Giecka Biblioteka Internetowa
Zofia Kurnatowska Wczesnopiastowskie grody centralne. Podobieństwa i różnice
Początki przełomu „państwowego” manifestują się pobudowaniem paru potężnych grodów pośrodku ziemi gnieźnieńskiej, grodów różniących się rozmiarami i fortyfikacjami od wcześniejszych, z reguły niewielkich, grodków plemiennych. Są to takie obiekty, jak Grzybowe pod Września oraz, być może, gród na Ostrowie Lednickim. Funkcjonuje też zapewne nieco wcześniej pobudowany gród w Moraczewie nieopodal Jeziora Lednickiego. Daty dendrochronologiczne ^1 uzyskane z tych obiektów (przede wszystkim z Grzybowa) wskazują na lata 20.-30. X w. Wyznaczają one, wedle obecnych danych, początek umacniania się władzy Piastów w Wielkopolsce. W latach 40. X w. lista grodów wczesnopiastowskich jest już znaczna. Tak datowane są obecnie początki następnych ważnych grodów: przede wszystkim w Gnieźnie, Gieczu, Lądzie, najprawdopodobniej w Poznaniu i być może dalszych grodów na wschodniej i północno-wschodniej peryferii ziemi gnieźnieńskiej. Fakt ich pobudowania, a były to poważne inwestycje, z uwagi m. in. na solidność obwałowań, na które zużyto ogromne masy budulca ziemnego i drewnianego (na ten temat por. np. Dzieduszycki 1976), można poczytać za wskaźnik już ugruntowanej władzy pierwszych Piastów w ziemi gnieźnieńskiej, centrum państwa, które staje się odtąd ich domeną patrymonialną. Ryc. 1. Rozmieszczenie grodów centralnych w Polsce wczesnopiastowskiej Budowa państwa wokół nie­wielkiego centrum, skupiającego główne siły militarne, ekonomiczne i społeczne władcy, jest dość typowym zjawiskiem wczesnego etapu procesu tworzenia się państw, uchwytnym również w naszej strefie (Kurnatowska 1987; 1995; 1997), a najwyraźniej potwierdzonym źród­łami zarówno pisanymi, jak i arche­ologicznymi w przypadku państwa czeskiego (Sláma 1988; Třeštík 1997, s. 351 i n.). W obrębie tych grodów i na ich zapleczu skupione były owe najważniejsze siły pań­stwa, tam ściągano i chroniono bogactwa z łupów, danin i trybutów. Zarazem grody stanowiły punkty obrony centrum państwa, a ponadto m. in. poprzez kontrast w stosunku do wcześniejszych niewielkich gródków — manifestację potęgi nowej władzy. Archeologicznym świadectwem skupienia w grodach ówczesnej elity otaczającej księcia i stanowiącej jego zaplecze społeczne, a także napływających tam bogactw, są znajdywane tam elementy kultury elitarnej różnego pochodzenia, zwłaszcza uzbrojenia, a także — w okolicach grodów centralnych — liczne skarby srebrne. Na podstawie danych, którymi obecnie dysponujemy, proces powstawania i umacniania nowego systemu władzy w centrum gnieźnieńskim miał miejsce w pierwszych dziesięcioleciach X w. Należy bowiem pamiętać, iż fakty archeologiczne odzwierciedlają z reguły z pewnym opóźnieniem zachodzące zjawiska. Główne grody piastowskie, skupione w centrum państwa, w obrębie domeny patrymonialnej Piastów (ryc. 1), charakteryzowały się znacznymi rozmiarami, sięgającymi kilku hektarów oraz potężnym i rozbudowywanym systemem fortyfikacyjnym. Wytwarza się specyficzny system budowy grodów (ryc. 2a, 2b), charakterystyczny dla piastowskich inwestycji ^2, aczkolwiek obserwuje się także dostosowywanie techniki wznoszenia umocnień do lokalnych warunków topograficznych. Ryc. 2a. Fragment konstrukcji wału obronnego