podatki lokalne - pobierane przez władze lokalne

• podatki o zasięgu krajowym - pobierane przez państwo

sposób naliczania

• progresywne - im wyższy dochód, tym większa stawka podatkowa l

• liniowe - stawka podatkowa niezależna od dochodu

• dygresywne - im wyższy dochód, tym niższa stawka podatkowa kwotowe - z góry ustalona

• kwota niezależna od dochodu

Źródła dochodów polskiego budżetu w 2006 r. Źródło: GUS

• cła 0,7%

• wypłaty z zysku NBP 0,6%

• wpłaty z Unii Europejskiej 1,0%

• pozostałe źródła dochodu 4,0%

• dochody jednostek budżetowych 5,7%

• CIT 9,8%

• PIT 14,2%

• Akcyza 21,3%

• VAT 42,7%

Najważniejsze podatki w Polsce

Podatek docho­dowy od osób fizycznych (PIT)	• płacą go wszystkie osoby, które w danym roku uzyskały dochód wyższy od su­my określonej w ustawie • nie są nim obłożone dochody z działalności rolnej (z wyjątkiem działów specjal­nych produkcji rolnej), leśnej, darowizny i spadki • podatek ma charakter progresywny, obecnie obowiązują trzy stawki podatko­we: 1 9%, 30% i 40%
Podatek docho­dowy od osób prawnych (CIT)	• płacony przez firmy, które uzyskują dochód z działalności gospodarczej z wyjąt­kiem działalności rolniczej i gospodarki leśnej • obecnie stawka podatkowa wynosi 19%
Podatek od towarów i usług (VAT)	• podatek pośredni, który obejmuje sprzedaż towarów, odpłatne świadczenia usług oraz eksport towarów i usług • płatnikami są przedsiębiorstwa, jednostki organizacyjne i osoby fizyczne • podstawowa stawka tego podatku wynosi 22%, jednak na niektóre towary obo­wiązują stawki niższe (7%, 3%, 0%)
Podatek akcyzo­wy (akcyza)	• podatek nakładany na niektóre towary, w Polsce są nim obłożone m.in. paliwa, samochody, alkohol, wyroby tytoniowe, energia elektryczna, sól, perfumy • stawka akcyzy jest określana procentowo i waha się od 25% do 100%
Podatek od spadków i darowizn	• obowiązuje osoby fizyczne, które nabyły własność rzeczy lub praw majątkowych tytułem spadku, darowizny, zasiedzenia i innych przewidzianych w ustawie tytułów • wysokość podatku zależy od wartości rzeczy i stopnia pokrewieństwa między spadkobiercą a spadkodawcą
Podatek rolny	• płacony za posiadanie lub użytkowanie wieczyste gruntów rolnych • wysokość stanowi równowartość 2,5 q żyta z 1 ha powierzchni
Podatek leśny	• płacą go właściciele lub użytkownicy wieczyści gruntów leśnych • jego wysokość stanowi równowartość 0,22 m^3 drewna z 1 ha
Podatek od czynności cywilnoprawnych	• przedmiotem opodatkowania są czynności cywilnoprawne (umowy) wymienio­ne w ustawie, zmiany tych umów i orzeczenia sądów • wysokość podatku dla każdej czynności określa ustawa

Państwo

Wydatki budżetowe

Wydatki budżetowe można podzielić na:

• obligatoryjne (zdeterminowane) - na ich pokrycie musi być przeznaczona w budżecie określona kwo­ta, przykładem takich wydatków są subwencje dla samorządów i dotacje na ubezpieczenia społeczne (obecnie stanowią około 2/3 wydatków);

• nieobligatoryjne (elastyczne) - zalicza się do nich między innymi wynagrodzenia pracownicze i wy­datki bieżące jednostek budżetowych (stanowią około 1/3 wydatków).

Struktura wydatków budżetowych w Polsce w 2006 r.

• oświata i wychowanie - 1,0%

• gospodarka mieszkaniowa - 0,6%

• ochrona zdrowia - 1,7%

• wymiar sprawiedliwości - 3,4%

• administracja publiczna - 3,9%

• szkolnictwo wyższe - 4,5%

• bezpieczeństwo publiczne i ochrona przeciwpożarowa - 4,4%

• obrona narodowa - 5,9%

• kultura i ochrona dziedzictwa narodowego - 0,5%

• obowiązkowe ubezpieczenia społeczne - 22,6%

• rozliczenia (dotacje i subwencje dla samorządów) - 22,8%

• pomoc społeczna - 12,5%

• obsługa długu publicznego - 8,9%

Źródło: GUS

Zadłużenie państwa

• Zadłużenie zagraniczne Polski jest jednym z największych problemów gospodarczych. Konieczność spłaty zaciągniętych wcześniej kredytów stanowi poważną barierę w rozwoju gospodarki.

• Zadłużenie państwa jest spuścizną po PRL-u. W latach 70. XX w. władze z Edwardem Gierkiem na czele przystąpiły do programu modernizacji kraju dzięki środkom uzyskanym z kredytów zacią­gniętych głównie w krajach kapitalistycznych. Plan zakładał spłatę kredytów towarami wyprodukowa­nymi w Polsce. Jednak zakończył się fiaskiem. Na inwestycje prze­znaczono zaledwie 20% środków, przy czym część inwestycji okazała się zupełnie nietrafiona. Wobec braku popytu na polskie produkty jedynym sposobem na spłatę kredytów było zaciągnięcie nowych. Pogłębiało to zadłużenie państwa.

• Po 1989 r. nowe władze rozpoczęły negocjacje z wierzycielami. W 1991 r. podpisano umowę z Klubem Paryskim skupiającym przedstawicieli najbogatszych państw świata, na jej mocy zreduko­wano dług o 50% (głównie o odsetki). Natomiast w 1994 r. podpi­sano umowę z Klubem Londyńskim, skupiającym wierzycieli pry­watnych. W myśl tej umowy zredukowano zadłużenie wobec nich o 45%. Podpisane umowy zakładają całkowitą spłatę zadłużenia wobec obu klubów do 2014 r.

• Mimo redukcji od 1995 r. zadłużenie zagraniczne Polski znów za­częło rosnąć. Ponad połowę tego zadłużenia stanowią kredyty za­ciągnięte przez podmioty prywatne. Jednak pozostała część przy­pada na państwo, które finansuje dzięki nim transformację ustrojową i deficyt budżetowy. Edward Gierek (1913-2001)

2.6. Geneza i istota demokracji

Pojęcie demokracji

Demokracja (gr. demos - lud, krafos - władza, siła; władza ludu) jest formą ustroju państwa, w której jego obywatele (naród, lud) sprawują władzę bezpośrednio lub za pośrednictwem wybranych przedsta­wicieli.

Historyczne formy demokracji

Ostracyzm

Ostracyzm (sąd skorupkowy) był procedurą, która w starożytnych Atenach miała zapobie­gać próbom obalenia demokracji. Raz w ro­ku w powszechnym głosowaniu obywatele decydowali, czy demokracja jest zagrożona. Jeśli uznali, że takie zagrożenie istnieje, każ­dy z nich wypisywał na glinianej skorupce - ostrakonie - nazwisko osoby, która je stwarza. Osoba wskazana przez większość zebranych musiała na 10 lat opuścić Ateny.

Ostrakon

Demokracja antyczna

• Demokracja kształtowała się od końca VI w. w nie­których polis (miastach-państwach) starożytnej Gre­cji. Najbardziej znana jest demokracja ateńska.

• W Atenach suwerenna władza należała do ludu. Prawa polityczne posiadali tylko mężczyźni powy­żej 20. roku życia, którzy byli wolni i byli rdzennymi obywatelami Aten. Ta grupa stanowiła ok. 10% mieszkańców ateńskiej polis.

• Demokracja ateńska miała charakter demokracji bezpośredniej. Najważniejsze decyzje podejmowało Zgromadzenie Ludowe, w którym mogli uczestniczyć wszyscy obywatele. Zgromadzenie było zwoływane kilka razy w miesiącu. Do jego uprawnień należało m.in. uchwalanie ustaw i wybieranie urzędników. Zgro­madzenie posiadało także uprawnienia sądowe.

• Władza wykonawcza należała do Rady Pięciuset, którą wybierało Zgromadzenie przez losowanie. Urzędnicy byli wybierani na rok i podlegali nadzorowi ze strony Zgromadzenia i Rady.

• Dużą rolę odgrywał Trybunał Ludowy, który stał na straży praw obywateli.

• Ustrój demokratyczny istniał również w republice rzymskiej (509-27 r. p.n.e.), jednak rzymska demo­kracja miała charakter ograniczony. Kluczową rolę w państwie odgrywali przedstawiciele arystokracji, którzy obsadzali główne stanowiska i wchodzili w skład Senatu będącego najważniejszym organem w państwie. W republice rzymskiej istniały aż trzy rodzaje zgromadzeń ludowych, jednak ich rola ograniczała się do rozpatrywania propozycji Senatu lub urzędników.

Chrześcijańskie tradycje demokratyczne

• Z doktryny chrześcijańskiej, zwłaszcza z Dekalogu, wywodzi się wiele zasad i wartości demokratycznych. Idea równości wszystkich ludzi i praw człowieka wywodzi się z biblijnego obrazu stworzenia człowieka przez Boga. W chrześcijaństwie od początku istniało przekonanie o równej godności kobiet i mężczyzn.

• W gminach wczesnochrześcijańskich istniały procedury demokratyczne. W pierwszych wiekach chrześci­jaństwa diakoni i biskupi byli wybierani w wyborach bezpośrednich przez wszystkich członków wspólnoty.

• W kręgu myślicieli chrześcijańskich narodziło się prawo oporu przeciwko tyrańskiej władzy. Sw. Tomasz z Akwinu przyznawał poddanym prawo oporu wobec władcy, który zdobył władzę w sposób niele­galny, nakazuje czynić coś, co |est sprzeczne z celem państwa (np. nakłania do grzechu), lub przekra­cza granice swojej władzy (np. nakłada niesłuszne podatki).

Demokracja szlachecka

• Typ demokracji szlacheckiej ukształtował się w Polsce w II połowie XV w.

• Pełnię praw obywatelskich i politycznych posiadał tylko jeden stan - szlachta. Jego przedstawiciele po­siadali wyłączne prawo udziału w sejmikach, zasiadania w sejmie i sprawowania urzędów.

• Najwyższym organem władzy państwowej był sejm, którego członków wybierała szlachta na sejmi­kach. Sejm decydował o wojnie i pokoju, uchwalał podatki, współdecydował o polityce wewnętrznej.

• Na czele państwa stał elekcyjny król. Każdy szlachcic miał prawo udziału w wyborze króla. Szlachta mogła wypowiedzieć posłuszeństwo królowi, jeśli naruszył on prawa i przywileje stanu szlacheckiego.

• Ważnym elementem demokracji szlacheckiej była tolerancja religijna.

Narodziny współczesnej demokracji

• Współczesna demokracja zaczęła się kształtować w wyniku zwycięskich rewolucji burżuazyjnych: angiel­skiej w XVII w. i francuskiej w XVIII w. Skutkiem rewolucji angielskiej było przyznanie parlamentowi znacz­nych uprawnień do reprezentowania społeczeństwa.

• Ogromny wkład w rozwój demokracji wnieśli filozofowie oświecenia. Charles Louis Montesquieu (Monte-skiusz) stworzył zasadę trójpodziału władzy, a Jean Jacques Rousseau fundamentalną dla demokracji za­sadę suwerenności ludu.

• W l 787 r. w Stanach Zjednoczonych uchwalono pierwszą na świecie konstytucję. Przewidywała ona podział władzy między prezydenta (władzę ustawodawczą) i Kongres (władzę wykonawczą).

• W 1789 r. rozpoczęła się Wielka Rewolucja Francuska. Uchwalono wówczas Powszechną Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, która zawierała gwarancje podstawowych praw i wolności obywatela, takich jak wolność słowa, zgromadzeń, sumienia.

• Początki powstania partii politycznych sięgają czasów rewolucji angielskiej. Jednak istotnym elemen­tem demokracji partie stały się dopiero w XIX w., gdy przybrały charakter masowy (zob. 104).

• Poszerzenie kręgu obywateli posiadających prawa wybor­cze nastąpiło w XIX w. Kluczo­we znaczenie miało zniesie­nie cenzusu majątkowego, który uzależniał posiadanie praw wyborczych od wartości majątku. Drugim cenzusem znacznie ograniczającym krąg wyborców był cenzus płci, który dyskryminował kobiety. Pierwszym państwem, które przyznało prawa wyborcze kobietom, była Nowa Zelan­dia (1893). W większości państw europejskich nastąpi­ło to w l połowie XX w. (w Poi- Dużą rolę w walce o prawa wyborcze kobiet odegrał ruch sufrażystek, który działo! w Stanach Zjednoczo-sce w 1919 r.). nych w II połowie XIX i na początku XX w.

Zasady współczesnej demokracji (I)

Zasada suwerenności narodu

Ustrój demokratyczny opiera się na zasadzie suwerenności narodu. Oznacza to, że najwyższą władzę w państwie sprawuje naród. Zaprzeczeniem tej zasady jest obowiązująca w monarchii absolutnej doktry­na, w myśl której suwerenność skupia się w osobie monarchy. Zasada reprezentacji

Zasada reprezentacji oznacza, że naród nie sprawuje swej władzy bezpośrednio, lecz wybiera do tego swo­ich reprezentantów. Z zasadą reprezentacji jest związane rozróżnienie dwóch występujących współcześnie form demokracji:

• demokracji bezpośredniej, kiedy obywatele podejmują ważne decyzje samodzielnie;

• demokracji pośredniej, kiedy decyzje w imieniu narodu podejmują |ego przedstawiciele. Obecnie zdecydowanie dominują formy demokracji pośredniej, dlatego współczesna demokracja jest na­zywana demokracją przedstawicielską. Przyczynami dominacji form demokracji pośredniej są duży ob­szar państwa i duża liczebność społeczeństwa, co uniemożliwia podejmowanie decyzji w bezpośredni spo­sób, jak to miało miejsce np. w starożytnych Atenach. Poza tym z powodu rozrostu funkcji państwa i biurokracji sprawowanie władzy wymaga dobrej orientacji w sprawach państwowych, odpowiedniego przygotowania i wiedzy, których nie posiadają wszyscy obywatele.

W związku z tym we współczesnych państwach demokratycznych władza ludu sprowadza się do wybie­rania co jakiś czas osób, które w imieniu narodu będą podejmowały kluczowe dla państwa decyzje. Uzu­pełnieniem tego mechanizmu są formy demokracji bezpośredniej i pośrednie formy wywierania wpływu na władze w postaci zgromadzeń, manifestacji, petycji itp. (zob. s. 47, 50)

Zasady współczesnej demokracji (II)

Zasada poszanowania praw mniejszości

W demokracji decyduje głos większości. Jednak istnieje niebezpieczeństwo, że większość będzie próbo­wać ograniczać prawo mniejszości (np. religijnych, etnicznych). Dlatego współczesne demokracje kładą ogromny nacisk na ochronę praw mniejszości. Gwarancje dla nich są zapisane m.in. w konstytucjach.

Zasada podziału władzy

Twórcami koncepcji podziału władzy byli filozofowie oświeceniowi John Locke i Monteskiusz. Wyodrębni­li oni władzę prawodawczą (sprawowaną przez parlamenty), wykonawczą (głowa państwa i rządy) oraz sądowniczą (sądy i trybunały), które powinny być od siebie niezależne i wzajemnie się kontrolować. Zasada ta ma przeciwdziałać nadmiernemu skupieniu władzy w rękach jednej osoby, co może prowadzić do tyranii. Współcześnie tę zasadę rozumie się nie tylko jako podział władzy na wykonawczą, ustawo­dawczą i sądowniczą, lecz także podział władzy między organy centralne i lokalne oraz stworzenie wa­runków dla działalności niezależnych mediów i opozycji.

Zasada państwa prawa i konstytucjonalizmu

Aby państwo można było uznać za demokratyczne, musi ono być państwem prawa. Oznacza to, że obywatele mogą czy­nić wszystko, co nie jest zabronione przez prawo, organy państwa i urzędy zaś tylko to, co prawo im nakazuje lub na co im ze­zwala (zob. s. 128). Naj­wyższym źródłem prawa w państwie demokratycz­nym jest konstytucja, czyli ustawa zasadni­cza. Jest to akt prawny, który reguluje zasady funkcjonowania pań­stwa, określa kompe­tencje i sposób powo­ływania organów pań­stwowych oraz zakres praw i wolności obywa­teli. Konstytucja jest ak­tem nadrzędnym w sto­sunku do wszystkich innych, co oznacza, że nie mogą one być z nią sprzeczne. Kon­stytucja spełnia w państwie de­mokratycznym kilka funkcji.

Zasada pluralizmu

Pluralizm oznacza możliwość istnienia i poszanowanie różnych poglądów, form ży­cia politycznego, społecznego i gospodarczego, idei i światopoglądów funkcjonujących w społeczeństwie. Dotyczy wszystkich przejawów życia i może mieć wymiar społeczny, gospodarczy i polityczny. W państwie demokratycznym szczególnie istot­ny jest pluralizm polityczny, który zapewnia swobodę działalności wszystkim partiom politycznym, a więc organizacjom, które dążą do zdobycia i utrzymania władzy metodami demokratycznymi. Nie­zwykle istotna w demokracji jest swoboda działalności opozycji, czyli partii, które nie uczestniczą w sprawowaniu władzy, a ich rolą jest krytyka i kontrola rządu. Istnienie legalnej opozycji jest jednym z fundamentów demokracji. W państwach demokratycznych partie odgrywają niezwykle ważne role. Do nich należą:

• wyłanianie kandydatów na stanowiska, prowadzenie kampanii wyborczej;

• obsadzanie najwyższych stanowisk w państwie (rząd), odgrywanie roli opozycji;

• kształtowanie opinii publicznej poprzez promowanie wyznawanych przez siebie wartości;

• zapewnianie obywatelom udziału w sprawowaniu władzy.

„Państwa bez sprawiedliwo­ści są bandami rozbójników" św. Augustyn

Funkcje konstytucji

Wychowawcza - Zadaniem konstytucji jest wychowywanie obywateli w różnych sferach, np.

przez upowszechnianie takich wartości, jak odpowiedzialność, tolerancja.

Prawna - Zapisy konstytucji regulują porządek prawny w państwie i stanowią kryterium oceny zachowań obywateli i organów państwa.

Polityczna - Konstytucja zawiera zasady, które określają ustrój państwa.

Organizacyjna - Konstytucyjna określa zasady i formy funkcjonowania społeczeństwa i państwa.

Prognostyczna - Dzięki zapisom konstytucji można przewidzieć, w jakim kierunku pójdzie państwo i obywatele, kierując się obowiązującym porządkiem prawnym.

Gwarancyjna - Zapisy konstytucji gwarantują istnienie państwa prawa.

