Fauna Czwartorzędu

CZWARTORZED - najmłodszy w dziejach ziemi okres geologiczny obejmujący dwa ostatnie miliony lat kształtowania się skorupy ziemskiej. Zmiany klimatu, rzeźby terenu i linii brzegowych mórz, świata roślin i zwierząt, jakie się wówczas dokonały, miały zasadniczy wpływ na obraz naszego obecnego środowiska przyrodniczego. Wzrastające od schyłku trzeciorzędu zmiany klimatu z tendencja do ochłodzenia, uwidaczniały się w następujących po sobie okresach chłodzeń i ociepleń.

Podczas ochłodzeń w górach powstawały lodowce i lądolody w wyższych szerokościach geograficznych.

Okresy rozwoju lądolodów i rozdzielające je okresy ociepleń stanowiące istotę

czwartorzędu, następowały w epoce zwanej plejstocenem.

Czasy po ustąpieniu epoki lodowej - ostatnie 10 tys. lat, określane są jako holocen.

W osadach czwartorzędowych najczęściej znajdujemy pozostałości fauny w postaci kości dużych ssaków oraz muszli mięczaków. W okresach międzylodowcowych na terenie Polski panował klimat umiarkowany lub nieco cieplejszy i żyły zwierzęta zbliżone do współczesnych:

* prażubry,

* tury,

* jelenie, jelenie olbrzymie,

łosie, konie, borsuki i inne drobne ssaki.

W czasach maksymalnego ocieplenia żyły m.in. jedne z największych na świecie słoniowatych - słonie leśne i nosorożce leśne.

Okresy lodowcowe -obejmujące rozwój i zanik lądolodu charakteryzowały się klimatem arktycznym i subarktycznym, podczas których występowały zwierzęta zimnolubne:

* woły piżmowe

* renifery

* Nosorożce włochate

* słonie stepowe

* mamuty

Okres czwartorzędu jest istotny również dlatego, ze podczas jego trwania pojawił się na Ziemi człowiek w swej obecnej postaci.

Mamut (Mammuthus) - nazwa ta odnosi się do kilku gatunków trąbowców, wymarłych pod koniec ostatniej epoki lodowcowej, u schyłku plejstocenu, zamieszkujących rozległe obszary Europy, Ameryki Północnej i północnej Azji.

Najczęściej pod pojęciem mamuta rozumie się wymarłego pod koniec ostatniej epoki lodowcowej mamuta włochatego, choć większość gatunków mamutów nie posiadała owłosienia.

Wyodrębnia się kilka gatunków mamutów:

mamut włochaty, mamut stepowy, mamut kolumbijski, mamut karłowaty, mamut cesarski, mamut Jeffersona, mamut południowy

Mamut włochaty należał do ulubionej zwierzyny łownej człowieka w późnym plejstocenie, co znalazło swe odzwierciedlenie w zachowanych do dzisiaj licznych wyobrażeniach i malowidłach, pozostawionych głównie na ścianach jaskiń

. Mamuty były źródłem pożywienia, ale dostarczały także materiałów do wyrobu okryć, sprzętów domowych, narzędzi i ozdób. Kości wykorzystywane były sporadycznie również do budowy paleolitycznych domostw, czego ślady odnaleziono w miejscowości Meziriczi na Ukrainie.

W powszechnym mniemaniu mamuty były zwierzętami niezwykłych rozmiarów, co zaowocowało przenośnym znaczeniem samego określenia mamut jako czegoś wielkiego. Największy znany gatunek mamuta, mamut stepowy, którego szczątki odnaleziono na obszarze Europy i Azji, osiągał 4,5 - 5 m wysokości w kłębie. Większość gatunków mamutów była mniejsza, porównywalna z dzisiejszym słoniem indyjskim, choć istniały także jeszcze mniejsze formy, jak mamut karłowaty, którego pozostałości odnaleziono na Channel Islands u wybrzeży Kalifornii, a który był niemal dwukrotnie mniejszy od mamuta cesarskiego.

Nie do końca jest jasna przyczyna wymarcia mamutów. Najogólniej rzecz biorąc podaje się trzy ewentualne przyczyny lub ich kombinację:

mamuty wymarły ze względu na istotne zmiany w klimacie na przełomie plejstocenu i holocenu , do których zwierzęta nie zdołały się dostosować,

zwierzęta wyginęły w wyniku jakiejś choroby lub epidemii,

mamuty zostały wytępione przez człowieka.

Jak się uważa, ostatnie mamuty na stałym lądzie wyginęły ok. 10 - 8 tys. lat p.n.e., natomiast niewielka populacja mamutów istniała na Wyspie Wrangla nawet do 2000 r. p.n.e. Ta ostatnia izolowana populacja uległa skarłowaceniu wskutek systematycznie malejącej przestrzeni ich biotopów i zasobów pożywienia. Karłowate osobniki dorastały do wzrostu 1.8 m w kłębie.

Na Syberii odnajdywane są liczne pozostałości mamutów, przede wszystkim kości i kły, ale czasem przypadkowo odkrywa się w wiecznej zmarzlinie bardzo dobrze zachowane, niemal kompletne ciała zwierząt, jak to miało miejsce w 1901 r. nad brzegami rzeki Bieriozowki, gdzie zachowały się także części miękkie, takie jak futro, skóra, mięśnie. Na podstawie tych znalezisk możliwe jest dokładne i precyzyjne odtworzenie wyglądu tych zwierząt. Można było np. ustalić, iż w odróżnieniu od współcześnie istniejących gatunków słoni, mamuty miały małe uszy. Duże uszy u słoni służą do chłodzenia. Zamarznięte ciała mamutów były w tak dobrym stanie, iż możliwe było ustalenie, na podstawie treści żołądkowej, czym żywiły się te zwierzęta. Pożywieniem były pędy i gałązki wierzby, olchy, brzozy, młode igliwie i drobne rośliny zielne.

W Polsce, szczątki kostne mamuta znane są z przeszło 600 stanowisk, niestety najczęściej znajduje się pojedyncze kości lub zęby. Znaleziono dotychczas dwa szkielety, jeden w Niedzicy koło Czorsztyna bardzo słabo zachowany, a drugi w okolicy Drozdowa, którego kości rozkruszono i wraz z osadami kredy jeziornej użyto jako nawozu.

LITERATURA

Gwidon Jakubowski, Dział Paleozoologii Muzeum Ziemi PAN, Warszawa

www.wikipedia.pl hasło: mamut

---