Buddyzm, jedna z wielkich religii uniwersalistycznych. Rozwijała się począwszy od V w. p.n.e., a jej punkt wyjścia stanowiły nauki głoszone przez
Śakjamuniego. Podstawą buddyzmu są tzw. Cztery Szlachetne Prawdy, objawione przez Buddę w jego pierwszym kazaniu w Benaresie (
):

1) wszelkie bytowanie to ból i cierpienie - bolesne są narodziny, starość, śmierć, połączenie z niechcianym, rozłączenie z miłym, niezaspokojenie pragnień;

2) źródłem cierpienia jest niewiedza, z której poprzez różne stadia pośrednie wyłania się pożądanie i przywiązanie do życia zamykające człowieka w kręgu wcieleń (
);

3) istnieje możliwość położenia kresu cierpieniu;

4) stwarza ją tzw. Ośmioraka Ścieżka: należyty pogląd, należyty zamiar, należyta mowa, należyte działanie, należyty sposób życia, należyty wysiłek, należyta uwaga, należyta koncentracja;







Buddyzm jest systemem autosoteriolegicznym: wskazuje drogę do samowyzwolenia, dostępną dla każdego, kto zechce ją w sposób właściwy praktykować. Nie odwołuje się Boga - zarówno Boga-Stwórcy, jak i Boga-Zbawcy (dlatego w kategoriach religioznawstwa Zachodu opisywany jest jako doktryna
).

Przyjmuje, że u podłoża wszystkiego tkwi odwieczna pustka:
, a świat stanowi dynamiczny układ nieustannie zmieniających się elementów, dharm, które nie istnieją same z siebie, lecz pojawiają się we wzajemnych momentalnych powiązaniach uwarunkowanych przez to, co je poprzedza, i zarazem warunkujących to, co po nich następuje (tzw. Prawo Współzależnego Powstawania sformułowane przez Buddę).

Podobną strukturę ma według buddyzmu osobowość ludzka, dlatego odrzuca on istnienie substancjalnej, trwałej duszy - głosi równocześnie zasadę absolutnej odpowiedzialności za popełnione czyny (tzw. prawo karmana), która trwa tak długo, jak długo człowiek tkwi w kręgu wcieleń. Wyzwalające oświecenie osiąga się bez zbawczej interwencji jakiejkolwiek instancji zewnętrznej, wyłącznie wysiłkiem własnym, odsłaniając i aktualizując tkwiące w samym sobie dyspozycje (każde stworzenie ma według buddyzmu naturę Buddy).

Wiara w Buddę jest wiarą w to, że był on kimś, kto zjawił się na Ziemi, by głosić naukę o wyzwoleniu, a jednocześnie w sposób doskonały ją zrealizował - jest też wiarą w prawdziwość i skuteczność jego nauki. Uważa się go zatem za mistrza duchowego, za nauczyciela, nie za Boga czy zbawiciela. Wyróżnia się cztery historyczne formy buddyzmu:

1) buddyzm pierwotny (trudny do zrekonstruowania z powodu braku dzieł własnych jego twórcy, najwierniej przekazany w kazaniach Buddy spisanych przez jego uczniów),

2) buddyzm hinajana (początek n.e. jego wykład zawarty jest w
),

3) buddyzm mahajana (również początek n.e. istnieje w wielu odmianach, m.in.:
,
),

4) buddyzm mantrajana albo buddyzm tantryczny (ok. V w. n.e.;
,
).




Buddyzm jest systemem otwartym, pozbawionym rozbudowanej dogmatyki, dlatego mimo całej różnorodności jego szkół i kierunków nie występuje w nim zjawisko herezji (choć on sam, ze względu na odrzucenie objawienia,
, uznawany jest za herezję przez wyznawców
).

Stanowi przede wszystkim pewną indywidualną praktyką, której fundament to medytacja i zachowywanie podstawowych zasad etycznych: majtri (współczucia i przyjaznego nastawienia wobec wszystkich istot), ahinsy (nieczynienia krzywdy żadnej z nich), karuny (miłosierdzia) - rytuał i kult nie grają w nim roli pierwszoplanowej.

Nie istnieje też jakaś specjalna forma przyjęcia owej religii - buddystą staje się ten, kto podzielając wiarę w Cztery Szlachetne Prawdy zaczyna dążyć do wyzwolenia. W niektórych tradycjach nawrócenie na buddyzm łączy się z wypowiedzeniem formuły przyjęcia schronienia w tzw. trzech klejnotach buddyzmu: w Buddzie, Dharmie, czyli jego nauce, i Sandze, czyli wspólnocie wyznawców.

Istotną rolę w rozwoju buddyzmu odegrały wspólnoty zakonne, męskie i żeńskie, a także pierwsze sobory (486, 386 lub 376, ok. 250 p.n.e.), na których uporządkowano naukę Buddy, tworząc kanon akceptowany przez wszystkie odłamy tej religii. W Indiach największe wpływy osiągnął buddyzm za panowania cesarza
(ok. 264-227 p.n.e.). Wkrótce zaczął się rozprzestrzeniać w krajach Azji Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej.