Wartości demokratyczne

Wolność

Wolność jest pojęciem wieloznacznym. Potocznie jest rozumiana jako prawo jednostki do postępo­wania zgodnie ze swoją wolą. W tym znaczeniu wolność występuje najczęściej w połączeniu z in­nymi określeniami i tworzy wraz z nimi katalog podstawowych wolności demokratycznych, takich jak wolność słowa, wolność zgromadzeń, wolność wyznania, wolność gospodarcza, wolność prasy. W państwach demokratycznych niezwykle ważną rolę odgrywa rozróżnienie wolności na:

• pozytywną — wywodzącą się z chrześcijaństwa i rozumianą jako świadomość, jakie postępo­wanie jest dobre;

• negatywną - wywodzącą się z doktryny liberal­nej i pojmowaną jako wolność od ograniczeń i przymusu.

Rozróżnienie to odgrywa ogromną rolę w sporach

wokół kontrowersyjnych problemów, takich jak

aborcja i eutanazja.

Równość

Pojęcie równości oznacza identyczność obywateli w pewnych aspektach. W demokracji równość jest pojmowana jako:

• równość naturalna - wszyscy ludzie z natury są równi, bez względu na rasę, płeć czy pochodzenie;

• równość wobec prawa - wszyscy obywatele mają takie same uprawnienia i powinni być tak samo traktowani, np. w sądzie wymiar kary nie może być uzależniony od pochodzenia czy sta­nu majątku;

• równość szans - stworzenie wszystkim obywate­lom podobnych szans na samorealizację i dostęp do dóbr material­nych. W tym zna­czeniu równość jest praktycznie niemożli­wa do zrealizowania i trudna do pogo­dzenia z wolnością.

Sprawiedliwość

W państwach demo­kratycznych sprawie­dliwość jest rozpatrywana w odniesieniu do:

• spraw ekonomicznych - jest pojmowana przede wszystkim jako właściwa dystrybucja dóbr wy­stępujących w ograniczonej ilości (zob. s. 20);

• prawa - oznacza bezstronne traktowanie oskarżonych i sądzenie za popełnione czyny (w tym znaczeniu jest ona cnotą sędziów oraz instytucji państwowych).

Cechy państwa demokratycznego

• Władza powoływana na określony czas w wyborach.

• Legalnie działająca opozycja.

• Władza ustawodawcza ma uprawnienia do kry­tykowania rządu.

• Niezależne i niezawisłe sądy.

• Decyzje są podejmowane większością głosów, ale głos mniejszości też musi być brany pod uwagę.

• Społeczeństwo obywatelskie i uczestnicząca kultura polityczna (zob. s. 53).

Zalety i wady demokracji

O W dużo większym stopniu niż inne reżimy demo­kracja gwarantuje poszanowanie podstawowych praw i wolności jednostki, na których straży stoją prawo i instytucje, media i opinia publiczna.

O Historia pokazuje, że państwa demokratyczne znacznie rzadziej wszczynają wojny niż pań­stwa niedemokratyczne.

O Demokracja daje jednostce duży zakres wol­ności i stwarza możliwość samorealizacji i wy­boru drogi życiowej, a także wpływa na bieg spraw publicznych.

O Władza w państwach demokratycznych w niepo­równywalnie mniejszym stopniu stosuje wobec obywateli przymus i przemoc niż w państwach, w których cała władza jest skupiona w rękach jednostki.

L

„Demokracja jest najgorszą formą rządów, z wyjątkiem wszystkich innych, które kiedy­kolwiek byty wypróbowane".

Winston Churchill

O Demokracja nie do końca sprawdza się w okre­sach przejściowych i kryzysowych, gdy koniecz­ne jest podejmowanie często niepopularnych decyzji. Trudności ekonomiczne mogą dopro­wadzić do przejęcia władzy przez partie po­pulistyczne, antydemokratyczne. Mogą one się przyczyniać do dalszej destabilizacji pań­stwa, a nawet do likwidacji demokracji i ogra­niczenia praw oraz wolności człowieka.

O Proces decyzyjny jest znacznie dłuższy niż w re­żimach totalitarnych i autorytarnych. Podjęcie decyzji często wymaga konsultacji z różnymi środowiskami i organizacjami (związkami za­wodowymi), a zawarty kompromis nie zawsze jest satysfakcjonujący dla wszystkich.

O Wolność słowa i swoboda wyrażania opinii po­łączone z prawem do demonstracji mogą sta­nowić zagrożenie dla porządku publicznego, w tym używania przemocy, zwłaszcza gdy w spo­łeczeństwie występują bardzo głębokie podziały ideowe.

2.7. Demokracja bezpośrednia

Formy demokracji bezpośredniej

1. Referendum to powszechne głosowanie obywateli mających czynne prawo wyborcze, w którym po­dejmują oni decyzje w ważnych dla nich sprawach. Obecnie jest to najpopularniejsza forma demokra­cji bezpośredniej.

2. Inicjatywa ludowa to pra­wo części obywateli do zgło­szenia własnych propozycji zmian w prawie. Ze względu na przedmiot inicjatywę lu­dową dzieli się na: konstytu­cyjną, referendalną oraz usta­wodawczą.

3. Weto ludowe to prawo oby­wateli do wyrażenia sprzeci­wu wobec ustaw uchwala­nych przez parlament. Polega na tym, że na wniosek okre­ślonej grupy obywateli do­magających się zniesienia lub przyjęcia jakiegoś przepi­su jest przeprowadzane refe­rendum. Obecnie instytucja ta nie jest zbyt popularna, występuje m.in. w Szwajcarii i niektórych stanach USA.

4. Recall to prawo obywateli do odwoływania urzędników pochodzących z wyborów po­wszechnych. Do odwołania wystarczy zebranie odpowied­niej liczby podpisów (np. 1/3 mieszkańców danego okrę­gu). Recall dotyczy najczęściej władz lokalnych. Obecnie ta instytucja występuje w niektó­rych stanach USA oraz w państwach Ameryki Południowej.

5. Plebiscyt jest definiowany bardzo różnie. W polityce międzynarodo­wej pod tym pojęciem rozumie się głosowanie mieszkańców danego obszaru decydujące o jego przy­należności państwowej. W polityce wewnętrznej jest to głosowanie, w którym obywatele mogą wyrazić swoje poparcie lub dezaprobatę dla polityki rządu. Najczęściej od­bywa się na wniosek rządzących.

6. Zgromadzenie Ludowe to zgro­madzenie obywateli, na którym po­dejmuje się najważniejsze decyzje dotyczące jakiegoś obszaru. Obecnie ta instytucja występuje w niektórych kantonach Szwajcarii. Zgromadzenia odbywają się kilka razy do roku w stolicy kantonu, a głosuje się przez podniesienie ręki. W Polsce za formę taką można uznać zgromadzenia mieszkań­ców wsi lub osiedla, na których są rozstrzygane sprawy lokalne.

Podział referendów ze względu na:

treść głosowania

• konstytucyjne - przedmiotem jest uchwalenie lub zmiana konstytucji

• ustawodawcze - przedmiotem jest konkretny projekt ustawy

• problemowe - dotyczy rozstrzygnięcia jakiejś konkretnej sprawy, np. budowy dróg, najczęściej ma charakter lokalny

• arbitrażowe - dotyczy rozstrzygnięcia sporu między najwyższymi organami państwa

• akcesyjne - dotyczy przystąpienia do organizacji międzynarodowych

zasięg terytorialny

• ogólnokrajowe - przeprowadzane na terytorium całego kraju

• lokalne - przeprowadzane na mniejszym obszarze, i np. w województwie

wymóg prawny przeprowadzenia

• obligatoryjne -jego przeprowadzenie jest konieczne, aby decyzje podjęte przez władze można było uznać za ważne

• fakultatywne - jego przeprowadzenie nie jest konieczne dla ważności podjętej decyzji

moment przeprowadzenia

• zatwierdzające - odbywa się po uchwaleniu jakiegoś aktu przez organy państwa

• konsultacyjne-jest przeprowadzane przed uchwaleniem jakiegoś aktu, aby poznać opinię społeczeństwa na dany temat

Augusto Pinochet (1915-2006), prezydent i dyktator Chile. No jego wniosek w 1988 r. przeprowa­dzono plebiscyt. Społeczeństwo opowiedziało się wówczas przeciwko jego polityce, co zmusiło go do zrzeczenia się władzy i rozpisania wyborów parlamentarnych.

Formy demokracji bezpośredniej w Polsce

1. Obywatelska inicjatywa ustawodawcza

• Obywatelska inicjatywa ustawodawcza jest formą inicjatywy ludowej.

• Prawo wniesienia projektu ustawy przysługuje grupie co naj­mniej 100 tyś. obywateli Rzeczypospolitej mających prawo wyborcze.

• Czynności związane z przygotowaniem projektu ustawy, zbieraniem podpisów czy kampanią promocyjną wykonuje komitet inicjatywy ustawodawczej.

• Projekt ustawy nie może dotyczyć spraw, dla których Kon­stytucja RP przewiduje wyłączną właściwość innych pod­miotów, posiadających inicjatywę ustawodawczą, np. sej­mu i senatu.

• Formą poparcia inicjatywy ustawodawczej jest złożenie pod­pisu pod odpowiednim projektem.

• Projekt wraz listą podpisów składa do sejmu pełnomocnik komitetu. Sejm rozpoczyna pracę nad ustawą nie później niż trzy miesiące po wniesieniu projektu.

2. Referendum ogólnokrajowe

• Referendum ogólnokrajowe ma charakter fakultatywny. Mo­że dotyczyć zmian Konstytucji, ratyfikacji umów międzynaro­dowych, na mocy których organy państwa przekazują część swoich uprawnień organom ponadnarodowym, a także in­nych spraw o szczególnym znaczeniu dla państwa.

• Referendum ma prawo zarządzić prezydent za zgodą sena­tu lub sejm z inicjatywy własnej, Rady Ministrów, senatu lub obywateli. Referendum z inicjatywy obywateli nie może do­tyczyć wydatków i dochodów państwa, obronności i amne­stii. Obywatele muszą także zebrać co najmniej 500 tyś. podpisów pod wnioskiem dotyczącym jego przeprowadze­nia.

• Referendum przeprowadza się w dzień wolny od pracy.

• Referendum ma charakter wiążący, |ezeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania.

• Prawo udziału w referendum mają obywatele polscy posia­dający pełnię praw publicznych, którzy ukończyli 18 lat.

• Referendum przeprowadza Państwowa Komisja Wyborcza, komisarze wyborczy oraz obwodowe komisje do spraw re­ferendum.

3. Referendum lokalne

• W referendum lokalnym mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego wyrażają swoją wolę co do sposobu rozwią­zania określonej sprawy dotyczącej tej wspólnoty.

• Referendum jest przeprowadzane z inicjatywy właściwych organów samorządowych, na wniosek 10% mieszkańców gminy lub powiatu albo 5% mieszkańców województwa. W wypadku referendum o odwołanie organów lokalnych inicjatywa należy tylko do mieszkańców.

• W pewnych sprawach referendum ma charakter obligato­ryjny, np. samoopodatkowanie mieszkańców na cele pu­bliczne mieszczące się w zakresie zadań i kompetencji orga­nów gminy.

• Referendum jest ważne, jeśli wzięło w nim udział co na|-mniej 30% uprawnionych do głosowania.

Zalety i wady demokracji bezpośredniej

O Demokracja bezpośrednia stwarza obywatelom możliwość bezpośrednie­go wpływu na bieg spraw państwo­wych.

O W sytuacji gdy wybory odbywają się dość rzadko (najczęściej co 4-5 lat), a poparcie dla partii politycznych ulega w trakcie kadencji dużym zmianom, referendum da|e obywa­telom możliwość wypowiedzenia się w konkretne] sprawie wbrew woli rządzących.

O Umożliwia opozycji wpływanie na bieg spraw państwowych.

O Referenda pozwalają rozwiązywać konflikty i podejmować decyzje w sprawach kontrowersyjnych, np. aborcji. Organy państwowe często wolą pozostawiać takie decyzje oby­watelom w obawie przed utratą po­pularności.

O Demokracja bezpośrednia przedłuża proces decyzyjny.

O Inicjatywa ludowa ! weto ludowe mogą prowadzić do osłabienia roli reprezentującego naród parlamentu jako głównego organu prawodaw­czego.

O Formy demokracji bezpośredniej, zamiast zwiększać wpływ obywateli na bieg spraw w państwie, mogą wzmacniać i tak już silną pozycję partii politycznych. W demokra­cjach zachodnich to właśnie z ini­cjatywy partii najczęściej przepro­wadza się referenda, i to one przygotowują ustawy przedstawia­ne |ako inicjatywy obywatelskie. Ponadto w referendach partie ma­ją ogromny wpływ na to, jak gło­sują wyborcy.

O Plebiscyt jest często wykorzystywany przez władzę wykonawczą do wzmocnienia swojej pozycji kosz­tem władzy ustawodawczej (zwłasz­cza w sytuacji konfliktu między obie­ma władzami).

O Przeprowadzenie referendum |est kosztowne i trudne do zorganizowa­nia.

2.8. Demokracjo pośrednia

Wybory

Wybory to proces wyłaniania przez ogół obywateli (elektorat) spośród kandydatów osób, które będą piastować najwyższe sta­nowiska w państwie (sejm, senat, głowa państwa, organy samorządowe). Przysłu­gujące obywatelom prawa wyborcze dzieli się na:

• czynne - możliwość wybierania;

• bierne - możliwość bycia wybieranym.

Wybory są ważnym elementem demokra­cji, ponieważ dają społeczeństwu możli­wość kontroli nad osobami sprawującymi władzę. Aby można je uznać za wolne i de­mokratyczne, muszą spełniać ściśle okre­ślone zasady.

Wybory parlamentarne w Iraku w 2005 r. Przeprowadzenie ich miało przełomowe zna­czenie w procesie demokratyzacji tego państwa po obaleniu reżimu Saddama Husajna.

Zasady prawa wyborczego w państwach demokratycznych

Zasada powszechności	Prawo uczestnictwa w wyborach mają wszyscy pełnoletni obywatele, którzy posia­dają prawa obywatelskie. W przeszłości istniało wiele ograniczeń tej zasady, na­zywanych cenzusami.
Zasada proporcjonalności	Liczba mandatów otrzymanych przez partię w wyborach jest proporcjonalnie uza­leżniona od liczby głosów. Często stosowanym rozwiązaniem odmiennym od za­sady proporcjonalności jest zasada większościowa. Zgodnie z nią mandat uzy­skuje osoba, która zdobyła najwięcej głosów.
Zasada równości	Każdy wyborca dysponuje taką samą liczbą głosów (równość formalna), a każdy głos ma równą wagę (równość materialna). Naruszeniem tej zasady były np. sys­temy kurialne, które przyznawały w wyborach do parlamentu większą liczbę man­datów kuriom mniej licznym, lecz obejmującym bogatsze grupy.
Zasada tajności	Wybory mają charakter anonimowy (karty do głosowania nie są podpisane), gło­sowanie odbywa się bez udziału osób trzecich. Stwarza to możliwość samodziel­nego podejmowania decyzji i wyklucza sytuacje wywierania nacisku.
Zasada bezpośredniości	Obywatele wybierają swoich przedstawicieli bezpośrednio, oddając na nich swo­je głosy.
L
F	Onranicirmin nrnuu unrhnrcwch

W przeszłości w wielu kra|ach stosowano wiele ograniczeń praw wyborczych tzw. cenzusów. Należały do nich:

• cenzus majątkowy - prawa wyborcze miały tylko osoby posiadające określonej wielkości majątek (powszechnie stosowany w XIX w.);

• cenzus płci - pozbawiał kobiety praw wyborczych (powszechnie występował przed l wojną światową, jako ostatnia zniosła go Szwajcaria w 1971 r.);

• cenzus wykształcenia - pozbawiał praw wyborczych osoby posiadające zbyt niskie wykształcenie (wy­stępował w Stanach Zjednoczonych, miał na celu ograniczenie praw Afroamerykanów);

• cenzus rasowy - pozbawienie praw z powodu rasy (był stosowany m.in. w Stanach Zjednoczonych j i III Rzeszy).

Ordynacja wyborcza

Ordynacja wyborcza to ustawa, która reguluje ogół zasad, procedur i instytucji związanych z organiza­cją i przeprowadzeniem wyborów w państwie. Jednym z najważniejszych zagadnień uregulowanych w or­dynacji |est system wyborczy, czyli sposób ustalania wyników wyborów.

Systemy wyborcze

Większościowy

• Kraj jest podzielony na okręgi wyborcze, w których wybiera się jednego kandydata (okręgi jednomandatowe).

• Wyborcy głosują na konkretne osoby.

• Zwycięzcą zostaje kandydat, który otrzymał najwięcej głosów.

• Zaletą systemu większościo­wego jest silny związek kandydatów z wyborcami. Wadą jest zaś zjawisko zmarnowanego głosu, kiedy znaczna część wyborców jest pozbawiona swoich przedstawicieli.

• System większościowy występuje m.in. w wyborach do parlamentu we Francji, w

j Stanach Zjednoczo-nych oraz

l Wielkiej Brytanii.

Proporcjonalny

Kraj jest podzielony na okręgi, • w których wybiera się po kilku kan­dydatów (okręgi wielomandatowe). Wyborcy głosują na listy • kandydatów zgłoszone przez partie polityczne (wprawdzie najczęściej partie wskazują swojego kandydata, jednak to, czy otrzyma on mandat, zależy od liczby głosów oddanych na całą listę).

Zaletą systemu proporcjonalnego jest większa reprezentatywność (do parlamentu dostają się również mniejsze partie). Wadą jest zaś rozbicie polityczne parlamentu, co utrudnia stworzenie rządu. Aby tego uniknąć, zwykle stosuje się tzw. progi wyborcze. Oznacza to, że • w podziale mandatów uczestniczą partie, które uzyskały określoną liczbę głosów, np. więcej niż 5%. System proporcjonalny występuje m.in. w Polsce i Holandii. « «

Mieszany

System mieszany łączy zasady ordynacji proporcjo­nalnej i większościowej. Każdy wyborca dysponuje dwoma głosami. Jeden oddaje na konkretnego kandydata w okręgu jednomandatowym, a drugi na listę partyjną. Do parla­mentu wchodzą wszyscy kandydaci wybrani w okręgach jednomanda-towych oraz część kandyda­tów z list partyjnych. System mieszany z założenia ma eliminować wady pozostałych systemów. System mieszany występuje m.in. w Niemczech.

Przynależność do organizacji społecznych i politycznych

Przynależność do organizacji społecznych i politycznych stwarza możliwość uczestniczenia w życiu publicznym kraju. Działalność w partiach politycznych daje moż­liwość kształtowania ich progra­mu, wpływu na wybór kandydatów do sejmu, senatu oraz władz lo­kalnych, a nawet kandydowania do tych organów.

Listy otwarte i petycje

List otwarty sporządza się, aby zwrócić uwagę władz i opinii pu­blicznej na jakiś problem. Jest on podany do publicznej wiadomości. Petycja to pisemna prośba skiero­wana do organu centralnego lub lokalnego w jakiejś sprawie.

Zgromadzenia i manifestacje

Zgromadzenia oraz manifestacje to zbiorowe, publiczne wystą­pienia obywateli, które są formą wyrażania poparcia lub sprze­ciwu dla polityki władz. Historia pokazuje, że jest to bardzo sku­teczny sposób wywierania nacisku. Prawo do zgromadzeń i manifestacji jest jednym z podstawowych praw, jakie gwaran­tują swoim obywatelom konstytucje państw demokratycznych.

