Buddyzm tybetański
B
uddyzm tybetański (określany też jako lamaizm, choć nazwa ta bywa odbierana jako pejoratywna i jest merytorycznie niesłuszna) - odmiana buddyzmu, która jest główną religią Tybetu i jego regionów sąsiadujących (np. Bhutanu, Nepalu, Sikkimu i Ladakhu) od czasu ustanowienia jej jako religii państwowej przez króla Trisong Decena, który panował w Tybecie w okresie od 755 do 797 r. n.e., oraz główną religią Mongolii i kilku republik autonomicznych Federacji Rosyjskiej (np. Buriacji i Kałmucji). Buddyzm tybetański pochodzi z ostatniego rozwoju buddyzmu jaki docierał do regionów związanych z Tybetem z terenów, gdzie obecnie znajdują się Nepal, Indie, Pakistan iAfganistan. Zawiera trzy jego główne nurty: hinajanę, mahajanę, wadżrajanę. Cechą charakterystyczną jest kultywowanie tantr wadżrajany. Przekazy hinajany istnieją obok przekazów mahajany w trzech zbiorach kanonu (Sutr, Vinaji, Abhidharmy) zawartych w Kangjurze i Tengjurze, a przekazy wadżrajany są w ośmiu wielkich systemach i w innych pomniejszych, które można traktować jako szczególne metody do zrealizowania "Całkowitego Oświecenia" zgodnie z mahajaną. W buddyzmie tybetańskim istnieje również przekaz dzogczen, który obecny jest ponadto w tybetańskiej religii Bön. Wadżrajana nie jest wyłącznie związana z buddyzmem tybetańskim, ale również z japońską tradycją Shingon, a w średniowieczu istniała również na terenach Sri Lanki, Azji Centralnej, Indochin oraz Indonezji. Liczba praktykujących buddyzm tybetański jest obecnie trudna do ustalenia ze względu na sytuację Tybetańczyków w i poza ChRL oraz dotychczasowy rozwój buddyzmu tybetańskiego w krajach Zachodu i Dalekiego Wschodu.
W ramach buddyzmu tybetańskiego wyróżnia się cztery główne tradycje:
ningma (ningmapa, „starożytna tradycja”)
kagju (kagjupa) - na czele stoi karmapa
sakja (sakjapa) - na jej czele stoi Sakja Trizin
gelug (gelugpa) - na jej czele stoi Ganden Tri rinpocze, a przynależy do niej dalajlama
Wyróżnia się też obok czterech głównych tradycji buddyzmu tybetańskiego dodatkowo piątą główną duchową tradycję Tybetu:
Bön - to religia o korzeniach przedbuddyjskich, nie zaliczana do tradycji wywodzących się od Buddy Siakjamuniego, ale uznawana wraz z czterema tradycjami buddyzmu tybetańskiego za jedną z pięciu głównych duchowych tradycji Tybetu
Buddyzm tybetański ma swoistą specyfikę wśród innych odłamów buddyzmu, m.in. ze względu na wzajemne historyczne współoddziaływania jego tradycji z religią bön.