w Gnieźnie z zastosowaniem haków i ściany palisadowej Ryc. 2b. Fragment lica odsadzki wału poznań­skiego zbudowanej w formie skrzyń wypełnio­nych kamieniami i umocnionych konstrukcją hakową Grody te są często wieloczłonowe, z czym wiąże się zróżnicowanie funkcji poszcze­gólnych członów grodu. Jed­no­cześ­nie ma miejsce organizacja zaplecza osadniczego, osadzanie ludności rolni­czej i zagospodarowy­wanie okolic gro­dów, organizowanie ludności usługowej a także trudniącej się różnymi działami wytwórczości (Kurnatowska 1994). Wszystkie te działania miały na celu zapewnienie funkcjonowania państwa. Pozyskane daty dendro z grodów cen­tralnych wskazują, że w latach 70-80 (Krąpiec 1998), zatem już po chrzcie i przyjęciu misji chrześcijańskiej, Miesz­ko I przystąpił do rozbudowy swych grodów centralnych, co wiązało się nie­kiedy ze zmianą funkcji niektórych ich członów. We wnętrzu grodów pojawiają się pierwsze na naszych ziemiach budowle murowane — kościoły i kaplice oraz palatia — rezydencje księcia. Ota­czające grody drewniano-ziemne wały obronne osiągają szerokość od kilkunastu do trzydziestu metrów. Warto na tym miejscu wspomnieć, iż żaden z tych grodów nie został zdobyty w czasie normalnego funkcjonowania państwa pierwszych Piastów. Do ich zniszczenia do­chodzi dopiero w czasach głębokiego kryzysu w końcu lat 30. XI w. Mimo zbliżonej wielkości i systemu fortyfikacyjnego, grody centralne pełniły zróżnicowane funkcje w strukturze władzy. Trzeba podkreślić, że w tym czasie trudno jeszcze mówić o stolicy w późniejszym rozumieniu tego terminu. Sprawowanie władzy wymagało częstego przemieszczania się z jednych ośrodków grodowych do drugich. Zapewne działania księcia w odwiedzanych przezeń grodach były podobne: odprawianie sądów, udział w uroczystościach kościelnych, wyprawianie uczt połączonych z naradami z grupą lokalnych urzędników, rozdawanie darów, itp. Jednocześnie okresowe pobyty księcia wraz z dworem i drużyną w poszczególnych grodach były sposobem na wykorzystywanie na miejscu gromadzonych tam zasobów żywnościowych. Jednakże, jak wspomniano wyżej, nie należy stawiać znaku równości między wszystkimi tymi grodami. Pomijając już osobiste preferencje władców, liczyć się należy ze zróżnicowaną pozycją poszczególnych grodów zarówno pod względem ich konkretnej roli w danym okresie tworzenia państwa oraz w całej jego strukturze, jak i z uwagi na ich miejsce w sieci symbolicznych odniesień, w tradycyjnym systemie porządkowania i waloryzowania przestrzeni (por. Banaszkiewicz J. 1986; Dalewski Z. 1996). Ryc. 3. Plan warstwicowy pierwotnego ukształtowania Wzgórza Lecha w Gnieźnie. Według T. Sawickiego Gniezno było niewątpliwie ośrodkiem ideowym, wokół którego koncentrowała się budowa państwa pierwszych Piastów. Gród na Górze Lecha leżał w samym środku ziemi gnieźnieńskiej. Wyróżniał się ponadto w nizinnym krajobrazie wielkopolskim nietypowym wyżynnym usytuowaniem (ryc. 3), leżąc na wypiętrzonej ponad wodami jezior i bagien wyspie wysoczyznowej o dość stromych pierwotnie zboczach (por. Sawicki 1999, ryc. 2-3, 9-10). Jak wynika z najnowszych badań, potwierdzają się dawniejsze domniemania, iż tam właśnie zlokalizowany był w czasach plemiennych polański ośrodek kultowy (Sawicki 1999, s. 14 i n.). Zatem miejsce to było niejako predysponowane