Manifestacja na Ukrainie w 2004 r. Skuteczność tej formy nacisku na władzę pokazały wydarze­nia zwane pomarańczową rewolucją. Pod presją masowych protestów władze Ukrainy unieważni­ły sfałszowane wybory prezydenckie i zgodziły się no ich powtórzenie.

2.9. Obywatel w państwie demokratycznym

Prawa i obowiązki obywateli

Każde państwo demokratyczne gwarantuje obywatelom znaczny zakres praw i wolności obywatel­skich oraz nakłada na nich pewne obowiązki. W Polsce katalog praw, wolności i obowiązków jest za­mieszczony w rozdziale drugim Konstytucji.

Prawa, wolności i obowiązki obywateli polskich gwarantowane przez Konstytucję RP

Prawa i wolności osobiste	• ochrona życia • zakaz poddawania eksperymentom naukowym bez zgody osoby zainteresowanej • zakaz stosowania tortur, kar cielesnych i okrutnego traktowania • nietykalność i wolność osobista, ograniczenie wolności tylko na mocy decy­zji sądu • prawo do sprawiedliwego i jawnego procesu • prawo do prywatności, wolność komunikowania się i nienaruszalność mieszka­nia • swoboda poruszania się po terytorium kraju, prawo wyjazdu za granicę oraz wyboru miejsca zamieszkania • wolność sumienia i religii • wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji
Prawa i wolności polityczne	• wolność uczestnictwa i organizacji zgromadzeń publicznych • wolność zrzeszania się • dostęp do służby publicznej • prawo do informacji o działalności organów państwowych i samorządowych • prawa wyborcze i prawo udziału w referendum • prawo do składania petycji i skarg
Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne	• prawo do własności i dziedziczenia • prawo wyboru zawodu i miejsca pracy • prawo do ochrony zdrowia • prawo do nauki, która do 18. roku życia jest obowiązkowa, a w szkołach pu­blicznych bezpłatna • wolność twórczości artystycznej, badań naukowych i korzystania z dóbr kultury
Obowiązki	• wierność Rzeczypospolitej i troska o dobro wspólne • przestrzeganie prawa • obrona kraju i służba wojskowa • ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, w tym płacenie podatków • dbałość o środowisko naturalne i ponoszenie odpowiedzialności za spowodo­wane przez siebie szkody

Relacje między prawami a obowiązkami

Koncepcje opisujące wzajemne relacje między prawami a obowiązkami:

1. Jedność praw i obowiązków - prawa przysługują jednostce tylko wtedy, gdy wypełnia ona wobec społeczeństwa swoje obowiązki, wynikające z poszanowania praw i wolności innych ludzi. Takie za­łożenia były przyjęte w polskich konstytucjach z okresu międzywojennego i w konstytucji PRL-u.

2. Rozdział praw i obowiązków - prawa przysługujące obywatelowi są niezależne od obowiązków. Ich źródłem jest bowiem godność osobista, którą ma każdy człowiek i której nikt nie może człowie­ka pozbawić. Trudno np. wyobrazić sobie sytuację, gdy wolność sumienia czy słowa będzie uzależ­niona od płacenia podatków. Rozdział praw i obowiązków można dostrzec w obecnie obowiązują­cej konstytucji.

Państwo

„Nie zgadzam się z to­bą, ale zawsze bronił bę­dę twego prawa do posia­dania własnego zdania".

Voltaire (Wolter)

Deklaracja Zasad Tolerancji

Cnoty obywatelskie

Cnoty obywatelskie to wartości, które przyczyniają się do tworzenia dobra wspólnego i w związku z tym powinny kształtować postępowanie obywate­la. Cnoty tworzą wzór obywatela i są wyznaczni­kiem jego działalności. Istnieją różne katalogi cnót obywatelskich.

Najczęściej wymieniane cnoty obywatelskie:

• Dyscyplina wewnętrzna to umiejętność narzu­cania sobie określonych planów działania i kon­sekwencja w ich realizacji. Jest ona niezwy­kle istotna w działalności w organizacjach.

• Tolerancja przejawia się poszanowaniem i uzna­niem potrzeb, poglądów i zachowań innych lu­dzi. Wżyciu politycznym ułatwia zawieranie kom­promisów z przeciwnikami politycznymi. Tole­rancja nie oznacza jednak akceptacji czy popie­rania postaw i poglądów, które uważa się za błędne. Nie może także oznaczać obojętno­ści na zło. Postawa tolerancji nie dotyczy sytu­acji, w których poglądy czy zachowania in­nych ludzi są zagrożeniem dla mienia, bezpie­czeństwa, zdrowia i życia innych ludzi.

• Uspołecznienie polega na zainteresowaniu i zaangażowaniu w sprawy społeczne. Społe­czeństwo demokratyczne i obywatelskie stwa­rza wiele możliwości działania. Są to m.in.: akcje charytatywne, wolontariat młodzieżowy (tak­że europejski), organizacje społeczne i politycz­ne, samorządy, wybory, referenda. Czynnika­mi, które mają wpływ na poziom aktywności obywateli, są:

• wychowanie w rodzinie;

• wzorce społeczne środowiska, normy społecz­ne;

• hierarchia wartości społecznych (dobro wspól­ne czy egoizm);

• wychowanie w szkole, popieranie inicjatyw dzieci i młodzieży;

• sytuacja ekonomiczna, możliwość bezintere­sownego poświęcania wolnego czasu;

• dostęp do informacji o możliwym zaangażo­waniu i stopień promocji aktywności obywatel­skiej;

• postawa patriotyczna, tradycje rodzinne, za­wodowe;

• obraz polityki w mediach oraz w poczuciu spo­łecznym.

• Krytycyzm to postawa charakteryzująca się umiejętnością właściwej oceny zjawisk, poglą­dów oraz przyjmowaniem tylko tych informacji i poglądów, które są dobrze uzasadnione. Postawa kry­tyczna dotyczy także własnych poglądów i wyraża się gotowością ich zmiany w wypadku pojawie­nia się przemawiających za tym argumentów. Taka postawa krytyczna jest niezwykle istotna w społeczeństwach demokratycznych, gdzie w przestrzeni publicznej ścierają się różne poglądy.

• Odpowiedzialność za słowa to świadomość, że wystąpienia na forum publicznym mogą naruszać interesy innych ludzi. Odpowiedzialność za słowa oznacza także gotowość do ponoszenia konsekwen­cji swoich wypowiedzi oraz dotrzymywania obietnic.

Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury 16 listopada 1995 r. przyjęła deklarację dotyczącą zasad tolerancji. W następnym roku Zgromadzenie Ogólne ONZ proklamowało dzień uchwalenia deklaracji Mię­dzynarodowym Dniem Tolerancji. W myśl przyjętej przez ONZ deklaracji toleran­cja polega na:

• respektowaniu cudzych praw i cudzej włas­ności;

• uznaniu i akceptacji różnic indywidualnych;

• umiejętności słuchania, komunikowania się i rozumienia innych;

• docenianiu rozmaitości kultur;

• otwarciu na cudze myśli i filozofię;

• ciekawości i nieodrzucaniu tego, co nie­znane;

• uznaniu, że nikt nie ma monopolu na prawdę.

Wolontariat

Wolontariat jest dobrowolną, nieodpłatną i systematyczną pracą na rzecz osób potrzebu­jących. Wolontariuszem może zostać każ­dy. Szacuje się, że obecnie w taką działal­ność jest zaangażowanych ok. 2 min Polaków. Najbardziej znane organizacje działające na zasadzie wolontariatu to m.in.: Wielka Or­kiestra Świątecznej Pomocy oraz Polski Czer­wony Krzyż.

J

Kultura polityczna

Kultura polityczna to całokształt politycznych postaw i poglądów jednostek oraz całego społeczeństwa, charak­terystycznych dla danego okresu i ukształtowanych pod wpływem tradycji historycznych. Można wyróżnić trzy ty­py kultury politycznej: zaściankowy, poddańczy i uczestniczący. W społeczeństwach występuje jednak najczę­ściej wymieszanie tych typów. Elementami kultury politycznej są:

• opinie na temat instytucji życia publicznego, partii, polityków, organów państwa;

• wiedza na temat polityki, zasad życia publicznego (zasad prawa wyborczego, funkcjonowania i struktury or­ganów państwowych);

• zainteresowanie sprawami publicznymi i poziom aktywności.

Poddańczy

' Typ poddańczy charakteryzuje się tym, że jednostki i grupy społeczne są zainteresowane życiem publicznym.

• Społeczeństwo ustępuje rządzącym, podporządkowuje się decyzjom politycznym ośrodków wtadzy.

• Jest to typ charakte­rystyczny dla państw autorytarnych oraz państw młodej demokracji.

Typy kultury politycznej

f-

Zaściankowy f

Ten typ kultury politycznej charakteryzu­je niska świadomość polityczna społe- = czeństwa. | Zainteresowanie jednostek sprawami | publicznymi ogranicza się wyłącznie do ~ spraw własnych - związanych z własną rodziną, miejscowością - ogólnie pojmowanym „zaściankiem". f Społeczeństwo przyjmuje jednolite f postawy polityczne. Model życia jest traktowany jako niezmienny, ;; a w społeczeństwie funkcjonują | określone rotę polityczne (np. rola | wodza). |

I Model zaściankowy jest charakterystycz- ^:-ny dla społeczności znajdujących się na ^;° niskim szczeblu rozwoju cywilizacyjne­go (np. plemiona afrykańskie).

Uczestniczący

• Typ uczestniczący charakteryzuje zaintereso­wanie i zaangażowanie jednostek w życie publiczne.

• Obywatele wyrażają gotowość nie tylko do angażowania się w politykę, oceniania, współdecydo­wania, ale także do sprawo­wania władzy. Wykazują się wiedzą na temat życia politycznego i znajomością zasad uczestnictwa w nim.

¹ To typ charakterystyczny dla społeczeństw demokraty­cznych.

Kulturo polityczna w Polsce po 1989 roku

62,7

52,1

,47,9,

53,88

'46,3

t Okres po 1989 r. charakteryzuje mała aktywność polityczna spo­łeczeństwa. Niska frekwencja w wyborach i referendach świadczy m.in. o małym zainteresowaniu Polaków sprawami publicznymi. Rozwój organizacji pozarządowych i społecznych nie niesie za so­bą jakości ich działania, a zakres działalności tych organizacji jest dość ograniczony. Przyczyn tego zjawiska upatruje się w rozczaro­waniu życiem politycznym i transformacją (brak wiary w możliwość zmian), pięt­nie PRL-u, gdzie były małe możliwości działania, ma­łej aktywności społecznej już w młodości (w Polsce w działalność samorządów uczniowskich angażuje się znikomy procent uczniów). • Istotnym zjawiskiem spo­łecznym odnotowywanym po 1989 r. jest niechęć i brak zaufa­nia obywateli do polityków i organów państwa. Częściowo można to wytłumaczyć spuścizną PRL-u, gdzie był wyraźnie za­znaczony podział na rządzących i rządzonych. Obecnie nie­chęć do elit rządzących wynika przede wszystkim z niskich stan-Grupy zawodowe, które Polacy cenią dardów etycznych polityków, za rzetelność i uczciwość

Frekwencja w wyborach parlamentarnych

2.10. Obywatele w państwach niedemokratycznych

Obywatele w państwach autorytarnych

Systemy autorytarne ograniczają prawa i wolności

obywateli.

Prawa i wolności osobiste

Władze często stosują wobec przeciwników re­presje w formie więzienia bez wyroku sądu czy sto­sowania tortur. Skala represji jest jednak znacz­nie mniejsza niż w systemach totalitarnych (władza rzadko opiera się na tajnej policji). Sys­temy autorytarne najczęściej nie naruszają wol­ności sumienia czy wyznania. Nie narzuca|ą oby­watelom jednej, powszechnie obowiązującej ideologii.

Obywatele w systemach totalitarnych

Systemy totalitarne łamią większość praw, które gwarantują obywatelom systemy demokratyczne. Prawa i wolności osobiste

Te prawa w systemach totalitarnych są odrzucane. Na masową skalę system stosuje wobec obywate­li terror (np. obozy koncentracyjne w hitlerowskich Niemczech). Państwo kontroluje wszystkie dziedzi­ny życia społecznego. Rozbudowany jest system inwigilacji - tajna policja dysponuje rozbudowaną siatką agentów, a wobec obywateli często stosuje się prowokacje. Ograniczona jest możliwość poru­szania się po kraju i wyjazdów zagranicznych.

Aleksander Łukaszenka i Władimir Putin. Białoruś jest jedynym państwem autorytarnym w Europie. Prezydent tukaszenko utrzymuje się przy władzy m.in. dzięki fałszowaniu wyborów i prześladowaniu opozycji.

Prawa i wolności polityczne

Systemy autorytarne zazwyczaj dopuszczają dzia­łanie partii i organizacji opozycyjnych, jednak ogra­niczają możliwość ich działania i pozbawiają je wpływu na bieg spraw państwowych. Co prawda, odbywają się wybory, jednak mają one charakter plebiscytu i najczęściej są fałszowane. Rola wyło­nionego w takich wyborach parlamentu jest ogra­niczona, nawet jeśli jest w nim silnia opozycja. Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne

Państwa autorytarne ograniczają te prawa w mniejszym stopniu. Najczęściej panuje wolność gospodarcza, a władza raczej nie ingeruje w naukę i kulturę. Istnieją nieza­leżne media, chociaż ich działalność jest ograniczana przez cenzurę.

Ocenzurowana i niedopuszczona do dystrybucji gazeta z okresu Polski Ludowej. W państwach niedemokratycznych funkcjonuje cenzura, czyli ograniczenie dostępu obywateli do informacji oraz swobody wypowiedzi. Kontrolę nad prze­pływem i rozpowszechnianiem informacji sprawują spe­cjalnie do tego powołane urzędy.

P.iu Tioiianmen. W masakrze w 1989 r. zginęto ok. 5 rys. osób. Krwawe stłu­mienie pokojowych manifestacji studentów przez wojsko pokazało światu, że to­talitarny reżim chiński nie toleruje żadnych form sprzeciwu.

Państwo dąży do narzucenia obywatelom oficjal­nie obowiązującej ideologii (komunizmu, rasizmu, faszyzmu).

Prawa i wolności polityczne Władza totalitarna nie toleruje żadnych form sprzeciwu ani opozycji. Nie istnieją opozycyjne partie polityczne. Jedyną legalnie działającą i bio­rącą udział w wyborach partią jest partia rządzą­ca. Wszystkie organizacje społeczne są kontrolo­wane przez państwo.

Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne

Państwa totalitarne, zwłaszcza komunistyczne, ograniczają wolności gospodarcze - gospodarka ma charakter centralnie planowany. Wol­ność tworzenia i korzystania z dóbr kultury jest ograniczona przez wszechobecną cenzurę. Nie istnieją niezależne od pań­stwa i opozycyjne wobec władz media. Swoboda twórcza i wol­ność badań naukowych są znacznie ograniczone.

'•-.•« ^^r.r^

"•--.', **"5i*

-3.«2»«

społeczeństwo w państwie demokratycznym

2.11. Społeczeństwo w państwie demokratycznym

Społeczeństwo obywatelskie

Społeczeństwo obywatelskie to samoorganizująca się zbiorowość uksztattowana dzięki działalności róż­nych instytucji życia publicznego, takich jak media, organizacje, wybory, umożliwiających obywatelom świadome uczestnictwo w życiu publicznym. Cechą charakterystyczną takiego społeczeństwa jest nieza­leżność od władz publicznych. Tak pojmowane społeczeństwo może istnieć w państwie niedemokratycz­nym, jednak niezbyt długo. Tylko państwo demokratyczne stwarza odpowiednie warunki do rozwoju tego typu społeczeństwa. Z drugiej strony, dobrze funkcjonujące społeczeństwo obywatelskie, w którym istnie­ją mechanizmy kontroli władzy, jest warunkiem istnienia sprawnie działającej demokracji.

Elementy społeczeństwa demokratycznego Filary społeczeństwa

• obywatele j obywatelskiego

• Aktywność obywatelska Do filarów społeczeństwa oby-

• Mass media watelskiego zalicza się:

• Opinia publiczna • wolne, demokratyczne wybory;

• Organizacje społeczne i polityczne (stowarzyszenia, fundacje, związki • własność prywatną i gospo-

i 1-1 \ i l darkę rynkową;

zawodowe, partie polityczne) oraz ruchy społeczne .

.... . • samoorganizu ących się

• Przedsiębiorstwa i podmioty gospodarcze j h t l'

• Prawo obywatelskiego nieposłuszeństwa

Stowarzyszenia

Stowarzyszenia to dobrowolne i trwałe zrzeszenia o celach niezarobkowych, które samodzielnie określa­ją swoje cele, programy i struktury, a ich działalność opiera się na pracy społecznej. Stowarzyszeniami są wszystkie organizacje, które w swoich nazwach mają słowa: stowarzyszenie, towarzystwo, związek itp.

Zasady działalności stowarzyszeń w Polsce

• Prawo do zakładania stowarzyszeń mają obywatele posiadający pełnię praw publicznych.

• Członkowie będący założycielami stowarzyszenia uchwalają jego statut, który określa nazwę, obszar działalności, siedzibę, cele, zasady członkostwa oraz struktury.

• Stowarzyszenie musi mieć zarząd i organy kontroli wewnętrznej, a władzą najwyższą jest walne zgro­madzenie członków.

• Stowarzyszenie nabywa osobowość prawną po wpisaniu do rejestru stowarzyszeń.

Stowarzyszenia dzielą się na:

• rejestrowe - utworzone przez co najmniej l 5 osób, mają osobowość prawną oraz prawo do prowa­dzenia działalności gospodarczej, przyjmowania darowizn i spadków;

• zwykłe - utworzone przez co najmniej 3 osoby, nie mają osobowości prawnej, nie mogą prowadzić działalności gospodarczej, a ich majątek może pochodzić tylko ze składek.

Funkcje stowarzyszeń

Do funkcji stowarzyszeń zalicza się m.in.:

• funkcję mediacyjną - stowarzyszenia odgrywają rolę pośrednika między małymi grupami społecznymi a państwem, działają na rzecz interesów swoich członków;

• promocję wartości - popularyzują poglądy swoich członków;

• udział w rządzeniu - wpływają na decyzje podejmowane przez władze lokalne i centralne;

• inicjowanie zmian społecznych - zwracają uwagę społeczeństwa i władzy na ważne problemy społeczne;

• rozproszenie władzy - działając aktywnie, ograniczają władzę biurokracji państwowej;

• funkcję integracyjną — w społeczeństwach zróżnicowanych pod względem etnicznym czy religijnym po­magają mniejszościom zintegrować się z ogółem.