Powstanie buddyzmu w wyniku „starożytnych przekazów” (ningma)
Powstanie i rozwój buddyzmu w Tybecie ściśle zbiega się z ostatnim etapem rozwoju buddyzmu na terenach, gdzie obecnie znajdują się Nepal, Indie, Pakistan i Afganistan, a ówcześnie znajdowały się królestwa indyjskie oraz Oddijana. Zainicjowany został za czasów panowania imperatora Lha Thothori Nyantsen około roku 173 n.e. Dokumenty historyczne opisują istnienie buddyzmu za czasów imperatora Soncena Gampo, który umarł w 650 r. n.e. Imperator ten wybudował dwie główne świątynie w Lhasie Rasa Trulnang Tsuglag Kbang i Ramoche Tsuglag Khang. Wysłał ministra i tłumacza Thönmi Sambhota (wylie. thon mi sam bho Ta, ur. ok. 619 r. n.e.) do Indii w celu utworzenia alfabetu tybetańskiego oraz zaprosił Acharya Kumara, Shankara i nepalskiego Acharya Shilmanju w celu tłumaczenia i popularyzowania buddyjskich pism. Zawarł małżeństwo z chińską księżniczką o imieniu Wencheng, sprowadził posąg buddy Siakjamuniego zwany Dzioło Dzie oraz poślubił nepalską buddyjską księżniczką o imieniu Bhirkuti i założył pierwsza tybetańską świątynię buddyjską ku czci Awalokiteśwary. Sukcesorem Soncena Gampo był król Trisong Decen (755-797 r. n.e.), który już oficjalnie ustanowił buddyzm jako religię państwową Tybetu. W tym celu zaprosił wielu uczonych buddyjskich oraz mnichów, którzy zapoczątkowali rozwój ordynacji mnisiej wg tradycji sarvastivada oraz przekaz sutr (patrz artykuł hinajana w buddyzmie tybetańskim), założył pierwszy klasztor Samje niedaleko od Lhasy oraz zapoczątkował rozwój wadżrajany i aktywność wielu tłumaczy buddyjskich i adeptów tantr wśród których był tybetański tłumacz Wajroczana. Głównym z zaproszonych był indyjski pandita Śāntarakṣita, opat indyjskiego centrum monastycznego Nalanda, który odpowiadał za pełną edukację tybetańczyków z pism buddyjskich, oraz wielki mahasiddha Padmasambhawa, który odpowiadał za pełen przekaz wadżrajany do Tybetu. Zgodnie z przekazem tybetańskim król Langdarma (838-841 r. n.e.), który sympatyzował z szamańską religią bön, doprowadził buddyzm w Tybecie niemal do zaniku. Przekaz z okresów Trisong Decena przetrwał głównie poprzez odnajdywanie „ukrytych skarbów” zwanych termami, którym „starożytne przekazy” ningma zawdzięczają swoje późniejsze odrodzenie za sprawą takich uczonych jak Longczenpa (1308-1363 r. n.e.), oraz nieliczne unikatowe przekazy świeckich adeptów i nielicznych mnichów, np. w „starożytnych” przekazach szkoły sakja.
Odrodzenie buddyzmu poprzez „nowożytne przekazy” (sarma)
W XI wieku nastąpiło drugie przeniesienie i rozwój nauk i przekazów buddyjskich do Tybetu i Bhutanu (tzw. „nowożytne przekazy” sarma) przez wielu tłumaczy, zrealizowanych mistrzów i dzierżawców wadżrajany ówczesnych mahasiddhów indyjskich, kładąc podwaliny pod trzy nowe główne tradycje sakja, kagju i gelug. Prekursorem kadam był zaproszony do Tybetu Dżoło Dzie Atiśa (bengali. অতীশ দীপঙ্কর শ্রীজ্ঞান Ôtish Dipôngkor Srigên) (980-1054 r. n.e.) pandita z bengalskiego centrum monastycznego Vikramashila, drugiego obok Nalandy najbardziej znaczącego centrum edukacji buddyjskiej w Indiach oraz jego dzierżawca i tybetański tłumacz Dromtönpa (wylie. Drom-tön Gyal-we Jungne, 1005-1064 r. n.e.). Na bazie nauk kadam Dzie Tsongkhapa (1357-1419 r. n.e.) trzy wieki później zapoczątkował tradycję gelug. Prekursorem nauk sakja „nowożytnego przekazu” był Drokmi Lotsała Shakya Yeshe (993-1077 r. n.e.). Prekursorami kagju byli tłumacz kształcony m.in. przez Drogmi Lotsałę jogin Marpa Lotsała Chökyi Lodro (1012-1097 r. n.e.) i Khyngpo Naljor (około 1050-1140 lub 990-1139 r. n.e.) inicjator przekazu szangpa. Tybetański tłumacz Ngok Lotsała Loden Sherab (rngog lo tsA ba blo ldan shes rab) (1059-1109) na podstawie wielu spotkań z indyjskimi panditami przełożył wiele dzieł filozoficznych m.in. o prawomocnym poznaniu (sanskryt. pramana, ang. logic/valid cognition). Tybet odwiedzał mahasiddha Pa Dampa Sangye (wylie. Dam pa sangs rgyas (ur. ok. roku 1117 n.e.) zapoczątkowując przekaz linii Shije oraz czöd. Za sprawą takich tybetańskich mistrzów jak Ra Chörab (1016-1098 r. n.e.) zainicjowany został przekaz Jordruk najbardziej rozbudowanej w buddyzmie tantry Kalaczakra. W 1204 r. tybetański tłumacz Tropu Lotsała (Khro-phu Lo-tsa-ba Byams-pa dpal, ur. 1173 r. n.e.) zaprosił do Tybetu indyjskiego panditę Shakyashribhadra (1127-1225 r. n.e.), dzierżawcy tronu instytutu monastycznego Nalanda tuż sprzed inwazji muzułmańskich, który w towarzystwie swoich mnichów przekazał ponownie ordynację mnisią Vinaji przekazu sarvastivada do Tybetu, gdzie najbardziej znanym mnichem został Sakja Pandita, oraz potwierdził autentyczność przekazu ningma w Indiach, np. tantry Guhyagharba. Najbardziej znaczącym tybetańskim uczonym tego okresu był Sakja Pandita Kunga Gyeltsen (1182-1251 r. n.e.) z sakja, który władał wówczas Tybetem. Kiedy Kubilaj-chan (1215-1294 r. n.e.) przyjął w 1253 r. n.e. Drogön Chögyal Phagpa (1235-1280 r. n.e.), bratanka Sakja Pandity, jako swojego najwyższego mistrza duchowego i doradcę w sprawach politycznych, Sakja Pandita zainicjował początek długich związków między duchowymi przywódcami Tybetu, a mongolskimi władcami, które wieki później zastąpili dalajlamowie. Od tego czasu buddyzm tybetański stawał się główną religią Mongolii i związanej z nią Buriacji. „Nowożytne przekazy” ugruntował wielki scholastyk Buton Rinczen Drup (1290-1364 r. n.e.) ze szkoły sakja, który zebrał wszystkie nauki zweryfikowane wtedy jako pochodzenia od Buddy Siakjamuniego w kolekcji Kangjur oraz buddyjskie traktaty i tantry w kolekcji Tengjur. Ponieważ wiele niezweryfikowanych nauk i tantr czasów Trisong Detsena oraz term nie znalazło się w tych kolekcjach terton i scholastyk Ratna Lingpa (1403-1478 r. n.e.) zebrał je w alternatywnej kolekcji „Zebranych Tantr Ningma” (transliteracja Wyliego: sNying ma rgyud 'bum). W 1450 roku w Bhutanie urodził się Pema Lingpa, czwarty z pięciu głównych tertonów w buddyzmie, który utworzył w pełni bhutańską odmianę tradycji ningma.
Rewitalizowanie buddyzmu wg syntezy gelug oraz ruchu rime
Następnym etapem rozwoju buddyzmu tybetańskiego była synteza sutr i tantr wykonana przez Dzie Tsongkhapę (1357-1419 r. n.e.), który zjednoczył wszystkie istotne „nowożytne przekazy” w ramach jednej kombinacji monastycznych studiów i praktyk tradycji gelug. W owym czasie ugruntował się podział buddyzmu w Tybecie na cztery główne tradycje ningma, sakja, kagju i gelug, a za sprawą mistrza i odnowiciela buddyzmu na pograniczu XVI i XVII w. Tāranātha (1575-1635 r. n.e.) nabrała znaczenia pomniejsza tradycja dzionang wywodząca się od Dolpopa Sherab Gyaltsen (1292-1361 r n.e.). Tāranātha odbył podróż do Indii i uzyskał system praktyk tantr indyjskiego mahasiddhy Śantigupta od jego spadkobiercy Buddhaguptanatha, kiedy wadżrajana w Indiach nie uległa jeszcze zniknięciu. System ten zwany jest obecnie jako dziewiąty wielki system praktyk buddyzmu tybetańskiego. W 1616 roku Ngawang Namgyal przybył do Bhutanu, zjednoczył kraj wprowadzając system dwuwładzy świeckiej i religijnej oraz ustanowił tradycję drukpa kagju jako główną bhutańską odmianę buddyzmu tybetańskiego do czasów obecnych. Ostatnim znaczącym etapem rozwoju było rewitalizowanie nauk sutr i tantr w ramach wielu kolekcji scholastyka Dziamgon Kongtrul Lodro Thaje (1813-1899) związanych z ruchem rime, który w odróżnieniu od syntezy Tsongkhapy zebrał przekazy tantr, term i nauk uwzględniając ich różnorodność, odrębność i oryginalność. Z tego względu do czasów obecnych stosuje się podział buddyzmu Tybetu na osiem wielkich systemów praktyk oraz syntezę praktyk w ramach tradycji gelug. W tym okresie Tybetem zaczęli władać dalajlamowie.