Obecnie liczy ok. 600 mln wyznawców (dane z 1959). Dominuje w Napalu, Laosie, Bhutanie, Tajlandii, Birmie, Kambodży, Sri Lance. Wielu buddystów mieszka też w Chinach, Japonii, Korei Południowej, Wietnamie, Mongolii, Indonezji, Malezji oraz na obszarze Federacji Rosyjskiej. Niewielkie gminy buddyjskie znajdują się w Europie.

W Indiach, swojej ojczyźnie buddyzm, który już wcześniej przeżywał okresy kryzysu, upadł po najazdach muzułmańskich plemion turecko-afgańskich w XI-XIII w. Dziś jest tam niemal nieobecny (wyznaje go ok. 3 800 tys., tj. 0,7% mieszkańców).

Wedyzm, najstarsza znana religia
, poprzedzająca
i
, które się z niej wyłoniły. Jest też praźródłem filozofii indyjskiej. Jej podstawę stanowią
. Kult wedyzmu ogniskował się wokół modłów i ofiar, które składano pod gołym niebem - dary ofiarne pochodzenia zwierzęcego i roślinnego spalano bądź wrzucano do wody. Powszechna była ofiara z somy, mająca zapewniać przychylność upajanych tym halucynogennym napojem bogów. Czczone w wedyzmie siły przyrody i kosmiczny ład nie były początkowo personifikowane, stąd brak podobizn bóstw.

Pierwotny panteon tworzyli m.in.: Djaus-pitar (Ojciec Niebo) i Prythiwi (Matka Ziemia) oraz Surja (Słońce), Czandramas (Księżyc), Uszas (Jutrzenka), Waju i Wata (Wiatr), Agni (Ogień). Najważniejszmi bogami wedyzmu byli:
, gromowładny pan nieba, pogromcą demonów i opiekun wojowników, oraz
, władca wód kosmicznych, który wraz z
czuwał nad ładem moralnym w świecie (stróże
).

Pobożność ludowa wyróżniła
, złowieszczego boga burzy, wiatru i dzikiej natury. Ci ostatni bogowie dość szybko ulegli upersonifikowaniu. Obok bóstw pojawiają się w wedyzmie boskie zwierzęta, rośliny, rzeki, góry, a także mityczni herosi. Integralną częścią tej religii była wiara w życie pozagrobowe - najpierw w pobliżu domostw rodzinnych, a później w podziemnym królestwie Jamy, boga śmierci.

Braminizm, brahmanizm, nazwa nadana w europejskim religioznawstwie XIX w. hipotetycznemu, lokowanemu między X a V w. p.n.e. stadium przejściowemu pomiędzy
a
.

Wyróżniać by go miała znaczna rytualizacja życia religijnego - skomplikowane obrządki ofiarne sprawowane przez wyspecjalizowanych kapłanów-braminów, na rzecz przedstawicieli różnych warstw osiadłego i ustabilizowanego w swej strukturze społeczeństwa. Jądrem braminizmu byłaby zatem jadźńa (ofiara), a reprezentatywnymi pismami brahmany.

Zwraca się uwagę na astrobiologiczną perspektywę braminizmu, który - w swych spekulacjach na temat różnych elementów rytuału, np. poprzez złożoną symbolikę numerologiczną związaną z ofiarnym ołtarzem (jest on figurą kosmicznej góry, ciała Pradżapatiego, czasu i przestrzeni itd.) - wydaje się wpisywać człowieka i jego aktywność w szerszy porządek
.

Istotny element braminizmu stanowiłaby w związku z tym nauka o karmanie i sansarze. Sprzyjałby on ponadto rozwojowi gramatyki, etymologii, fonetyki oraz retoryki, metryki i geometrii. Z okresem braminizmu należałoby też łączyć początki dwóch wielkich eposów indyjskich:
i
.

Jako przedhinduistyczna formacja pośrednia przechować mógłby on pewne elementy wierzeń autochtonów, których cywilizacja (tzw. kultura Indusu) została zniszczona przez najazd Ariów.

hinduizm (pers. Hindu `Indus') religiozn. gł. religia Indii (kontynuacja wedyzmu i braminizmu), charakteryzująca się swoistym monoteizmem: kult jednego boga przeistaczającego się w wiele postaci; z wiarą m.in. w karman i reinkarnację.

Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

Sankhja, najstarszy z filozoficzno-religijnych systemów indyjskich. Stanowi zaplecze klasycznej
. Przypisywany mędrcowi Kapili. Głównym klasycznym tekstem jest Sankhjakarika Iśwarakriszny (I-V w. n.e.). Możliwa etymologia słowa "sankhja" to:

1) rozpoznawanie, rozróżnianie.