Państwo

Znane stowarzyszenia

„Caritas" Polska to jedna 2. naj­większych polskich organizacji społecznych. Jej zadaniem jest koordynowanie działalności do­broczynnej Kościoła katolickie­go. Pomaga m.in. rodzinom znajdującym się w trudnej sytu­acji materialnej, bezdomnym, chorym, ludziom w podeszłym wieku, ludziom po­szkodowanym w wyniku klęsk żywiołowych. Monar jest jed­ną z największych » stowarzyszenie na świecie organi-zacji pomagają-cych bezdomnym, uzależnionym od narkotyków i nosicielom wirusa HIV. Jej twórcą był tragicznie zmarły w 2002 r. Marek Kotański.

Polski Czerwony Krzyż to stowa­rzyszenie będące częścią Mię­dzynarodowego Ruchu Czer­wonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca - ogólnoświato­wego ruchu humanitarnego. Głównym zadaniem organi­zacji i ruchu jest ochrona życia i zdrowia, zapewnienie poszano­wania godności każdego człowieka, zwłaszcza w czasie konfliktów, klęsk żywiołowych i epidemii, pomoc osobom potrzebującym (biednym, cho­rym).

Stowarzyszenie „Wspólnota Polska" to organi­zacja, której celem jest umacnianie więzi Polaków mieszkających poza krajem z Ojczyzną. Stowarzy­szenie wspiera polską oświatę i kulturę poza granicami kraju, udziela pomocy organizacjom polonijnym oraz wspiera mate­rialnie Polaków mieszkających w krajach byłego ZSRR.

Organizacje pozarządowe w Polsce

Fundacje i stowarzyszenia są nazywane organiza­cjami pozarządowymi. Nazwa ta wskazuje, że są one niezależne od władz państwowych i nie ko­rzystają z pomocy rządowej. Obecnie w Polsce działa ponad 45 tyś. sto­warzyszeń i ponad 7 tyś. fundacji.

pozostałe obszary

21,3%

sport, turystyka, rekreacja i hobby

38,6% ochrona zdrowia 8,2%

edukacja kultura

usługi socjalne i wychowanie i sztuka i pomoc społeczna 10,3% 11,6% — 10%

Główne obszary działalności organizacji pozarządowych w Polsce

Fundacje

Fundacje to organizacje ustanowione przez zało­życieli (fundatorów) dla realizacji określonych ce­lów, np. rozwoju nauki, oświaty, ochrony zdrowia.

Zasady działalności fundacji w Polsce

• Fundację może założyć zarówno osoba fizyczna, |ak i prawna. Konieczne |est do tego oświad­czenie woli fundatora w formie aktu notarialne­go lub testamentu, w którym są określone cele fundacji i środki na ich realizację.

• Fundacja musi mieć statut, w którym zostają podane: nazwa, obszar działalności, siedziba, cele, zasady członkostwa oraz struktury.

• Pracami fundacji kieruje zarząd.

• Fundacja ma osobowość prawną, którą naby­wa w chwili wpisania jej do rejestru fundacji.

• Do realizacji celów fundacji służą środki zebra­ne przez fundatora. Aby pomnażać swój mają­tek, fundacja może prowadzić działalność go­spodarczą.

Znane fundacje

Wielka Orkiestra Świątecz­nej Pomocy to fundacja za­łożona w 1993 r. m.in. przez Jerzego Owsiaka. Jej celem jest działalność w zakresie ochrony zdrowia, ratowania ży­cia chorych, w szczególności dzieci. Polska Akcja Humanitarna niesie pomoc ludziom na całym świecie. Pomaga m.in. ofiarom wojen i klęsk żywiołowych. Pomaga ^v również osobom znajdują- Jj? cym się w trudnej sytuacji materialnej. Jedną z bardziej znanych akcji PAH jest pro­gram Pajacyk, czyli akcja doży­wiania dzieci w szkołach. Fundacja Przeciwko Hand­lowi Kobietami La Strada zajmuje się walką z nasilają­cym się w Europie Srodkowo--Wschodnie| zjawiskiem han­dlu kobietami i zmuszaniem ich do prostytucji. W tym celu prowadzi działalność informa­cyjną i edukacyjną oraz niesie pomoc ofiarom tego pro­cederu.

Polska Fundacja Dzie­ci i Młodzieży działa na rzecz wszechstronnego roz­woju młodych ludzi.

MII

jpoi eczensiwo w pansiwie ae moKratyczny m

Zwiqzki zawodowe

Związki zawodowe to dobrowolne oraz samorządne organizacje po­wołane do obrony i reprezentowania pracowników najemnych, strzegące ich praw, interesów zawodowych i socjalnych.

Zasady działalności związków zawodowych w Polsce

• Prawo działalności w związku zawodowym posiada każdy pra­cownik. Aby założyć taki związek, jest potrzebna uchwała co naj­mniej dziesięciu osób.

• Osoby, które podjęły uchwałę, powinny uchwalić statut określający m.in. cele związku, zasady członkostwa, strukturę organizacyjną i źródła finansowania, a także wybrać komitet założycielski.

• Związek ma osobowość prawną, którą nabywa w chwili zareje­strowania w sądzie.

Uprawnienia związków zawodowych

Związki zawodowe są uprawnione do:

• opiniowania projektów ustaw dotyczących spraw objętych zada­niami związków;

• prowadzenia rokowań zbiorowych i zawierania układów zbioro­wych (dotyczących m.in. warunków pracy, wysokości płac) w imie­niu wszystkich pracowników danej branży;

• nadzoru nad przestrzeganiem prawa pracy oraz zasad bezpie­czeństwa i higieny pracy;

• strajku, jeśli rokowania i mediacje z pracodawcą nie przynoszą spodziewanych efektów.

Największe organizacje związkowe w Polsce

Niezależny Samorządny Zwią­zek Zawodowy „Solidarność"

jest organizacją skupiającą pracowników różnych branż. W swej działalności odwołuje się do etyki chrześcijańskiej.

Ogólnopolskie Porozumie­nie Związków Zawodowych

to centrala związkowa skupia­jąca lewicowe związki zawodo­we, które działają w różnych branżach. Należy do nich m.in. Związek Nauczycielstwa Pol­skiego.

Partie polityczne

Partie polityczne to organizacje obywateli, mające na celu zdobycie i utrzymanie władzy w państwie (zob. s. 104). Niektórzy badacze ze względu na ścisły związek partii politycznych z państwem oraz ich zaanga­żowanie w walkę o władzę nie zaliczają ich do elementów społeczeństwa obywatelskiego.

Zasady działalności partii w Polsce

• Warunkiem założenia partii jest zebranie tysiąca deklaracji.

• Partie działają na podstawie statutu, który określa ich cele, strukturę, zasady członkostwa, władze oraz zasady finansowania.

• Partia nabywa osobowość prawną z chwilą wpisania jej przez Sąd Okręgowy w Warszawie do spisu partii. Na podstawie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego sąd może odmówić wpisania partii do re­jestru, jeśli uzna, że jej cele lub głoszone zasady są sprzeczne z konstytucją.

• Obowiązuje zakaz działalności partii, które głoszą hasła faszystowskie i komunistyczne, propagują ra­sizm, szerzą nienawiść religijną bądź nawiązują do totalitarnych metod sprawowania władzy.

Ruchy społeczne

Ruchy społeczne są mniej sformalizowanymi od partii, stowarzyszeń i fundacji formami aktywności oby­watelskiej, które dążą do określonego celu, jakim jest przeprowadzenie zmian społecznych. Ruchy rodzą się spontanicznie, nie tworzą skomplikowanych struktur organizacyjnych. Jednak w sytuacji gdy pojawia się możliwość wpływu na władzę i realizacji postulatów, instytucjonalizują się np. przez tworzenie partii politycznych.

W przeszłości działalność ruchów społecznych koncentrowała się na obronie ekonomicznych interesów pewnych warstw lub klas społecznych. Przykładem mogą być rozwi|O|qce swoją działalność w XIX w. ru­chy robotniczy i chłopski. Obecnie działalność ruchów koncentruje się na wartościach uniwersalnych, do­tyczących wszystkich ludzi.

Najważniejsze współczesne ruchy społeczne

Logo kompanii „Tiry na tory" organizowanej m.in. przez Obywa­telski Ru(h Ekologiczny. Jednym z obszarów jego działalności jest promowanie transportu publicznego, który emituje znacznie mniej zanieczyszczeń niż indywidualny transport samochodowy.

Ruch ekologiczny działa na rzecz ochrony środowiska. Narodził się w latach 70. XX w. Wśród postulatów ruchu znajdują się m.in. ochrona ginących gatunków roślin i zwierząt, racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi, ograniczanie emisji zanieczyszczeń itp. Jedną z najbardziej znanych organizacji ekologicznych jest Greenpeace, która walczy o ochronę czystości mórz oraz morskiej fauny i flo­ry. Najbardziej znaną partią ekologiczną jest niemiecka partia Związek 90/Zieloni, która do niedawna wraz z so­cjaldemokratami tworzyła rząd. W Polsce działa kilka par­tii ekologicznych, m.in. Zieloni 2004 oraz organizacje, wśród których jedną z najaktywniejszych jest Sto­warzyszenie Ekologiczno-Kulturalne „Klub Gaja".

Ruch antyglobalistyczny (alłerglobalistyczny) to ruch sprzeciwiający się panującym na świecie stosun­kom społecznym, politycznym i gospodarczym. Jego główne postulaty to zniwelowanie różnic pomiędzy biednym Południem a bogatą Północą, oddłużenie państw Trzeciego Świata, walka z głodem i ubóstwem, ochrona lokalnych kultur przed zalewem kultury masowej oraz ochrona środowiska. Działacze ruchu szczególnie niechętnie odnoszą się do korporacji międzynarodowych, które ich zdaniem wyzyskują pra­cowników, niszczą lokalne rynki i podporządkowują sobie rządy biednych państw i niektórych organiza­cji międzynarodowych (zwłaszcza Międzynarodowego Funduszu Walutowego), które narzucają państwom liberalny model gospodarki.

Ruch pacyfistyczny odwołuje się do ideologii pacyfizmu (zob. s. 103). Jego ce­lem |est dążenie do likwidacji wojen, ograniczenia zbrojeń i zapewnienia ludziom trwałego pokoju. Początki ruchu sięgają XIX w. Pod koniec XIX w. ruch liczył już ponad 400 organizacji pacyfistycznych. Po II wojnie światowej organizacje pa­cyfistyczne działały przede wszystkim na rzecz rozbrojenia atomowego, występo­wały przeciwko wojnom (np. interwencji Stanów Zjednoczonych w Wietnamie), oraz w obronie demokracji i praw człowieka. Formą działalności organizacji pa­cyfistycznych są masowe protesty, blokady dróg i baz wojskowych. W Polsce naj­bardziej znaną organizacją pacyfistyczną jest Ruch „Wolność i Pokój", z którym w przeszłości byli związani m.in. Jan Maria Rokita i Andrze| Stasiuk.

Najpopularniejszym symbolem ruchu pacyfistycznego jest pacyfa.

Ruch feministyczny pojawił się w latach 60. XX w. w Stanach Zjednoczonych. Podstawą jego działalno­ści jest ideologia feministyczna (zob. s. 103). Cel ruchu to walka z dyskryminacją kobiet. Obecnie or­ganizacje feministyczne działają w większości państw na świecie. Organizują m.in. manifestacje, happe­ningi, akcje informacyjne propagujące idee feministyczne w społeczeństwie oraz listy otwarte i petycje skierowane do władz i opinii publicznej.

Opinia publiczna

Opinia publiczna to termin, którym określa się zbiór poglądów społeczeństwa na jakiś ważny temat, np. polityki rządu. Opinia publiczna jest więc formą wyrażania poparcia lub dezaprobaty dla rządzących i ich działań. W państwach demokratycznych, gdzie los polityka jest uzależniony od poparcia społeczeństwa, od­grywa ona ogromną rolę, dlatego jest ciągle badana przez wy­specjalizowane instytucje - ośrodki badań opinii publicznej. Przeprowadzone przez nie sondaże są źródłem informacji dla po­lityków, którzy na ich podstawie tworzą programy polityczne oraz strategie działania.

W Polsce do najważniejszych ośrodków badania opinii publicznej należą Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), Ośrodek Badania Opinii Publicznej (OBOP) oraz Pracownia Badań Spo­łecznych (PBS).

Rola sondaży

Sondaże odgrywają bardzo waż­ną rolę w państwie demokratycz­nym:

• są kanałem komunikacyjnym między rządzonymi a rządzą­cymi;

• stabilizują system polityczny, ostrzegając przed zagrożeniami;

• uwrażliwiają rządzących na głos opinii publicznej;

• pośrednio włączają społe­czeństwo w proces decyzyjny;

• wspomagają proces decentra­lizacji władzy.

Mass media

Mass media (środki masowego przeka­zu) to instytucje, których podstawowym zadaniem jest przekazywanie informa­cji odbiorcy. Zalicza się do nich telewi­zję, radio, prasę, Internet, płyty, kasety. Funkcje mediów:

• informacyjna - podstawowa i najstar­sza funkcja mediów, polegająca na dostarczaniu informacji;

• opiniotwórcza - media mają ogrom­ny wpływ na kształtowanie poglądów społeczeństwa poprzez sposób prze­kazywania informacji, ich dobór oraz komentarze;

• kontrolna - media są jedną z instytu­cji kontroli społecznej, przekazując in­formacje o życiu jednostek zajmują­cych ważne stanowiska w państwie, pozwalają społeczeństwu je oceniać;

• rekreacyjna i edukacyjna - polega na dostarczaniu społeczeństwu roz­rywki i przekazywaniu treści edukacyjnych (głównie media publiczne);

• kulturotwórcza - media nie tylko upowszechniają kulturę, ale także ją tworzą, np. kształtując język.

Czwarta władza

Media, ze względu na funkcje opiniotwórcze i kontrolne, które pozwalają wywierać znaczny wpływ na wy­darzenia polityczne, są często nazywane „czwartą władzą". W związku z tym niezwykle ważne jest, aby spełniały dwa podstawowe warunki, jakimi są pluralizm i niezależność. W przeciwnym razie pojawia się groźba manipulacji opinią publiczną.

Pluralizm zakłada, że oprócz mediów państwowych muszą istnieć media prywatne. Poza tym w mediach powinny być reprezentowane różne opcje światopoglądowe.

Warunek niezależności jest bardzo trudny do zrealizowania, ponieważ media zwykle w mniejszym lub większym stopniu są uzależnione od władzy i reklamodawców.

o a

l

JLA

Najbardziej opiniotwórcze media w 2005 r. (liczba cytatów lub powołań na dane media w prze­kazach prasowych, radiowych, telewizyjnych)

Prawo obywatelskiego nieposłuszeństwa

W społeczeństwie obywatele mają prawo wyrażać swoje niezadowolenie z decyzji podejmowanych przez władze. Konstytucja gwarantuje m.in. pra­wo do demonstracji i manifestacji. Szczególnym rodzajem wyrażania nieza­dowolenia jest obywatelskie nieposłuszeństwo. Jest to celowe i świadome niestosowanie się do określonych przepisów prawa, które według obywatela w rażący sposób naruszają normy sprawiedliwości, ograniczają wolność i równość obywateli lub są uznane za absurdalne.

Aby takie postępowanie mogło zostać uznane za uzasadnione, muszą być spełnione określone warunki. Obywatelskie nieposłuszeństwo:

• musi być podejmowane w imię wyższych wartości (np. praw człowieka);

• nie może dotyczyć interesów osobistych;

• nie może być podejmowane z użyciem przemocy;

• musi zakładać gotowość do poniesienia kary za swoje postępowanie.

Martin Luther King (1929-1968), amerykański działacz na rzecz walki i rasizmem.

Zorganizował m.in. akcję protestacyjną przeciwko segregacji casowej

obowiązującej w środkach transportu miejskiego.

Jest to jeden i najbardziej znanych przykładów obywatelskiego nieposłuszeństwa.

2.12. Zagrożenia dla demokracji

Dyktatura większości

• Istotą demokracji są rządy większości. Problem pojawia się wtedy, gdy większość uważa, że nie ma żadnych ograniczeń w stanowieniu prawa i decydowaniu o rzeczywistości. W demokracji liczy się bo­wiem głos większości, a przegrani powinni się pogodzić z porażką. Ten problem można obrazowo przedstawić w sposób następujący: z tonącego statku uratowały się trzy osoby, które dopłynęły do bez­ludne] wyspy. Tam, w wyniku głosowania dwie zdecydowały, ze tylko trzecia osoba będzie pracować. Stojąc na stanowisku dyktatury większości, wskazana osoba powinna się podporządkować woli więk­szości. Tymczasem właściwie pojmowany ustrój demokratyczny zakłada raczej ochronę praw mniejszo­ści wobec woli większości.

• Przykładami dominacji większości bez uwzględniania praw mniejszości mogą być prześladowania mniejszości kurdyjskiej w Turcji oraz brak sprzeciwu wobec eksterminacji Żydów w Niemczech.

• Do najczęściej stosowanych mechanizmów zabezpieczających przed dyktaturą większości należą kon­stytucyjne gwarancje praw mniejszości, odpowiedni system wyborczy, sztywny charakter konstytucji (wprowadzenie specjalnych wymogów dla jakichkolwiek zmian ustawy zasadniczej), umowy międzyna­rodowe dotyczące ochrony praw człowieka.

Nietolerancja

) Nietolerancja jest źródłem napięć społecznych. Brak szacunku dla jakiejkolwiek mniejszości najczęściej prowadzi do konfliktów. Współczesne państwo demokratyczne skupia się na ochronie mniej­szości.

( Przejawy nietolerancji nie dotyczą tylko grup etnicznych, ale także postaw i zachowań społecznych oraz obyczajowych. Do form dys­kryminacji zalicza się apartheid, dyskryminację rasową oraz nieto­lerancję religijną. Dyskryminowane grupy to osoby zakażone wiru­sem HIV, migranci oraz niepełnosprawni.

• Właściwie w każdym społeczeństwie demokratycznym problemem jest m.in. pogodzenie ważnych dla państwa demokratycznego wartości, takich jak tolerancja, szacunek, równość wobec prawa, z konieczno­ścią przeciwstawiania się ideologiom negującym te wartości (np. problem, czy w imię tolerancji można pozwalać na nietolerancję).

> Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zakazuje istnienia partii poli­tycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich progra­mach do totalitarnych metod i praktyk działania (nazizmu, faszy­zmu, komunizmu), a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy dla zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa.

DIE WAS6ERIEWE IN HIERD1E GEBOU MAG ALLEENUK OEUR BLANKES GEBRUIK WORD.

THE WASHING FACILITIES IN THIS BUILDINS MAY ONLY BE USED BY EUROPEANS.

Tablica na budynku w RPA informująca, że z to­alet mogą korzystać tylko biali Europejczycy. Obowiązujący w latach 1948-1991 w Republice Południowej Afryki system segregacji rasowej (apartheid) w praktyce oznaczał dyskryminację ludności kolorowej.

Brak szacunku dla prawa i anarchia

• Obowiązkiem konstytucyjnym każdego obywatela Rzeczypospolitej jest przestrzeganie prawa.

• Aby mówić o państwie prawa nie tylko w sensie formalnym, ale także o materialnym przestrzeganiu zasady państwa prawa, należy zwrócić uwagę na postawy obywateli w tej kwestii. Istotne jest, czy przy­jęte rozwiązania są przez nich aprobowane i przestrzegane.