Współczesny rozwój buddyzmu tybetańskiego (po roku 1959)
Od roku 1959 na skutek inwazji Tybetu i aneksji tego wówczas niepodległego państwa przez komunistyczne Chiny Dalajlama XIV i wielu wybitnych uczonych i mistrzów buddyzmu tybetańskiego zmuszonych zostało do opuszczenia Tybetu i udania się na emigrację. Buddyzm tybetański wkroczył wówczas w nową erę rozwoju we wcześniej niedostępnych dla buddyzmu krajach Zachodu oraz w pozostałych buddyjskich i niebuddyjskich krajach świata. Pierwszymi z mistrzów początkujących tą erę, którzy zdobyli popularność na Zachodzie byli mówiący w j. angielskim Chögyam Trungpa Rinpoche (1939-1987 r. n.e.) z kagju, który przeprowadził sie do Stanów Zjednoczonych w 1970 r i lama Thubten Yeshe (1935-1984 r. n.e.) z gelug. Położyli oni grunt pod trwającą do dziś popularność tej religii na Zachodzie i wizyty najwyższych rangą tybetańskich mistrzów tantrycznych takich jak Karmapa Rangdziung Rigpe Dordże(1924-1981 r. n.e.), Kalu Rinpocze (1905-1989 r. n.e.) z kagju, Kjabdzie Ling Rinpoche (1903-1983 r. n.e.), Kjabdzie Trijang Rinpoche (1900-1981 r. n.e.) z gelug, Dudziom Rinpocze (1904-1987 r. n.e.), Dilgo Khyentse Rinpocze (1910-1991 r. n.e.), Chögjal Namkhai Norbu (ur. 1938 r.) z ningma, oraz mistrzowie z sakja Sakja Trizin (ur. 1945 r.) i Dezhung Rinpocze (1906-1987 r. n.e.), który mieszkał w Seattle od 1960 r. Obecnie ze względu na wkład w rozwój buddyzmu w Tybecie rozróżnia się trzech najbardziej historycznie znaczących reformatorów buddyzmu tybetańskiego: Sakja Panditę (1182-1251), Longczenpę (1308-1364) i Tsongkhapę (1357-1419). Mistrzów tych uznaje się tradycyjnie jako wielkich uczonych i czci niczym emanacje Mandziuśriego. Jak wynika z historii regionu tybetańskiego buddyzm miał znaczący wpływ na kształt samego państwa tybetańskiego i jego politykę, które z wielkiego imperium jakie istniało przed wprowadzeniem buddyzmem do Tybetu, stawało się coraz bardziej rozbrojoną teokracją pod wpływami mongolskich i chińskich mocarstw (patrz artykuł władcy Tybetu), aż do obecnej sytuacji w i poza granicami ChRL, gdzie utworzono tybetański rząd na uchodźstwie z siedzibą w Dharamsali w Indiach. Podobną zależność można wykazać w stosunku do Mongolii, które przed wprowadzeniem buddyzmu tybetańskiego było Imperium Mongolskim, które pod względem obszaru zajmowało największe terytorium świata w porównaniu z innymi mocarstwami w historii do dnia obecnego.