2) liczba (ponieważ sankhja wylicza kategorie rzeczywistości). Interpretowana była
(wczesna) i
(późniejsza). Wg sankhja dwoma podstawowymi pierwiastkami rzeczywistości są nie działający
(duch) oraz dynamiczna
(natura, materia) składająca się z trzech gun (nić, cecha, właściwość):

A) sattwy - zasady przejrzystości, ujawniania i czystości.

B) radżasu - siły, energii, zmiany.

C) tamasu - tworzenia struktur, inercji, zaciemniania.

Cały zjawiskowy świat jest "grą" tych gun. Kiedy równowaga gun ulegnie zakłóceniu, wyłaniają się z prakriti emanaty tworzące wraz z puruszą i samą rdzenną prakriti 25 tattw, czyli pierwiastków (kategorii) rzeczywistości. Celem sankhja jest rozpoznanie, że istota człowieka to purusza, natomiast prakriti i jej emanaty są złudą utrzymującą ludzi w cierpieniu, co prowadzi do stanu równowagi gun i do wyzwolenia polegającego na tym, że purusza spoczywa "sam w sobie". W starożytności, średniowieczu, jak i obecnie podstawowym problemem filozoficznym sankhja jest kwestia wielości lub jedności puruszów i prakriti, które to zagadnienie nie doczekało się zadowalającego rozstrzygnięcia.

Joga, jeden z najstarszych systemów filozofii indyjskiej. W klasycznej formie opracowana przez Patańdżalego, ok. II w. p.n.e.

Obejmowała ona takie dziedziny, jak: dyscyplina ciała,
, teoria wyzwolenia i teoria poznania oparta na
. Wypracowała metodę soteriologiczną - techniki parapsychologiczne, system ćwiczeń, mający ułatwić wyzwolenie się jednostki z więzów materii.

Wedanta, ostatnia z 6 ortodoksyjnych hinduskich szkół filozoficzno-religijnych, tzw. darśan. Skupia się na
, tworzy parę z
(pierwotnie interpretującą zawarte w
reguły rytualne) i jest uznawana za jej kontynuację. Wyznawcy wedanty wykładają swe poglądy w komentarzach do tekstów tworzących
, zwłaszcza do
, nie pomijając też tradycji (
), szczególnie Bhagawadgity.

Najstarszymi traktatami wedanty są Brahmasutra Badarajany (III lub IV w.) i komentarz
do Mandukja-upaniszady (między V a VIII w.). Jej wybitni przedstawiciele to, poza wymienionymi:
,
, Nimbarka (XI lub XII w.),
,
, współcześnie zaś:
,
,
.

Poza dualistycznym (nawet pluralistycznym) stanowiskiem Madhwy, wedanta jest systemem monistycznym w odmianach: radykalnej (Gaudapada, Śankara) i umiarkowanej, bliskiej teizmowi (Ramanudźa, Nimbarka, Wallabha). Głosi niedwoistość (
), tzn. ontologiczną tożsamość absolutu i świata, czyli
. Łączy z tym doktrynę satkarjawady - zupełnej preegzystencji skutku w przyczynie. Odrębność i wewnętrzna rozmaitość świata to wg wedanty iluzja (
), a przeświadczenie o ich istnieniu wynika z niewiedzy. Niewiedza jest też powodem działań (
) indywidualizujących dusze (dźiwy, dosłownie "istoty żywe") i wpychających je w krąg
. Droga do wyrwania się z niej (tzw.
) wiedzie bądź przez kontemplację (Badarajana, Gaudapada), bądź przez bhakti, czyli akt całkowitego oddania się
(Nimbarka, Wallabha, Madhwa). W szczegółowych rozważaniach ontologicznych wedanta posługuje się rozwiązaniami proponowanymi przez
. W poglądach kosmogonicznych przyjmuje naukę o cyklach kreacji i destrukcji świata. Nazwa szkoły oznacza "zakończenie «Wed»".

Ahinsa, ahimsa (z sanskrytu - niekrzywdzenie, niedręczenie), w tradycji indyjskiej podstawowa reguła etyczna, nakazująca niewyrządzanie krzywdy jakiejkolwiek istocie żywej, stosowana też wobec tworów świata nieożywionego. Jest wspólna ogółowi religii hinduskich, szczególnie przestrzegana w
. Wynika z głębokiego szacunku wobec wszystkiego, co istnieje. Wiąże się ściśle z koncepcjami
i
. Ahinsa stanowiła m.in. główną zasadę
oraz programu polityczno-społecznego cesarza
, a współcześnie -

Karman, Karma (z sanskrytu), jedno z podstawowych pojęć filozofii i religii indyjskiej, a także
. Określa ono postępowanie człowieka, każdą jego sytuację życiową, determinowaną dobrymi i złymi uczynkami poprzednich egzystencji. Skutki owych uczynków decydują o następnych wcieleniach (im lepszy jest karman tym wyższe wcielenie) w łańcuchu
(
).

---