• Z najkorzystniejszą sytuacją mamy do czynienia wtedy, gdy moralność społeczna w pełni pokrywa się z systemem prawnym. Taka sytuacja zachodzi jednak bardzo rzadko, dlatego dla oceny zachowań ludzkich w państwie priorytetem jest prawo.

• Istotne znaczenie dla praworządności ma stabilność porządku prawnego. Częste zmiany prawa powo­dują brak świadomości prawnej obywateli i ich nieprzystosowanie, a także niechęć do obowiązujących przepisów.

• Ustawiczne nieprzestrzeganie prawa przez obywateli prowadzi do anarchii, rozpadu państwa oraz złe­go funkcjonowania instytucji państwowych. W takich sytuacjach dochodzi do rozwoju patologii władzy, do których należy korupcja i demokracja fasadowa.

Korupcja

• Przez korupcję rozumiemy wykorzystywanie stanowiska publicznego (pełnionej funkcji) do realizacji prywatnych interesów. Korupcja najczęściej przybiera postać:

• łapówki - wręczenia pieniędzy lub drogiego prezentu za pozytywne dla osoby zainteresowanej roz­patrzenie sprawy, np. powierzenia jej stanowiska, do którego sprawowania nie posiada kwalifikacji;

• nepotyzmu - obsady stanowisk krewnymi;

• defraudacji - sprzeniewierzenia pieniędzy publicznych;

• klientelizmu - układu między osobami, w którym silniejsza strona, w zamian za ochronę lub pomoc, może domagać się pewnych świadczeń;

• kapitalizmu politycznego - wykorzystywania wpływów politycznych w gospodarce.

• Korupcja uchodzi za jedno z podstawowych zagrożeń dla demokracji. Przeczy bowiem regułom równości wobec prawa, sprawiedliwości i uczciwej konkurencji, niszczy gospodarkę wolnorynkową oraz zniechę­ca obywateli do państwa i jego instytucji. ,————————————.........................^

• Istnieją dwa główne stanowiska dotyczące sposobów walki z ko­rupcją. Pierwsze kładzie nacisk na tworzenie mechanizmów (urzędów) kontroli nad politykami, a drugie na kształtowanie moralności publicznej, odpowiednich postaw społecznych i zmianę mentalności.

• Skutkami korupcji są marnotrawienie i nieefektywne wykorzysty­wanie finansów publicznych, stanowiska państwowe obsadzane przez nieodpowiednie osoby, odwracanie się obywateli od pań­stwa i spadek zaufania do instytucji publicznych.

„Każda wła­dza deprawu­je. Władza absolutna de­prawuje ab­solutnie". Lord Acton

J

Autorytaryzm i totalitaryzm

| • Autorytaryzm i totalitaryzm są całkowitym zaprze­czeniem demokracji. Oznaczają łamanie zasad demokratycznych, takich jak suwerenność narodu,

_; reprezentacja, pluralizm, trójpodział władzy.

j 0W państwach o ugruntowanych demokracjach niebezpieczeństwo zaprowadzenia rządów „silnej ręki" jest niewielkie.

j • Inaczej sytuacja wygląda w państwach, w których

! demokracja funkcjonuje od niedawna. Koniecz­ność wypracowywania decyzji w szerokim gronie i związane z tym przedłużanie się procesu decyzyj­nego, a także pewne deformacje demokracji mogą powodować, że rozwiązania „silnej ręki" będą się wydawały bardzo atrakcyjne.

Demokracja fasadowa

l Z demokracją fasadową mamy do czynienia wtedy, gdy tylko pozornie funkcjonują zasady demokratycznego państwa prawa. W rzeczywi­stości zaś rządzą określone grupy wpływów i to one decydują o kierunku spraw państwa.

l Nominalnym suwerenem pozostaje zatem lud (naród). Odbywają się wprawdzie wybory i funk­cjonują partie polityczne, ale decyzje i tak nie zapadają w sposób demokratyczny. Są wypra­cowywane w wąskich grupach oligarchów i później narzucane w sposób pozornie demo­kratyczny społeczeństwu (oligarchizacja pań­stwa).

1995 1996 1997 1999 2001 2005 Opinie:

•l „ Demokracja to najlepszy sposób rządzenia", d „Silny człowiek u władzy może okazać się lepszy

niż rządy demokratyczne". IT „Trudno powiedzieć". Stosunek Polaków do demokracji

Problemy ekonomiczne

t Kryzysy ekonomiczne prowadzą do napięć spo­łecznych.

l Problemy ekonomiczne często powodują spadek zaufania do demokracji i wzrost popularności ide­ologii antydemokratycznych. W okresie międzywo­jennym trudności ekonomiczne były jedną z głów­nych przyczyn powstania w większości państw europejskich reżimów autorytarnych i totalitarnych.

l Programowe lekceważenie przez rząd obsza­rów nędzy i problemów materialnych ludności prowadzi do zajść społecznych, radykalizacji na­strojów, a nawet do wyjścia ludzi na ulice (np. Argentyna w 2001 r.).

2.13. Modele ustrojowe państw demokratycznych

Ustrój polityczny

Ustrojem politycznym nazywamy ogół regulacji prawnych, które dotyczą organizacji, kompetencji, a także wzajemnych powiązań organów władzy państwowej. Ustrój polityczny jest nazywany również sys­temem politycznym. W państwach demokratycznych występuje kilka modeli ustrojowych, które różnią się zakresem kompetencji poszczególnych organów państwa, a także relacjami między nimi.

System parlamentarno-gabinetowy

1. Dualizm władzy wykonawczej - istnieją dwa organy władzy wykonawczej: głowa państwa oraz rząd z premierem na czele. Kompetencje tych organów są rozdzielone.

2. Kompetencje głowy państwa są ograniczone - najczęściej sprowadzają się do funkcji reprezentacyjnych.

3. Parlament we współpracy z głową państwa powołuje rząd, który jest głównym organem władzy wyko­nawczej.

4. Powiązanie i wzajemna kontrola władzy wykonawczej i ustawodawczej - rząd ponosi przed parlamen­tem odpowiedzialność za swoje decyzje polityczne (odpowiedzialność polityczna). Parlament może udzielić mu wotum nieufności, czyli przyjąć uchwałę wyrażającą negatywną ocenę rządu lub mini­stra. Ta ocena zobowiązuje rząd lub ministra do ustąpienia. Rząd ma inicjatywę ustawodawczą oraz może wystąpić do głowy państwa z wnioskiem o rozwiązanie parlamentu.

System parlamentarno-gabinetowy ukształtował się w Wielkiej Brytanii. Obecnie obowiązuje m.m. we

Włoszech, w Hiszpanii, Danii, Szwecp, Norwegii oraz w krajach Beneluksu.

System prezydencki

1. Monizm władzy wykonawczej — prezydent wybrany w wyborach powszechnych pełni funkcję głowy państwa i premiera. Mianuje ministrów, którzy nie tworzą |ednak rządu jako samodzielnego organu władzy wykonawczej - są tylko wykonawcami woli prezydenta.

2. Niezależność i rozdzielność władzy wykonawczej i ustawodawczej — parlament nie może zażądać ustą­pienia prezydenta ani powołanych przez niego ministrów z przyczyn politycznych. Prezydent nie może rozwiązać parlamentu, nie ma również inicjatywy ustawodawczej.

3. Prezydent ma prawo weta zawieszającego, czyli zgłoszenia sprzeciwu wobec ustaw. Parlament mo­że odrzucić takie weto odpowiednią liczbą głosów.

4. Prezydent ponosi odpowiedzialność za naruszenie konstytucji i ustaw (odpowiedzialność konstytucyjna). System prezydencki narodził się w Stanach Zjednoczonych. Obecnie obowiązuje w wielu krajach afrykań­skich i w Ameryce Łacińskiej.

System parlamentarno-komitełowy

1. Wybrany w wyborach powszechnych parlament jako reprezentant narodu ma pełnię władzy w pań­stwie, a pozostałe organy są mu podporządkowane. Parlament sprawuje nad nimi kontrolę, jednak nie może odwołać rządu.

2. Rząd jest komitetem wykonawczym parlamentu. Ma inicjatywę ustawodawczą, jednak nie może roz­wiązać parlamentu.

3. Głowa państwa nie ma jasno określonych kompetencji. Jest powoływana przez parlament i przed nim

odpowiedzialna, nie może rozwiązać parlamentu. System parlamentarno-komitetowy jest oryginalnym rozwiązaniem szwajcarskim.

Inne modele ustrojowe

Modyfikacje systemu parlamentarno-gabinetowego polegają na zwiększeniu kompetencji władzy wykonawczej. System kanclerski jest modyfikacją systemu parlamentarno-gabinetowego. Charakteryzuje się wzmocnie­niem pozycji szefa rządu, którym jest kanclerz. Ma on zagwarantowaną kierowniczą pozycję w rządzie. System kanclerski obowiązuje w Niemczech (zob. s. 67).

System półprezydencki charakteryzuje się silną pozycją wybieranego w wyborach powszechnych prezy­denta, który kontroluje rząd i premiera. System półprezydencki obowiązuje we Francji (zob. s. 66).

Ustroje wybranych pańslv

2.14. Ustroje wybranych państw

Słany Zjednoczone Ameryki

Forma państwa: Republika prezydencka. Na czele państwa stoi prezydent. Obecnie (2008 r.) tę funkcję petni George W. Bush. Stany Zjednoczone sq federacją. W jej skład wchodzi 50 stanów, które posiadają odręb­ne władze ustawodawcze, wykonawcze i są­downicze, oraz Dystrykt Kolumbia, obejmu­jący stolicę państwa - Waszyngton. Ustrój polityczny: System prezydencki. Kompetencje organów państwa określa Kon­stytucja uchwalona w l 787 r. wraz z 27 po­prawkami, które stanowią jej integralną część. Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego Kongre­su, a władza wykonawcza do prezydenta. Konstytucja zakłada równowagę między władzą ustawodawczą a wykonawczą, w praktyce prezydent ma przewagę nad Kongresem.

Flaga USA

Godło USA

brak prawa rozwiązania prawo weta zawieszającego

mianowanie

brak możliwości odwołania

:*Ł SK ^Spp3SsB?iiMśflOTffljWWm?SBt

lii l

____^^_^^^^ ^ ^

kongresmanów wybieranych na

> Senat

1 00 senatorów wybieranych na' 6-letnią kadencję

• Obie Izby Kongresu są jednakowo

ważne, mają podobne uprawnienia

ustawodawcze i kontrolne. ¹ Kongres uchwala ustawy, budżet

państwa i podatki. ¹ Decyduje o wojnie i pokoju, wyraża

zgodę na ratyfikacje traktatów

międzynarodowych. ¹ Wprowadza poprawki do Konstytucji. ¹ Sądzi wysokich urzędników (prezydenta,

sekretarzy stanu) za naruszanie ustaw

lub konstytucji - procedura impeach-

mentu.

prawo weta wobec

nominacji prezydenckich

na wyższe stanowiska

Prezydent

• Jest wybierany na 4-letnią kadencję.

¹ Pełni funkcję głowy państwa, szefa rządu i naczelnego dowódcy sił zbrojnych.

• Kieruje polityką zagraniczną państwa.

¹ Mianuje ministrów, czyli sekretarzy stanu, którzy odpowiadają tylko przed nim.

¹ Powołuje wysokich urzędników państwowych.

¹ Może występować z orędziem do Kongresu o stanie państwa, zawierającym propozycje ustaw. Ma prawo weta zawieszającego wobec ustaw Kongresu. Jego weto może jednak być odrzucone większością l 2/3 głosów.

Sąd Najwyższy

• W jego skład wchodzi

9 sędziów, którzy pełnią swoją funkcję bezterminowo (nie można ich odwołać).

• To najwyższy organ sądo­wniczy.

• Bada zgodność ustaw z konsty­tucją.

• Dokonuje wykład­ni konstytucji. . "hswwi-bh-rhwwm^

wybory pośrednie -wybór elektorów, którzy wybierają prezydenta

Flaga Wielkiej Brytanii

Godła Wielkiei Brytanii

Wielka Brytania

Forma państwa: Dziedziczna monarchia parlamentarna. Obecnie (2008 r.) królową jest Elżbieta II z dynastii Windsorów. Wielka Brytania jest państwem unitarnym, zdecentra­lizowanym z jednostkami autonomicznymi. Ustrój polityczny: System parlamentarno-

•gabinetowy. Władza ustawodawcza należy do Parlamentu, w którego skład wchodzą Izba Gmin i Izba Lordów, a władza wyko­nawcza do gabinetu. Monarcha jest orga­nem władzy zarówno wykonawczej, jak i ustawodawczej. W Wielkiej Brytanii odróż­nia się pojęcia rządu i gabinetu. Mianem rządu określa się cały aparat administracji państwowej opłaca­ny ze skarbu państwa. Właściwym organem władzy wykonawczej jest zaś gabinet złożony z premiera i mi­nistrów. Ze względu na silną pozycję premiera ten system jest nazywany gabinetowo-parlamentarnym. W przeciwieństwie do większości państw europejskich Wielka Brytania nie posiada pisanej konstytucji. Źródłami prawa konstytucyjnego są:

• prawo stanowione (np. Wielka Karta Swobód);

• prawo precedensowe (orzeczenia sądów w konkretnych sprawach);

• konwenanse konstytucyjne, czyli utarte sposoby postępowania w pewnych sytuacjach.

Najważniejsze konwenanse

• Skład gabinetu określa premier, nie monarcha.

• Urząd premiera obejmuje lider partii, która zwyciężyła w wyborach.

• Odpowiedzialność przed parlamentem ponosi cały rząd.

• Rząd, który utracił zaufanie Izby Gmin, podaje się do dymisji lub zwraca się do głowy państwa o roz­wiązanie izby niższej parlamentu. j

• Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej.

r Monarcha . • Teoretycznie uprawnienia monarchy są bardzo szerokie. W praktyce jednak decyzje podejmuje minister w imieniu monarchy lub monarcha na wniosek ministra. Króla ograni-czają również konwenanse, np. w sprawie mianowania premiera. Król panuje, ale nie rządzi. • W praktyce król ma prawo do udzielania rad, zachęcania i ostrzegania. ,

mianowanie

Parlament

Izba Lordów

Składa się z lordów duchownych (26 bisku­pów anglikańskich) oraz świeckich, mianowanych dożywotnio przez monarchę na wniosek premiera, albo dziedzicznych. Ma prawo weta zawie­szającego w stosunku do uchwat Izby Gmin. Pełni funkcję sądu apela

Izba Gmin

> Składa się z 659 członków wybieranych na 5 lat.

• Uchwala ustawy i budżet.

• Kontroluje rząd, ma prawo uchwalić wotum nieufności wobec premie­ra, ministra lub całego rządu (w praktyce funkcja ta jest ograniczona, ponieważ premier jest

Hpii, która dysponuje Hfkszością miejsc w Izbie Gmin).

prawo odwołania

prawo rozwiązania

prawo

weta

zawieszają­cego

Gabinet

Gabinet składa się z premie- |

ra i ministrów.

Określa główne kierunki

polityki państwa.

Posiada inicjatywę

ustawodawczą.

Premier

pozycję, sprawuje faktyczną władzę w państwie.

' Obsadza najwyższe stanow­iska w państwie.

¹ Swobodnie dokonuje zmian w gabinecie.

• Decyduje o rozwiązaniu parlamentu.

wybory bezpośrednie

Ustroje wybranych państw

Szwajcaria

Forma państwa: Szwajcaria jest republiką związkową. W sktad federacji wchodzi 26 kan­tonów, które mają znaczny stopień niezależno­ści, własne konstytucje, władze ustawodawcze i wykonawcze.

Ustrój polityczny: System parlamentarno-ko-mitetowy. Kompetencje poszczególnych orga­nów państwa określa Konstytucja z 1999 r. Władza ustawodawcza należy do Zgromadze­nia Związkowego, a władza wykonawcza do Ra­dy Związkowej.

Cechą charakterystyczną ustroju Szwajcarii jest ogromna rola instytucji demokracji bezpośredniej. Refe­rendum zarządza się w określonych sytuacjach. Są to m.in.:

• referendum obligatoryjne w wypadku zmiany konstytucji;

• referendum fakultatywne w sprawie ustaw Zgromadzenia Związkowego (weto ludowe) - odbywa się na żądanie minimum 50 tyś. obywateli lub rządów co najmniej 8 kantonów;

• referendum obligatoryjne w sprawie przystąpienia do organizacji międzynarodowych i organizacji bez­pieczeństwa zbiorowego;

• referendum fakultatywne w sprawie umów międzynarodowych.

Flaga Szwajcarii

Godło Szwajcarii

r

wybór nadzór i kontrola bez możliwości odwołania

brak możliwości rozwiązania

Zgromadzenie Związkowe

ada Narodowa

Składa się z 200 posłów wybiera­nych na 4-letnią kadencję.

Rada Kantom

¹ Składa się z 46 radców wybiera nych na 4-letnią kadencję.

' Obie izby Zgromadzenia Związkowego

mają podobne uprawnienia. ¹ Zgromadzenie uchwala ustawy i budżet. ¹ Dokonuje zmian w konstytucji. ¹ Ratyfikuje umowy międzynarodowe. ¹ Wybiera i kontroluje inne organy

związkowe, m.in. Radę Związkową i Sąd

Związkowy. ¹ Rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy

organami.

Rada Związkowa

• W skład Rady Związkowej wchodzi 7 równorzędnych członków - ministrów, wybie­ranych na 4-letnią kadencję.

• Rada jest komitetem wykonawczym Zgromadzenia Związkowego.

• Kieruje i zarządza państwem.

• Posiada inicjatywę ustawodaczą.

asa.

Prezydent Związkowy

• Jest wybierany na rok przez ^ Zgromadzenie spośród jl członków Rady. "^

' Przewodniczy Radzie Związkowej (nie jest głową państwa).

• Pełni funkcje reprezentacyjne.

Sąd Związkowy

' Składa się z 30 członków

wybieranych na 4-letnią kadencję. ' Rozstrzyga spory między

kantonami, a także między

kantonami a federacją. ' Rozpatruje skargi obywateli na

łamanie praw przez władze.

Elektorat

Państwo

Francja

Forma państwa: Republika prezy-dencko-parlamentarna. Na czele pań­stwa stoi prezydent. Obecnie (2008 r.) tę funkcję petni Nicolas Sarkozy. Pań­stwo ma charakter unitarny oraz scen­tralizowany.

Ustrój polityczny: System półprezy-dencki. Kompetencje organów państwa określa konstytucja z 1958 r. Wtadza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu, a władza wykonawcza do rządu i prezydenta. W związku z sil­ną pozycją prezydenta niezwykle ważne jest, aby większość w parlamencie miała opcja polityczna, z któ­rej wywodzi się prezydent. Zdarza się jednak, że oba organy reprezentują różne opcje. Taki stan rzeczy jest nazywany cohabitation (współistnienie) - prezydent nie rozwiązuje parlamentu, lecz decyduje się na współpracę z wywodzącym się z opozycji rządem. W praktyce oznacza to konieczność przekazania części swoich uprawnień premierowi.