W buddyzmie tybetańskim przestrzega się dni świątecznych na podstawie kalendarza księżycowego. Wyróżnia się tu cztery główne święta buddyjskie związane są z życiem Buddy Siakjamuniego, święta związane z narodzinami bądź „odejściem w nirwanę” wielkich mistrzów tradycji tybetańskich oraz dni specjalne, które sprzyjają wykonywaniu dobroczynnych czynów. Do czterech głównych świąt buddyjskich zalicza się Święto Oświecenia Buddy zwane również Wesak, które wypada w okolicy pełni księżyca w maju lub czerwcu, Święto Pierwszego Obrotu Kołem Dharmy przez Buddę, które wypada w okolicy pełni księżyca w lipcu, Święto Odejścia Buddy w Paranirwanę, które wypada w okolicy pełni księżyca w lutym oraz Święto Sanghi zwane Lha Bab Dycien, kiedy Budda powrócił z niebios, gdzie nauczał bogów na prośby Sanghi - jego buddyjskiej wspólnoty, które wypada w okolicy pełni księżyca w listopadzie. Dni specjalne przestrzega się dla praktyk buddyjskich w zależności od faz księżyca i dzielą się przykładowo na Dzień Dakiń, Dzień Strażników, nów księżyca, Dzień Buddy Medycyny, Dzień Założyciela Tradycji np. Padmasambhawy lub Tsongkhapy, pełnię księżyca. Unikatowym wielkim świętem tybetańskim jest Losar, Tybetański Nowy Rok, który zwykle wypada w lutym. Wykonywane są wtedy np. uwielbiane przez turystów festiwale Monlam pełne religijnych występów. Tradycję festiwali Monlam, którą zainicjował założyciel gelug Tsongkhapa w 1409 r. n.e. obecnie przestrzegają również pozostałe tradycje buddyzmu tybetańskiego. Wielkim festiwalem buddyjskim jest również festiwal Saga Dawa w Lhasie na cześć urodzin, oświecenia (nirwany) i paranirwany (śmierci) Buddy organizowany w 15 dniu czwartego miesiąca księżycowego. Ponadto na dziedzińcach wielu klasztorów w specjalne dni wykonywane są rytualne tańce, np w klasztorze w Samje, gdzie wykonuje się tańce zwane Czam. Na elewacji wielu klasztorów w czasie świąt spektakularnie rozwija się i prezentuje gigantyczne wielobarwne malowidła, tzw. thanki, np. na klasztorze Taszilungpo.
Buddyści tradycji tybetańskich, tak jak w innych tradycjach buddyzmu, czczą cztery główne miejsca kultu związane z życiem Buddy, mianowicie Lumbini, Kushinagar, Bodh Gaya, Sarnath. Są to główne miejsca pielgrzymek. Wielka czcią jako miejsce pielgrzymek również otacza się górę Kajlas, ze wzgledu, że uważa się ją za sekretne święte miejsce Czakrasamwary. Pielgrzymki wykonywane są również do świętego oczyszczającego karmę jeziora Manasarovar (Mapam Yumco). W Tybecie wielką czcią otaczane są stupy, które symbolizują oświecony umysł buddy i które należy okrążać trzykrotnie zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Okazuje się kult wszelkim innym formom buddyjskim, wliczając sakralne dzieła sztuki, święte księgi, miejsca odkrycia term oraz same termy przechowywane w sanktuariach, mantry wyrzeźbione w skałach, czy odciśnięte w nich ślady stóp i dłoni mahasiddhów. Najbardziej znaną tybetańską budowlą jest wielki pałac Potala w Lhasie, siedziba poprzednich dalajlamów. Przewodniki po świętych miejscach środkowego Tybetu wymieniają posąg Siakjamuniego ze świątyni Jokhang w Lhasie zwany jako Dzioło Rinpocze, który pochodzi z czasów Buddy z indyjskiego królestwa Magadha i przywieziony został przez królową Wencheng za czasów imperatora Songtsän Gampo, pierwszy tybetański klasztor Samje oraz znajdujący się w nim posąg Padmasambhawy „Wyglądajacy Jak On”, Wielką Stupę 1000 Buddów w Kumbum, posąg Maitreji w klasztorze Drepung 5 km na zachód od Lhasy. Ponadto kultem otacza się złotą stupę Tsongkhapy w klasztorze Ganden położonym 50 km od Lhasy, wiszącą na skale w świętym miejscu Padmasambhawy światynię Taktsang zwaną „Jaskinią Tygrysa” nieopodal Paro w Bhutanie, relikwie Buddy Siakjamuniego i poprzedniego Buddy Kaśjapy przechowywane w Sikkimie, świętą jaskinię Milarepy w Lapchi Gang, wszystkie samopowstałe (tyb. rangdziung) posągi bóstw (np. Samopowstała Tara z Parping znana jako Mówiąca Tara), relikwie wielkich mistrzów tantrycznych samopowstałe po kremacji, które trzymane są m.in. w klasztornych stupach bądź relikwiarzach.
1