Flaga Francji

Jeden z symboli Francji

f Rząd l

• Sktada się z premiera i ministrów.

• Realizuje politykę państwa.

• Kieruje administracją oraz sitami zbrojnymi.

• Ma inicjatywę ustawodawczą oraz tworzy prawo (dekrety z mocą ustawy) w dziedzinach, które nie są zastrzeżone dla parlamentu.

prawo odwołania

odpowiedzialność

powoływanie i prawo odwołania

L

Parlament

Senat

321 senatorów wybieranych na 9-letnią kadencję

Zgromadzenie Narodowe

577 deputowanych wybieranych na 5-ietnią kadencję

• Kompetencje parlamentu są dość ograniczone- nie obsadza stanowisk premiera i prezydenta.

• Ma ograniczone uprawnienia ustawo­dawcze - uchwala ustawy w takich dziedzinach, jak budżet, obrona, prawa obywatelskie, prawo pracy.

¹ Ratyfikuje umowy międzynarodowe.

• Ma uprawnienia kontrolne w stosunku do rządu, prawo udzielenia mu wotum nieufności.

J

c^

Prezydent

• Wybierany na 5-letnią kadencję.

• Sprawuje nadzór nad polityką zagraniczną i obronną.

• Posiada prawo zarządzenia refere dum.

• Powołuje i odwołuje rząd oraz obsadza najwyższe stanowiska w państwie.

• Jest faktycznym szefem rządu -przewodniczy jego posiedzeniom i podpisuje wydawane przez niego dekrety.

• Ma prawo rozwiązania > parlamentu oraz prawo weta V wobec jego ustaw. _A

powoływanie

(wspólnie

z przewodniczącymi

izb parlamentu)

Rada Konstytucyjna

• W skład Rady Konsty­tucyjnej wchodzi 9 członków wybranych przez prezydenta i parlament.

• Rada Konstytucyjna bada zgodność ustaw z konstytucją.

• Czuwa nad prawidło­wością wyborów i referendów. ,

Ustroje wybranych państw

Niemcy

Forma państwa: Republika fe­deralna. Głową państwa jest pre­zydent. Obecnie (2008 r.) tę funk­cję pełni Horst Kóhler. Państwo jest federacją składającą się z 16 landów, które mają własne parlamenty, rządy i sądy. Ustrój polityczny: System kanc­lerski. Uprawnienia organów pań­stwa określa konstytucja z l 949 r. Władza ustawodawcza należy do Parlamentu Związkowego i Ra­dy Związkowej, a władza wyko­nawcza do rządu z kanclerzem na czele oraz do prezydenta. Obecnie (2008 r.) kanclerzem fe­deralnym jest Angela Merkel.

Prezydent

• Jest wybierany na

5-letnią kadencję. ¹ Pełni funkcje

reprezentacyjne -

reprezentuje

państwo

na zewnątrz.

• Wskazuje kandydata na kanclerza.

Flaga Niemiec

r

mianowanie

_Łpar • Sw

^^sw-⁼

Rząd *

Składa się z kanclerza i ministrów. Ma prawo inicjatywy ustawodawczej. Ma prawo weta zawieszającego wobec ustaw.

______ Kanclerz

Stoi na czele władzy wykonawczej,

ustala kierunki polityki wewnętrznej

oraz zagranicznej.

Kieruje rządem - ministrowie

odpowiadają tylko przed nim.

Nadzoruje politykę gospodarczą

państwa.

Swobodnie decyduje o składzie rządu.

wybór

i prawo odwołania

wybór

Zgromadzenie Związkowe

¹ W jego skład wchodzą posłowie Bundestagu i taka sama liczba członków wybie­ranych przez Parlamenty Krajowe.

wybór

potowy

składu

prawo rozwiązania weto zawieszające

Parlament

' Federalny Trybunał Konstytucyjny

• Składa się 16 sędziów sprawujących urząd przez 12 lat. Czuwa nad przestrze­ganiem konstytucji, uchyla ustawy sprzeczne z konstytucją. Rozstrzyga spory kompetencyjne między organami państwa. Rozstrzyga spory między krajami związkowymi a federacją.

wybór

as* Izba Związku (Bundestag)

• Składa się z minimum 598 członków.

• Posłowie są powoływani na 4-letnią

kadencję. ' Uchwala ustawy i budżet.

• Ma prawo zmiany konstytucji.

• Uczestniczy w powoływaniu kanclerza oraz Trybunału Konsty­tucyjnego.

> Kontroluje rząd oraz ma prawo odwołania kanclerza. Wotum nieufności musi być połączone z jednoczesnym wyborem nowego kanclerza, tzw. konstruktywne wotum nieufności.

/ Parlamenty Krajowe l (Landtagi)

Vm» k

wybory bezpośrednie

wybór

Rada Związku (Bundesrat)

• Składa się z 69 członków, będących delegatami rządów^ krajowych. Ma prawo weta zawiesza-

o wobec ustaw idestagu.

prawo weta absolutnego iec ustaw dotyczących 'ecieracji.

Dokonuje wyboru połowy członków Trybunału Konstytucyjnego. Ma prawo inicjatywy ustawodawczej.

wybór

Rady Krajowe

rządy landów

wybory bezpośrednie

Państwo

Obrady Okrągłego Stołu

2.15. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej

Transformacja ustrojowa i powstanie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

( Przed 1989 r. w Polsce obowiązywała konstytucja uchwalona w 1952 r. ze zmia­nami wprowadzonymi m.in. w 1976 r. (m.in. zapis o przewodniej roli partii komunistycznej).

> Od 6 lutego do 5 kwietnia l 989 r. trwa­ły rozmowy między przedstawicielami opozycji solidarnościowej a władzą ko­munistyczną - tzw. obrady Okrągłego Stołu. W ich wyniku zawarto porozu­mienie w sprawie przemian ustrojowych i gospodarczych w Polsce. Porozumienie przewidywało m.in. uchwalenie nowej demokratycznej konstytucji.

l Zgodnie z zawartym porozumieniem 7 kwietnia l 989 r. sejm dokonał pierw­szej nowelizacji konstytucji, wprowadzając m.in. dwuizbowy parlament i instytucję prezydenta.

l 4 czerwca 1989 r. odbyły się pierwsze częściowo wolne wybory do parlamentu, które zakończyły się sukcesem „Solidarności".

l W grudniu nastąpiła kolejna nowelizacja konstytucji. Zmieniono nazwę państwa na „Rzeczpospoli­ta Polska", wprowadzono zasadę demokratycznego państwa prawa i pluralizmu politycznego (zli­kwidowano zapis o przewodniej roli PZPR). Zmieniono również godło państwa, którym stał się orzeł w koronie.

l W 1992 r. parlament przyjął ustawę o trybie przygotowania i uchwalenia nowej konstytucji. Ustawa przewidywała, że konstytucję uchwalą wspólnie sejm i senat połączone w Zgromadzenie Narodowe, a następnie projekt ten zostanie poddany pod referendum. Nad projektem miała pracować wspólna komisja sejmu i senatu. Dwa lata później ustawa została znowelizowana - prawo do zgłoszenia pro­jektu konstytucji uzyskała grupa 500 tyś. obywateli. 17 października 1992 r. uchwalono tzw. Małą Konstytucję, która określała relacje między naczelnymi organami państwa i tym samym uchylała cią­gle obowiązujące zapisy z konstytucji PRL. Równocześnie trwały prace nad nową konstytucją.

l 2 kwietnia 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję.

l 25 maja 1997 r. odbyło się referendum konstytucyjne, w którym Polacy niewielką większością głosów opowiedzieli się za konstytucją.

l 17 października 1997 r. konstytucja weszła w życie.

Budowa Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

1. Wstęp - preambuła - zawiera odwołanie do tradycji historycznych l i II Rzeczypospolitej, wartości (prawdy, sprawiedliwości, piękna, dobra) oraz do Boga.

2. Rozdział l zawiera m.in. zasady ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego państwa oraz określa symbolikę narodową.

3. Rozdział II zawiera katalog obowiązków, praw i wolności obywateli, a także mechanizmy ich ochrony.

4. Rozdział III zawiera katalog źródeł prawa obowiązującego w Rzeczypospolitej (konstytucję, ustawy, umowy międzynarodowe, rozporządzenia) oraz sposób ich wydawania.

5. Rozdziały IV-IX określają kompetencje najwyższych organów władzy ustawodawczej, sądowniczej i wy­konawczej, tryb ich powoływania oraz relacje między nimi.

6. Rozdział X dotyczy finansów publicznych, zasad nakładania podatków i procedury uchwalania ustawy budżetowej.

7. Rozdział XI określa zasady postępowania w sytuacjach szczególnych zagrożeń, takich jak klęska żywio­łowa, napaść ze strony innego państwa, zagrożenia ustroju lub porządku publicznego.

8. Rozdział XII określa procedury zmian konstytucji.

9. Rozdział XIII zawiera przepisy przejściowe i końcowe.

Zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej zawarte w Konstytucji

Zasada demokratycznego państwa prawnego	„Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistnia­jącym zasady sprawiedliwości społecznej. [...] Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa". (Art. 1, 7)
Zasada unitarnej formy państwa	„Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym”. [Art. 3]
Zasada zwierzchniej władzy narodu	„Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu, [...] Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio . (Art. 4)
Zasada podziału władzy	„Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy usta­wodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. [...] Władzę ustawodaw­czą sprawuje Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Pol­skiej i Rada Ministrów, władzę sądowniczą sądy i trybunały". (Art. 10)
Zasada pluralizmu politycznego	„Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycz­nych. Partie polityczne zrzeszają się na zasadzie dobrowolności i równości oby­wateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. [...] Rzeczpospolita zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzy­szeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji". (Art. 11, 12)
Zasada republikańskiej formy rządów	Zasada ta nie została wyrażona w konstytucji wprost. Mimo to znajduje swój wy-i raz w oficjalnej nazwie państwa - Rzeczypospolitej Polskiej. W języku polskim słowo „Rzeczpospolita" jest odpowiednikiem słowa „republika".
Zasada decen­tralizacji władzy państwowej i samorządności	„Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy pu­blicznej. [...] Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową. Samorząd terytorialny uczestni­czy w sprawowaniu władzy państwowej". (Art. 15, 16)

Polskie konstytucje

• Konstytucja 3 maja 1791 r.

• Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807 r.

• Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r.

• Mała Konstytucja z 20 lutego 1919 r.

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 r. (konstytucja marcowa)

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 23 kwiet­nia 1935 r. (konstytucja kwietniowa)

• Mała Konstytucja z l 9 lutego l 947 r.

• Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lip­ca 1952 r.

• Mała Konstytucja z l 7 października l 992 r.

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia l 997 r.

Ogólna charakterystyka ustroju Rzeczypospolitej Polskiej

Ustrój III Rzeczypospolitej określa się jako parlamentarny zracjonalizowa­ny. Racjonalizacja polega na wzmoc­nieniu władzy wykonawczej elementa­mi zaczerpniętym! z innych modeli ustrojowych, m.in. z systemów:

• kanclerskiego - silna pozycja premie­ra, konstruktywne wotum nieufności;

• półprezydenckiego - prezydent dys­ponujący licznymi przywilejami (m.in. zawieszające weto ustawodawcze), wybierany w wyborach powszechnych.

2.16. Organy władzy Rzeczypospolitej Polskiej - sejm i senat

Rola sejmu i senatu

• Sejm i senat są organami władzy ustawodawczej. Sejm jest izbą pierwszą parlamentu, a senat - drugą.

• Sejm i senat są jedynymi organami przedstawicielskimi, które posiadają przywilej bezpośredniego re­prezentowania narodu i podejmowania w jego imieniu decyzji.

Wybory do sejmu i senatu

• Wybory zarządza prezydent nie później niż na 90 dni przed upływem kadencji obecnego parlamentu.

• Wybory do obu izb odbywają się jednego dnia. Obie izby są wybierane na 4-letniq kadencję. Posło­wie są wybierani w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych i tajnych, a senatorowie w wyborach tajnych, powszechnych i bezpośrednich.

• W podziale mandatów poselskich uczestniczą partie polityczne, które w skali kraju zdobyły co naj­mniej 5% głosów (w wypadku koalicji wyborczych jest to 8%). Podział mandatów odbywa się na pod­stawie systemu d'Hondta, który premiuje większe ugrupowania.

• Czynne prawo wyborcze przysługuje każdemu polskiemu obywatelowi, który najpóźniej w dniu gło­sowania ukończy 18 lat. Udziału w wyborach nie mają osoby, które są pozbawione praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu, są pozbawione praw publicznych prawomocnym orze­czeniem sądu lub ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądu.

• Bierne prawo wyborcze do sejmu ma obywatel polski, który posiada prawo wyborcze i najpóźniej w dniu wyborów ukończy 21 lał. Bierne prawo wyborcze do senatu posiada obywatel polski, który naj­później w dniu wyborów ukończy 30 lał.

• Kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne i obywatele.

• Wybory przeprowadzają Państwowa Komisja Wyborcza, okręgowe komisje wyborcze oraz obwodo­we komisje wyborcze.

• Każdy obywatel może wnieść do Sądu Najwyższego protest przeciwko ważności wyborów. Sąd Najwyż­szy podejmuje uchwałę o ważności lub nieważności wyborów.

• Cisza wyborcza rozpoczyna się 24 godziny przed dniem wyborów i trwa aż do zakończenia głosowa­nia. W tym czasie jest zabronione podawanie do wiadomości publicznej wyników sondaży przedwy­borczych oraz prowadzenie agitacji wyborczej.

• Finansowanie kampanii wyborczej jest |awne.

Posłowie i senatorowie

• Sejm składa się z 460 posłów, a senat ze 100 senatorów.

• Mandat parlamentarny ma charakter generalny (wyraża wolę całego narodu), nieodwołalny (parlamenta­rzystów nie można odwołać), niezależny (posła nie obowiązują instrukcje wyborcze).

• Parlamentarzyści dysponują immunitetem parlamentarnym. Jest to przywilej, który uniemożliwia po­ciągnięcie ich do odpowiedzialności karnej (immunitet formalny) lub aresztowanie (nietykalność) bez zgody sejmu oraz zwalnia z odpowiedzialności za czyny związane z działalnością parlamentarną, np. wystąpienia (immunitet materialny). Immunitet ma chronić niezależność parlamentarzystów i zapew­niać im swobodę wykonywania swoich funkcji.

• Posłowie i senatorowie tworzą koła i kluby parlamentarne, które zrzeszają przedstawicieli poszczególnych par­tii politycznych. Klub może utworzyć 15 posłów (7 senatorów), a do utworzenia koła wystarczy 3 parlamentarzystów. Kluby mają wła­sne władze i regulaminy, przygotowują PiS-166 projekty ustaw, ustalają wspólne stanowisko. W głosowaniach bardzo często wprowadza się dyscyplinę klubową, czyli zobowiązanie wszystkich członków klubu do głosowania w określony sposób.

• Kluby i koła dzielą się na koalicyjne (popierające rząd i tworzące jego zaplecze parlamentarne) oraz opozycyjne (sprzeciwiające się polityce rządu).

Organizacjo i funkcjonowanie sejmu i senatu

• Sejm i senat obradują na posiedzeniach. Pierwsze zwołuje prezydent, a kolejne marszałkowie. Obrady parlamen­tu mają charakter jawny (mogą być transmitowane). Jednak gdy dobro państwa tego wymaga, mogą być utajnione.

• Organy sejmu:

• marszałek sejmu jest wybierany przez posłów ze swego grona na pierw­szym posiedzeniu. Jest dru­gą osobą w państwie po prezydencie. Organizuje ob­rady sejmu oraz im prze­wodniczy. Ustala harmono­gram prac, reprezentuje sejm wobec innych organów. Jego zastępcami są wicemarszałkowie, którzy nie są jednak sa­modzielnymi organami Sejmu.

• Prezydium Sejmu tworzą marszałek oraz wicemar­szałkowie. Jest to organ kierujący pracami sejmu, usta­la plan jego prac oraz koordynuje prace komisji.

• Konwent Seniorów składa się z członków Prezy­dium oraz przewodniczących klubów i kół parlamen­tarnych. Do jego kompetencji należy opiniowanie planu prac sejmu i ustalanie porządku poszczegól­nych posiedzeń.

• Komisje sejmowe są organami sejmu, do których kompetencji należy rozpatrywanie spraw będących przedmiotem obrad sejmu, wyrażanie opinii w spra­wach przekazywanych pod ich obrady. Komisje dzielą się na stałe oraz nadzwyczajne - powoływane przez sejm w jakiejś konkretnej sprawie. Szczególnym rodza­jem komisji jest komisja śledcza, powoływana dla zbadania określonej sprawy. Jej członkowie mają pra­wo do przesłuchiwania świadków.

i Organami senatu są marszałek senatu, Prezydium Senatu, Konwent Seniorów oraz komisje.

Rodzaje większości w parlamencie

W sejmie oraz senacie decyzje zapadają więk­szością głosów. W zależności od rodzaju podej­mowanych decyzji może ona mieć charakter:

• większości zwykłej - liczba głosów za jest większa niż liczba głosów przeciw, liczba gło­sów wstrzymujących się jest bez znaczenia;

• większości bezwzględnej - liczba głosów za jest większa niż suma głosów przeciw i wstrzymujących się;

• większości kwalifikowanej - większość gło­sów jest wyrażona ułamkiem, np. 2/3, 3/5.

Zgromadzenie Narodowe

W sytuacjach określonych w konstytucji sejm i senat obradują wspólnie pod przewodnic­twem marszałka sejmu lub w jego zastępstwie marszałka senatu jako Zgromadzenie Narodo­we. Zbiera się ono w czterech wypadkach:

• odebrania przysięgi od nowo wybranego prezydenta;

• uznania prezydenta za niezdolnego do peł­nienia funkcji z powodu złego stanu zdrowia;

• postawienia prezydenta w stan oskarżenia;

• wysłuchania orędzia prezydenckiego, które jest skierowane do Zgromadzenia.

Funkcje parlamentu

Ustrojodawcza

Funkcja ustrojodawcza parlamentu to prawo do zmiany ustroju politycznego, społecznego i gospo­darczego poprzez zmianę konstytucji. Procedura zmiany konstytucji:

• Projekt ustawy o zmianie konstytucji może wnieść co najmniej 1/5 postów, senat lub prezy­dent.

• Zmiana następuje, gdy ustawa zostaje uchwalo­na w jednakowym brzmieniu przez sejm i senat.

• Sejm podejmuje decyzje większością 2/3 gło­sów w obecności co najmniej połowy posłów, a senat większością bezwzględną w obecności co najmniej połowy senatorów.

• Jeśli zmiana konstytucji dotyczy rozdzia­łów l, II lub XII, to 1/5 posłów, senat lub prezy­dent mogą zażądać przeprowadzenia referen­dum zatwierdzającego.

• Po zakończeniu tych procedur ustawa trafia do podpisu do prezydenta.

Ustawodawcza

Funkcja ustawodawcza parlamentu polega na two­rzeniu aktów prawnych rangi ustawowej. Parla­ment jest najważniejszym organem prawotwór­czym w państwie, co wynika z systemu trójpodziału władz. Ustawy mogą regulować wszystkie sprawy w państwie. Etapy prac nad ustawą (zob. 73). W wypadku ustawy budżetowej:

• Rada Ministrów posiada wyłączność inicjatywy ustawodawczej;

• senat nie ma możliwości odrzucenia ustawy budże­towej;

• prezydent nie dysponuje prawem weta.

Kreacyjna

Funkcja kreacyjna przejawia się wyborem innych

organów państwowych.

Sejm:

• powołuje lub odwołuje Radę Ministrów;

• wybiera sędziów Trybunału Konstytucyjnego

1 Trybunału Stanu;

• powołuje na wniosek prezydenta prezesa Naro­dowego Banku Polskiego. Sejm wspólnie z senatem powołują:

• członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (2 członków sejm, l członka senat);

• członków Krajowej Rady Sądownictwa (4 - sejm, 2 - senat);

• członków Rady Polityki Pieniężnej (po 3 człon­ków sejm i senat);

• prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Oso­bowych.

Kontrolna

Funkcja kontrolna przysługuje tylko sejmowi, który ma prawo kontrolować rząd i inne organy państwa. Instrumenty kontroli:

• Absolutorium to zatwierdzenie działalności fi­nansowej rządu. Jego udzielenie oznacza, że rząd nie naruszył ustawy budżetowej. Nieudzie­lanie absolutorium jest równoznaczne ze stwier­dzeniem, że rząd naruszył ustawę budżetową. Może się to zakończyć dymisją rządu lub pociąg­nięciem ministrów do odpowiedzialności kon­stytucyjnej.

• Zapytania i interpelacje stanowią sposób zwracania się posłów do członków rządu z prośbą o udzielenie informacji. Mają one formę pisemną i mogą dotyczyć spraw o cha­rakterze jednostkowym (zapytania) lub zasadni­czym (interpelacje). Posłowie mogą także za­dawać pytania w sprawach bieżących. Adresaci zapytań i interpelacji mają obowiązek udziele­nia informacji.

• Komisje śledcze są powoływane przez sejm, aby wyjaśnić jakąś sprawę. Mają prawo prze­słuchiwania osób przed nie wezwanych na za­sadach określonych w kodeksie karnym.

• Pociągnięcie do odpowiedzialności konsty­tucyjnej to prawo do stawiania przed Trybuna­łem Stanu najwyższych urzędników państwowych w wypadku naruszenia przez nich konstytucji lub ustaw.

• Wotum zaufania to uchwała sejmu wyrażają­ca poparcie dla polityki rządu.

• Wotum nieufności to uchwała sejmu wyraża­jąca brak poparcia dla polityki rządu lub mini­stra. Jest ono uchwalone większością ustawo­wej liczby posłów (231). W wypadku wotum nieufności dla rządu wiąże się ono z wyborem nowego premiera (konstruktywne wotum nie­ufności).

Współtworzenie kierunków polityki państwa

Współtworzenie kierunków polityki państwa pole­ga na podejmowaniu decyzji w niektórych dziedzi­nach polityki wewnętrznej i międzynarodowe].

• Sejm podejmuje uchwałę o stanie wojennym w wypadku napaści lub gdy wymagają tego podpisane umowy (np. sojusze wojskowe).

• Sejm i senat wyrażają zgodę na ratyfikowanie umów międzynarodowych dotyczących pokoju, sojuszy wojskowych, członkostwa w organiza­cjach międzynarodowych, wolności i praw oby­watelskich.

• Sejm ma prawo zarządzić referendum w spra­wach o szczególnym znaczeniu dla państwa.

• Senat sprawuje opiekę nad Polakami i Polonią za granicą.

2.17. Organy władzy Rzeczypospolitej Polskiej - prezydent

Rola prezydenta w państwie

• Prezydent jest jednoosobowym organem wykonawczym państwa.

• W konstytucji jest określony jako najwyższy przedstawiciel Rzeczypospolitej Polskiej, gwarantuje ciągło­ść władzy państwowej, sto! na straży suwerenności, bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności terytorium. Oznacza to, że jest głową państwa.

Wybór i odwołanie prezydenta

• Prezydent jest wybierany na 5-letniq kadencję w wyborach powszechnych, tajnych, równych, bezpo­średnich i większościowych.

• Ta sama osoba może pełnić tę funkcję tylko dwa razy.

• Czynne prawo wyborcze w wyborach prezydenckich przysługuje osobom pełnoletnim, posiadającym polskie obywatelstwo, a bierne osobom, które w dniu wyborów ukończyły 35 lat i korzystają z pełni praw wyborczych.

• Kandydata na prezydenta zgłasza co najmniej 100 tys. obywateli.

• Prezydentem zostaje kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnych głosów. Jeśli żaden z kandy­datów nie uzyska takiej większości, za 14 dni odbywa się druga tura wyborów z udziałem dwóch kandydatów, którzy w pierwszej turze otrzymali najwięcej głosów. Prezydentem zostaje kandydat, który w drugiej turze otrzymał większą liczbę głosów.

0 Każdy obywatel ma prawo wnieść protest przeciwko ważności wyborów. Decyzję w te| sprawie podej­muje Sąd Najwyższy.

• Kadencja rozpoczyna się w dniu złożenia przez niego przysięgi przed Zgromadzeniem Narodowym.

• Kadencja prezydenta może ulec skróceniu w wypadku śmierci, zrzeczenia się urzędu, stwierdzenia nie­ważności wyborów, uznania przez Zgromadzenie Narodowe niezdolności do sprawowania funkcji lub orzeczenia Trybunału Stanu, który stwierdzi, że prezydent złamał konstytucję lub ustawę (prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej). W stan oskarżenia stawia prezydenta Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 głosów.

Prezydenci III Rzeczypospolitej

Wojciech Jaruzelski

(ur. 1923) -Prezydent PRL i RP wiatach 1989-1990, wybrany przez Zgromadzenie Narodowe

Lech Wałęsa

(ur. 1943)-Prezydent RP wiatach 1990-1995, wybrany w wyborach powszechnych

Aleksander Kwaśniewski

(ur. 1954)-Prezydent RP

w latach 1995-2005, dwukrotnie

wybrany w wyborach powszechnych

Lech Kaczyński

(ur. 1949)-Prezydent RP od 2005 r, wybrany w wyborach powszechnych

Prezydenci na uchodźstwie

Władysław Raczkiewicz (1939-1947) August Zaleski (1947-1972) Stanisław Ostrowski (1972-1979)

Edward Raczyński (1979-1986) Kazimierz Sabbat (1986-1989) Ryszard Kaczorowski (1989-1990)

Uprawnienia prezydenta

Uprawnienia prezydenta dzielą się na:

• Uprawnienia zwykłe - wymagają kontrasygnaty, czyli podpisu premiera, co oznacza, że przejmuje on odpowiedzialność polityczną za podjętą decyzję.

• Prerogatywy - nie wymagają zgody premiera (wymienione są w Art. 144 Konstytucji RP). Należą do nich m.in. uprawnienia wobec parlamentu, powoływanie najwyższych urzędników państwowych i tradycyjne uprawnienia prezydenta.

Uprawnienia względem parlamentu	• zarządzanie wyborów i zwoływanie pierwszego posiedzenia obu izb • inicjatywa ustawodawcza • prawo weta zawieszającego wobec ustaw parlamentu (sejm może je odrzu­cić większością 3/5 głosów) • podpisywanie ustaw i ich ogłaszanie • prawo skrócenia kadencji sejmu, gdy nie uda mu się wyłonić rządu lub nie uchwali budżetu w wyznaczonym terminie • występowanie z wnioskiem do sejmu o powołanie prezesa Narodowego Banku Polskiego • prawo zwracania się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności ustaw z konstytucją
Uprawnienia względem Rady Ministrów	powoływanie rządu dokonywanie zmian w rządzie na wniosek premiera zwoływanie w sprawach szczególnej wagi Rady Gabinetowej (Rada Ministrów pod przewodnictwem prezydenta; nie posiada ona jednak kompetencji Rady Ministrów) wystąpienia z wnioskiem do sejmu o pociągnięcie członka Rady Ministrów do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu
Uprawnienia względem władzy sądowniczej	• powoływanie sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa • powoływanie prezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego, Sądu Najwyższe­go, Trybunału Konstytucyjnego oraz jednego członka Krajowej Rady Sądownic­twa
Uprawnienia w zakresie spraw zagranicznych	• reprezentowanie państwa w stosunkach zagranicznych • ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych • mianowanie i odwoływanie przedstawicieli Polski w innych państwach lub przy organizacjach międzynarodowych • przyjmowanie listów uwierzytelniających oraz odwołujących przedstawicieli in­nych państw w Polsce
Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi i obronnością	• w czasie pokoju sprawowanie władzy za pośrednictwem ministra obrony (jako najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych) • w sytuacji zagrożenia zarządzanie powszechną lub częściową mobilizację • wydawanie decyzji o użyciu sił zbrojnych dla obrony kraju • zarządzanie wprowadzenia stanu wyjątkowego, gdy nie może tego uczynić par­lament
Tradycyjne uprawnienia	• nadawanie obywatelstwa polskiego • nadawanie orderów i odznaczeń • prawo łaski • nadawanie tytułów profesorskich

2.18. Organy władzy Rzeczypospolitej Polskiej - Rada Ministrów

Rola Rady Ministrów w państwie

• Rada Ministrów to kolegialny organ władzy wykonawczej. Jednak zarówno premier, jak i ministrowie mają własne kompetencje.

• Rada prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa.

Skład i organizacja

W skład Rady Ministrów wchodzi premier i ministrowie. W skład Rady mogą także wchodzić wicepremierzy oraz przewodniczący komitetów utworzonych na mocy ustaw. Prezes Rady Ministrów (premier) stoi na czele rządu, kieruje i organizuje pracę rządu, koordynuje i kontroluje pracę członków rządu oraz kieruje pracą tereno­wych organów administracji. Sprawuje także nadzór nad samorządem. Minister to naczelny organ administracji rządowej. Do zadań ministra należy kie­rowanie określonymi działami administracji państwowej i wypełnianie zadań zle­conych im przez premiera. Ministrowie dzielą się na kierujących pewnymi działa­mi administracji oraz ministrów bez teki, którzy wypełniają zadania powierzone im przez premiera. Minister do kierowania swoim działem administracji państwowej wykorzystuje specjalną instytucję - ministerstwo

Ministerstwa*

• Edukacji Narodowej

• Finansów

• Gospodarki

• Pracy i Polityki Społecznej

• Nauki i Szkolnictwa Wyższego

• Infrastruktury

• Rozwoju Regionalnego

• Kultury i Dziedzictwa Narodowego

• stan na czerwiec 2008 r.

• Obrony Narodowej

• Rolnictwa i Rozwoju Wsi

• Skarbu Państwa

• Sportu i Turystyki

• Sprawiedliwości

• Spraw Wewnętrznych i Administracji

• Spraw Zagranicznych

• Środowiska

• Zdrowia

Premierzy III Rzeczypospolitej

Tadeusz Mazowiecki (1989-1991) Jan Krzysztof Bielecki (1991) JanOlszewski (1991-1992) Waldemar Pawlak (1992) Hanna Suchocka (1992-1993) Waldemar Pawlak (1993-1995) Józef Oleksy (1995-1996) Włodzimierz Cimoszewicz (1996-1997) Jerzy Buzek (l 997-2001) Leszek Miller (2001-2004) Marek Belka (2004-2005) Kazimierz Marcinkiewicz (2005-2006) Jarosław Kaczyński (2006-2007) Donald Tusk (od 2007)

Powoływanie i odwołanie

• Rząd jest powoływany przez prezydenta. Najpierw desygnuje on premiera, a następnie na jego wnio­sek powołuje członków Rady Ministrów.

• W ciągu 14 dni Rada Ministrów musi uzyskać wotum zaufania od parlamentu. Jeśli tak się nie stanie, sejm przystępuje do wyłonienia rządu w ciągu 14 dni bezwzględną większością głosów. Wtedy rola prezydenta sprowadza się do mianowania członków rządu i odebrania ich przysięgi.

• Gdyby sejm nie zdołał wyłonić rządu, robi to prezydent. Jeśli zaproponowany przez niego rząd nie uzy­ska wotum zaufania, prezydent skraca kadencję parlamentu.

• Rada Ministrów ustępuje w określonych sytuacjach, m.in. w chwili ukonstytuowania się nowego sejmu, rezygnacji premiera, nieuzyskania wotum zaufania, a także udzielenia jej wotum nieufności (konstruk­tywne wotum nieufności - wniosek złożony przez co najmniej 46 posłów musi zawierać nazwisko nowego premiera).

• Istnieje także możliwość zmiany składu rządu, tzw. rekonstrukcja rządu. Przyczyną może być odwoła­nie ministra przez prezydenta na wniosek premiera (premier może swobodnie kształtować skład rzą­du), rezygnacja ministra lub udzielenie mu wotum nieufności przez sejm.

Uprawnienia Rady Ministrów

Do uprawnień Rady Ministrów należy:

• wykonywanie ustaw i prawo inicjatywy ustawo­dawczej;

• wydawanie rozporządzeń;

• kontrolowanie i koordynowanie prac organów administracji państwowej;

• uchwalanie projektu budżetu i kierowanie jego wykonaniem;

• ochrona interesów skarbu Państwa;

• zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa oraz porządku publicznego;

• sprawowanie ogólnego kierownictwa w stosun­kach w innymi państwami i organizacjami mię­dzynarodowymi (zawieranie umów międzyna­rodowych);

• zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego kraju i ogólne kierowanie obronnością.

Administracja rządowa

Na administrację rządową składają się rząd i pod­ległe jemu urzędy, zarówno centralne, jak i lokal­ne, za pomocą których rząd realizuje swoje zada­nia. Na szczeblu lokalnym przedstawicielem rządu jest powoływany przez premiera wojewoda. Do niego należy:

• wykonywanie zadań zleconych przez rząd;

• reprezentowanie rządu wobec samorządów;

• sprawowanie nadzoru nad samorządami.

Oprócz wojewody w województwach działają tak­że organy administracji rządowej. Dzieli się je na:

• administrację zespoloną - organy podpo­rządkowane bezpośrednio wojewodzie, np. straż wojewódzka;

• administrację niezespoloną - organy podle­gające poszczególnym ministrom, np. urzędy skarbowe, komendy policji.

Korpus służby cywilnej

Korpus służby cywilnej tworzą urzędnicy, których zadaniem jest rzetelne, bezstronne i apolityczne wyko­nywanie zadań administracji rządowej. Obejmuje ona urzędników zatrudnionych w administracji rządo­wej na szczeblu centralnym i lokalnym (w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, ministerstwach, urzędach wojewódzkich). Nadzór nad służbą cywilną sprawuje Prezes Rady Ministrów. W jego imieniu zadania z tego zakresu realizuje Szef Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.

Struktura naczelnych władz Rzeczypospolitej Polskiej

Władza ustawodawcza (legislatywa)

Władza wykonawcza (egzekutywa)

wybory bezpośrednie

wybory bezpośrednie

skraca kadencję obu izb

Parlament dwuizbowy

zwołuje

Radę

Gabinetową

powołuje premiera, a na jego wniosek ministrów

postawienie w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu

Zgromadzenie Narodowe

Rada Gabinetowa

kontrola, odpowiedzialność polityczna rządu

2.19. Organy władzy Rzeczypospolitej Polskiej - sądy i trybunały

Zasady funkcjonowania sądów i trybunałów

• Do organów władzy sądowniczej zaliczają się: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy szczególne (administracyjne i wojskowe), Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu.

• Sędziowie są powoływani przez prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.

• Organy władzy sądowniczej funkcjonują na podstawie kilku zasad.

• Zasada niezawisłości polega na tym, że sędziowie podlegają Konstytucji i ustawom, z wyjąt­kiem sędziów TK podległych tylko Konstytucji. Przy wydawaniu wyroków sędziowie kierują się przepisami prawa i własnym sumieniem. Poza tym są wolni od nacisków ze strony władz admi­nistracyjnych. Gwarancją niezawisłości jest powoływanie sędziów na stałe - do emerytury, prak­tycznie bez możliwości odwołania, oraz immunitet, czyli zakaz zatrzymania lub aresztowania bez zgody właściwego sądu.

• Zasada jednolitości oznacza wykonywanie przez wszystkie sądy tego samego rodzaju zadań, to znaczy orzekania w imieniu państwa, na podstawie tego samego prawa.

• Zasada kolegialności polega na tym, że sądy orzekają w zespołach.

• Zasada jawności postępowania oznacza, że rozprawy sądowe są otwarte dla publiczności.

• Zasada instancyjności - w Polsce sądownictwo ma charakter dwuinstancyjny, co oznacza, że istnieje możliwość odwołania się (apelacji) od wyroku sądu pierwszej instancji do sądu drugiej instancji.

Sąd Najwyższy

Sąd Najwyższy to organ sądowy sprawujący nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych. Składa się z pierwszego prezesa, prezesów oraz sędziów. Pierwszego prezesa mianuje prezydent na 6-letnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyż­szego. Pozostałych sędziów również powołuje prezy­dent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby: cywilną, karną, wojskową, a także pracy i ubezpieczeń społecznych. Funkcje Sądu Najwyższego:

• rozpoznawanie kasacji, czyli odwołań od wyro­ków sądów drugiej instancji z powodu złamania prawa w trakcie postępowania;

• interpretowanie przepisów prawa;

i stwierdzanie ważności wyborów prezydenckich, do parlamentu oraz ważności referendum kon­stytucyjnego i ogólnokrajowego.

Siedziba Sądu Najwyższego

Sądy powszechne

Sąd lustracyjny

Sąd Lustracyjny był organem Sądu Apelacyjne­go w Warszawie. Jego zadaniem było orzekanie o zgodności z prawdą oświadczeń dotyczących współpracy z organami bezpieczeństwa PRL. Obowiązek złożenia takich oświadczeń miały oso­by urodzone przed 10 maja 1972 r., które kandy­dowały na kierownicze stanowiska państwowe, m.in. na prezydenta, premiera, posła, senatora.

Sądy powszechne rozstrzygają sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego, prawa pracy oraz ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone dla innych sądów. Pracami sądów kie­rują prezesi. Sądy powszechne dzielą się na rejo­nowe, okręgowe i apelacyjne. Postępowanie w są­dach ma charakter instancyjny. Najniższą instancją są sądy rejonowe, które rozpatrują wszystkie sprawy, z wyjątkiem tych zastrzeżonych dla sądów okręgowych (np. zbrodnie, rozwody). Przy sądach rejonowych funkcjonują sądy grodzkie, które są­dzą wykroczenia, czyli czyny społecznie szkodliwe,

które nie są przestępstwami. Sądy okręgowe rozpatrują odwołania od orzeczeń sądów rejonowych. Na­tomiast odwołania od sądów okręgowych rozpatrują sądy apelacyjne.

Sądownictwo administracyjne

Do kompetencji sądów administracyjnych należy:

• kontrola działania organów administracji publicznej;

• rozstrzyganie sporów między jednostkami samorządu oraz samorządem a jednostkami administracji państwowe];

• rozstrzyganie sporów między obywatelami a jednostkami administracji;

• orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego. Sądownictwo administracyjne |est w Polsce dwuinstancyjne:

• wojewódzkie sądy administracyjne to sądy pierwszej instancji, które rozpatrują w pierwszej instan­cji wszystkie sprawy należące do kompetencji sądownictwa administracyjnego;

• Naczelny Sąd Administracyjny jest sądem drugiej instancji dla spraw rozpatrywanych przez sądy wojewódz­kie, nad którymi sprawuje nadzór. Na jego czele stoi prezes powoływany przez prezydenta na 6 lat spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Sądy wojskowe

Sądy wojskowe rozpatrują przestępstwa popełniane przez żołnierzy służby czynnej. Sądownictwo wojsko­we ma charakter dwuinstancyjny:

• sądy garnizonowe to sądy pierwszej instancji;

• sądy okręgu wojskowego to sądy drugiej instancji dla spraw rozpatrywanych przez sądy garnizono­we oraz pierwszej instancji dla spraw żołnierzy posiadających najwyższe stopnie wojskowe.

Trybunał Stanu

Trybunał Stanu jest organem sądowym, który sądzi najwyższych urzędników państwowych. W jego skład wchodzą przewodniczący, 2 zastępców oraz 16 członków wybieranych przez sejm na czas jego kadencji. Przewodniczącym Trybunału Stanu jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. Trybunał Stanu rozpatruje sprawy na poziomie dwóch instancji. W pierwszej instancji orzeka w składzie przewodniczący i 4 człon­ków, a w drugiej przewodniczący i 6 członków. Od wyroku wydanego w drugiej instancji nie ma kasacji. Trybunał sądzi:

• prezydenta za naruszenie konstytucji, ustaw oraz za przestępstwa pospolite;

• członków Rady Ministrów za naruszanie konstytucji, ustaw oraz za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem;

• prezesów Narodowego Banku Polskiego oraz Najwyższej Izby Kontroli, a także członków Krajowej Ra­dy Radiofonii i Telewizji za naruszenie konstytucji i ustaw;

• posłów i senatorów za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej, wiążącej się z czer­paniem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego.

Trybunał Konstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny jest organem odrębnym od pozostałych sądów. Składa się z 15 sędziów wybieranych przez sejm na 9-letnią kadencję, która ma charakter indywidualny. Prezesa i wice­prezesów powołuje prezydent. Obecnie (2008 r. funkcję prezesa pełni Bohdan Zdziennicki. Orzeczenia Trybunału mają charakter ostateczny. Funkcje Trybunału Konstytucyjnego

• Orzeka o zgodności ustaw i umów między­narodowych z konstytucją. Z wnioskiem o to mogą wystąpić: prezydent, marszałek sej­mu, marszałek senatu, prezes Rady Mini­strów, minimum 50 posłów lub 30 senato­rów, pierwszy prezes Sądu Najwyższego, prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich.

• Orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi.

• Rozpatruje skargi konstytucyjne.

• Orzeka o zgodności z konstytucją celów i działalności partii politycznych.

• Badać zgodność z konstytucją aktów praw­nych wydawanych przez organy centralne.

• Rozstrzyga spory kompetencyjne między cen­tralnymi organami państwa.

• Orzeka o zaistnieniu tymczasowej przeszko­dy w sprawowaniu urzędu prezydenta.

Posiedzenie Trybunału Konstytucyjnego

Warunki wnoszenia skarg do Trybunału Konstytucyjnego

• Prawo skierowania skargi do Trybunału Konstytu­cyjnego ma każdy, kto uzna, że jego prawa lub wolności zostały naruszone.

• Skargę może sporządzić wyłącznie adwokat lub radca prawny.

• Przedmiotem skargi może być tylko akt norma­tywny (np. ustawa).

• Rozpatrywane są tylko skargi dotyczące praw i wol­ności zagwarantowanych w Konstytucji RP

• Skargę można wnieść pod warunkiem wyczerpa­nia wszystkich możliwości odwoławczych.

Krajowa Rada Sądownictwa

Krajowa Rada Sądownictwa to instytucja stojąca na czele niezależności sędziów i sądów. Składa się z pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, ministra spra­wiedliwości, osoby powołanej przez prezydenta, l 5 członków wybranych spośród sędziów Sądu Najwyż­szego i innego rodzaju sądów oraz 4 osób wybranych przez parlament. Do zadań Rady należy m.in.:

• rozpatrywanie kandydatur na sędziów i występowanie do prezydenta z wnioskiem o powołanie sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych;

• występowanie do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności z konstytucją aktów dotyczących niezależności sędziów i sądów;

• występowanie z wnioskiem o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego w stosunku do sędziów.

2.20. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa

Najwyższa Izba Kontroli

Najwyższa Izba Kontroli jest najwyższym organem kontroli państwowej, podle­gającym bezpośrednio sejmowi. Na jej czele stoi prezes NIK-u, powoływany przez sejm za zgodą senatu na 6-letniq kadencję. Ten sam sejm ma prawo go odwołać. Prezes NIK-u posiada immunitet. Nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, zatrzymany czy aresztowany bez zgody sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na go­rącym uczynku lub jeśli jest to konieczne dla prawidłowości toku postępowania. Do kompetencji NIK-u należy badanie legalności, gospodarności, rzetelności i ce­lowości działań organów administracji państwowej i Narodowego Banku Polskie­go, legalności, gospodarności i rzetelności samorządu terytorialnego, a także le­galności i gospodarności podmiotów gospodarczych w zakresie, w jakim wykorzystują one środki publiczne. NIK podejmuje działania na wniosek sejmu oraz jego orga­nów, prezydenta, prezesa Rady Ministrów, a także z własnej inicjatywy. NIK podlega sejmowi, któremu przedkłada m.in. analizę wykonania budżetu państwa, informacje o wynikach kontroli, a także przedstawia coroczne sprawozdanie ze swojej działalności.

Jatek Jezierski, prezes NIK-u od 2007 r.

Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich to jednoosobowy urząd, który stoi na straży praw człowieka i obywatela. Powołuje go sejm za zgodą senatu na 5-letniq kadencję. Jest niezależny od innych organów i odpowia­da tylko przed sejmem (zob. s. 175).

Prokuratura

Prokuratura stanowi część aparatu państwowego, którego zadaniem jest strzeżenie praworządności, ściganie przestępstw i sprawowanie funkcji oskarżyciela w roz­prawach sądowych. Jej struktura w większości wypadków pokrywa się ze strukturą sądów powszechnych. Na czele prokuratury stoi Prokurator Generalny, którym jest urzędujący minister sprawiedliwości. Podlegają mu:

• prokuratury powszechne, które dzielą się na rejonowe, okręgowe (zajmują się najcięższymi przestępstwami i nadzorują działania prokuratur rejonowych), apelacyjne (prowadzą najważniejsze śledztwa, sprawują nadzór nad prokura­turami rejonowymi i okręgowymi) oraz Prokuratura Krajowa (sprawuje nad­zór nad pozostałymi prokuraturami, jej członkowie biorą udział w postępowa­niach przed Sądem Najwyższym i Naczelnym Sądem Administracyjnym, a jej szef - Prokurator Krajowy - jest zastępcą Prokuratora Generalnego).

• prokuratury wojskowe, które dzielą się na garnizonowe, okręgów wojsko­wych oraz Naczelną Prokuraturę Wojskową (Naczelny Prokurator Wojskowy jest zastępcą Prokuratora Generalnego).

Zbigniew Ziobro, Minister Spra­wiedliwości w rządzie Jarosła­wa Kaczyńskiego i Prokurator Generalny

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji to organ konstytucyjny, który powstał w l 992 r. Składa się z 5 człon­ków, z których 2 powołuje sejm, l senat, a 2 prezydent na ó-letniq kadencję. Na czele Rady stoi przewodniczący, którego KRRiT wybiera ze swego grona. Do zadań Rady należy:

• powoływanie rad nadzorczych w telewizji i radiofonii publicznej;

• udzielanie zezwoleń na działalność komercyjnych stacji radiowych i telewizyjnych;

• stanie na straży wolności słowa i prawa do informacji;

• rozdzielanie środków pochodzących z abonamentu radiowo-telewizyjnego;

• kontrola działalności nadawców w granicach określonych ustawą;

• opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących radiofonii i telewizji.

2.21. Samorzqd terytorialny w Polsce

Pojęcie samorządu

Samorząd to forma organizacji wyodrębnionej grupy społecznej, która może decydować o sprawach dla niej istotnych, bezpośrednio lub za pomocą wybranych przedstawicieli. Istnieją dwa rodzaje samorządów:

• specjalne - to samorządy zawodowe i gospodarcze. Specyficzną odmianą samorządu specjalnego jest samorząd zawodowy ludzi wykonujących wolne zawody (lekarzy, prawników), do którego przynależność jest obowiązkowa. Zadaniem takiego samorządu jest reprezentowanie interesów swoich członków wo­bec państwa, doskonalenie zawodowe i czuwanie nad etyką wykonywania zawodu.

• terytorialne - oparte na więziach wynikających ze wspólnego zamieszkania.

Zasady funkcjonowania i organizacji samorządu terytorialnego

• W Polsce obowiązuje trójstopniowy podział państwa. Polska jest podzielona na 2478 gmin, 314 po­wiatów (plus 65 miast na prawie powiatu) i 16 województw. Przynależność do tych jednostek ma cha­rakter przymusowy.

• Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo do posiadania własności, a ich samodzielność podlega ochronie sądowej.

• Samorządy w Polsce nie są zorganizowane w sposób hierarchiczny. Oznacza to, ze zakres działań sa­morządu wojewódzkiego nie narusza samodzielności samorządów powiatowego i gminnego.

• Konstytucja stanowi, ze samorząd wykonuje wszystkie zadania niezastrzezone w niej lub w ustawie dla innych władz publicznych.

• Rząd nie ingeruje w działanie samorządu, sprawuje jednak nad nim nadzór - bada czy samorząd po­stępuje zgodnie z obowiązującym prawem. Ten nadzór sprawują premier i wojewodowie. W wypadku gdy uchwała samorządu jest niezgodna z prawem, mogą oni ją uchylić, a gdy samorząd nie realizu­je swoich funkcji, może zwiesić działanie organów samorządowych, wprowadzić zarząd komisaryczny z komisarzem na czele, wykonujący zadania samorządu.

• Jednostki samorządu terytorialnego realizują swoje zadania na podstawie założeń budżetu. Źródłami dochodów są dotacje z budżetu państwa, udział w podatkach będących źródłem dochodu budżetu państwa oraz dochody własne, które pochodzą z podatków i opłat lokalnych.

• Swoje zadania jednostki samorządu wykonują za pomocą odpowiednich organów.

Struktura samorządu w Polsce

Organy

uchwałodawczo--kontrolne

Sejmik wojewódzki

wybór

wybór

Organy wykonawcze

Zarząd województwa

Zarząd powiatu

Wójt (burmistrz, prezydent)

Samorząd wojewódzki

Samorząd powiatowy

Samorząd gminny

Samorzqd gminny

Gmina to wspólnota obywateli zamieszkujących pewne terytorium. W Polsce jest najmniejszą i podstawową jednostką podziału terytorialnego. Na terenie gminy mogą funkcjonować jednostki pomocnicze gmin: sołectwa i dzielnice. Zakres ich działalności określają władze gminy. W gminach władzę sprawują rada gmi­ny oraz wójt (burmistrz, prezydent).

Zadania gminy

Zadania gminy można podzielić na:

• własne - zaspokajanie potrzeb mieszkańców gminy (zob. tabela s. 85). L₀g„ Związku Gmin Wiejskich

• zlecone - zadania z zakresu administracji rządowej, takie jak przeprowadza- RP w celu realizacji wspólnych nie wyborów, prowadzenie akt stanu cywilnego, wypłacanie stałych zasiłków, zadań gminy mogą się łączyć wydawanie dowodów osobistych. się w związki. Zadaniem Związ­ku Gmin Wiejskich RP jest m.in.

Rada gminy obrona interesów gmin wiej-

• Rada gminy to organ uchwałodawczo-kontrolny. ^skicn' wspieranie ich rozwoju.

• Jest wybierana w wyborach bezpośrednich na 4 lata, liczy od l 5 do 45 człon­ków w zależności od liczby mieszkańców gminy.

• Na jej czele stoi przewodniczący, którego radni wybierają spośród siebie w tajnych wyborach.

• Do uprawnień rady gminy należy uchwalanie budżetu i lokalnych podatków, podejmowanie decyzji w sprawach majątkowych oraz w sprawach współpracy z innymi gminami, kontrolowanie wójta.

Wójt (burmistrz, prezydent)

• Wójt sprawuje władzę wykonawczą w gminach wiejskich, burmistrz w gminach, których siedzibą jest miasto poniżej 100 tyś. mieszkańców, a prezydent w miastach powyżej l 00 tyś. mieszkańców lub mia­stach, które przed wejściem w życie ustawy miały prezydenta.

• Jest wybierany w wyborach powszechnych.

• Swoje zadania wykonuje z pomocą urzędu gminy.

• Do jego uprawnień należy kierowanie bieżącymi sprawami gminy i reprezentowanie jej na zewnątrz, wykonywanie uchwał rady i przygotowanie ich projektów, gospodarowanie majątkiem gminy, realiza­cja budżetu.

Samorzqd powiatowy

Powiat to wspólnota samorządowa oraz jednostka podziału terytorialnego obej- .<J PO [y mująca kilka gmin (powiat ziemski) lub teren miasta, które jest gminą na prawach A Vi X powiatu (powiat grodzki). Władzami powiatu są rada i zarząd powiatu.

Rada powiatu

• Rada powiatu to organ uchwałodawczy i kontrolny.

• W jej skład wchodzi od l 5 do 29 radnych (w zależności od liczby mieszkańców) wybieranych na 4-letniq kadencję w wyborach bezpośrednich.

• Na czele rady stoi przewodniczący, wybierany spośród jej członków. Logo Związku Powiatów Pol-

• Do uprawnień rady należy wybieranie i odwoływanie zarządu, uchwalanie budzę- skif". największej organizacji tu i podatków, decydowanie o sprawach majątkowych, uchwalanie programów zrzeszającej powiaty. Jej celem walki z bezrobociem oraz zapewnianie bezpieczeństwa mieszkańcom powiatu. i^{est m}•'"• wspieranie idei so-

• W powiecie grodzkim ten organ jest nazywany radą miasta. morządnoici i obrona intere­sów powiatów.

Zarząd powiatu

• Zarząd powiatu to organ wykonawczy powiatu.

• W jego skład wchodzi od 3 do 5 osób wybranych przez radę, w tym starosta, który stoi na czele zarządu.

• Do uprawnień zarządu należą: przygotowywanie i realizacja projektów uchwał rady, gospodarowanie mieniem powiatu, wykonywanie budżetu.

• Do uprawnień starosty należy kierowanie bieżącymi sprawami, reprezentowanie powiatu na zewnątrz, zwierzchnictwo powiatowych służb i straży, powoływanie i odwoływanie ich kierowników oraz sprawo­wanie nad nimi kontroli.

• W powiatach grodzkich organem wykonawczym jest prezydent.

Samorząd wojewódzki

Województwo to jednostka podziału terytorialnego oraz jednostka samorządu. W jego obrębie oprócz organów samorządowych działają również organy administracji państwowej. Do organów samorządu zalicza się sejmik wo|ewództwa oraz zarząd województwa.

Organy samorządu wojewódzkiego Sejmik województwa

• Sejmik województwa to organ uchwałodawczy i kontrolny.

• W jego skład wchodzą radni wybierani w wyborach powszechnych na 4-letniq kadencję. Ich liczba jest uzależniona od liczby mieszkańców, jednak nie mniejsza niż 30.

• Na czele sejmiku wojewódzkiego stoi przewodniczący wybierany spośród jego członków.

• Do uprawnień sejmiku należy uchwalanie budżetu i podatków, powoływanie i odwoływanie zarządu oraz marszałka, decydowanie o sprawach majątkowych.

Zarząd województwa

• Zarząd województwa to organ wykonawczy.

• W jego skład wchodzi 5 osób wybranych przez sejmik, w tym marszałek, który jest jego przewodniczą­cym.

• Do uprawnień zarządu należy wykonywanie uchwał sejmiku oraz realizacja budżetu, gospodarowanie mieniem, przygotowywanie planów rozwoju województwa.

• Do uprawnień marszałka należy kierowanie bieżącymi sprawami województwa i pracami zarządu, re­prezentowanie województwa.

Zadania samorządu terytorialnego
Obszar działalności	Samorząd gminny	Samorząd powiatowy	Samorząd wojewódzki
Komunikacja	• utrzymanie dróg gmin­nych, mostów i placów	• budowa dróg powiatowych i opieka nad nimi	• budowa i utrzymanie dróg wojewódzkich
Bezpieczeństwo	• zapewnienie bezpie­czeństwa w gminie (Straż Miejska) • ochrona przeciwpoża­rowa	• zapewnienie bezpieczeń­stwa w powiecie • ochrona przeciwpożaro­wa i przeciwpowodziowa
Kultura	• utrzymanie bibliotek gminnych i domów kultury, ochrona zabyt­ków	• utrzymanie i budowa bibliotek powiatowych, ośrodków kultury i muzeów	• utrzymanie bibliotek wojewódzkich oraz teatrów i muzeów o znaczeniu regional­nym
Oświata	• utrzymanie przedszkoli, szkół podstawowych i gimnazjów /	• prowadzenie szkół po-nadgimnazjalnych, spe­cjalnych oraz poradni psychologiczno-pedago-gicznych	• prowadzenie wyższych szkół zawodowych i ośrodków doskona­lenia nauczycieli
Ochrona zdrowia	• prowadzenie przychodni i poradni gminnych	• prowadzenie szpitali rejo­nowych	• prowadzenie szpitali specjalistycznych, promocja ochrony zdrowia
Walka z bezrobociem	• organizowanie robót publicznych	• prowadzenie powiato­wych urzędów pracy • wypłacanie zasiłków dla bezrobotnych	• prowadzenie woje­wódzkich urzędów pracy
Gospodarka przestrzenna i budownictwo	• gospodarka przestrzen­na na obszarze gminy • budownictwo komu­nalne	• nadzór budowlany na obszarze powiatu	• tworzenie planów za­gospodarowania prze­strzennego w woje­wództwie
Ochrona środowiska	• usuwanie i oczyszczanie ścieków komunalnych	• utrzymywanie wysypisk śmieci	• usuwanie niebezpiecz­nych odpadów
Pomoc społeczna i opieka nad rodziną	• pomoc społeczna oso­bom potrzebującym	• prowadzenie domów po­mocy społecznej i cen­trów pomocy rodzinie	• pomoc społeczna w skali regionu
Pozostałe	• zaopatrywanie miesz­kańców w wodę, gaz i prąd	• wydawanie praw jazdy, rejestracja pojazdów • ochrona praw konsu­menta • współpraca z organiza­cjami pozarządowymi	• promocja wojewódz­twa • modernizacja terenów wiejskich • przygotowywanie stra­tegii rozwoju regionu

---