do pełnienia w systemie nowo formującej się wspólnoty państwowej roli jej środka mitycznego (por. Banaszkiewicz 1986, s. 459 i n.). Piastowie zatem wcześnie (ok. 940 r.) pobudowali tu swój gród. Jak się wydaje, opanowanie tego miejsca warunkowało pomyślną budowę państwa przez Piastów. Nie jest zatem przypadkiem, iż Gniezno stało się ośrodkiem ideowym tworzącego się państwa i dało najwcześniejszą nazwę państwu, zapisaną w dokumencie Dagome iudex, a legenda dynastyczna, zapisana u Galia Anonima, powiązała z Gnieznem początki rodu Piastów (Banaszkiewicz 1986, s. 459 n.; Dalewski 1996). Ryc. 4. Rozwój przestrzenny grodu gnieźnieńskiego. Według T. Sawickiego Badania wykopaliskowe ujawniły imponujący, parokrotnie rozbudowywany, system fortyfikacyjny wieloczłonowego grodu gnieźnieńskiego (Sawicki 1999, por. ryc. 4). Potwierdziła się też pierw­szorzędna rola militarna Gniezna zapisana u Galla Anonima. Obecność w grodzie znacznych sił wojskowych poświadczają liczne znaleziska uzbrojenia, skupione w odrębnym członie grodu. Po przyjęciu chrześcijaństwa ma miejsce nasycanie tego grodu nowymi treściami ideowymi. Według tradycji — w Gnieźnie zna­lazła miejsce wiecznego spoczynku Dąbrówka, chrześcijańska żona Mieszka I, fundatorka pierwszego kościo­ła w tym grodzie. Do Gniezna w 997 r. sprowadzono ciało męczennika, świętego Wojciecha i tu znajdował się jego grób. Do Gniezna sprowadzono następnie ciała Pięciu Braci Męczenników. W Gnieźnie też w r. 1000 ulokowano stolicę arcybiskupstwa. Towarzyszyły temu niewątpliwie znaczne inwes­tycje budowlane, wzniesiono zarówno zespół rezydencjonalny w grodzie książęcym, jak i kolejne budowle kościelne w drugim członie grodu, dotąd jednak, jeśli chodzi o najstarszy okres, słabo ujawnione w badaniach. Ryc. 5. Rekonstrukcja umocnień grodu poznańskiego w 2 poł. X w. Według M. Kara Poznań — następny ważny gród piastowski w Wielkopolsce — miał zapewne inną genezę. Pobudowany został przez Piastów, jak się wydaje, na surowym korzeniu (Kara 1998) najpóźniej około połowy X w. Miejsce wzniesienia tego grodu zostało znakomicie wpisane w ówczesny system komuni­kacyjny zarówno o charakterze lokalnym, jak i międzyregionalnym. Leżał on na ważnym szlaku wodnym (Warta) i tworzącym się w tym czasie — głównym szlaku lądowym państwa gnieźnieńskiego (z Gniezna na zachód przez Międzyrzecz, Lubusz do Magdeburga). Ponadto z Wartą i jej prawobrzeżnymi dopływami zostały powiązane wszystkie wznoszone w tym czasie grody piastowskie (Kurnatowscy 1996, s. 120). Gród ten miał zatem szczególnie istotne znaczenie w okresie budowy podstaw terytorialnych państwa, zwłaszcza poszerzania się w kierunku północno-zachodnim, ale również wschodnim, połud­niowo-wschodnim i południowym. Potężne umoc­nienia, jakimi otoczył gród Mieszko I u schyłku swego panowania (lata 80. X w. ^3), dowodzą jego roli militarnej w systemie strategicznym państwa. Znajdowała się tu niewątpliwie jedna z głównych rezydencji książęcych, na której pozostałości natknięto się w ostatnim sezonie (por. artykuł prof. H. Kóčki-Krenz w tym tomie). Po przyjęciu chrześcijaństwa, jak się domyślamy, opierając się na analizie pozostałości pod katedrą poznańską (Kurnatowska 1998), tu ulokowano stację misyjną. Archeologicznym jej śladem są ujawnione w katedrze poznańskiej, w trakcie ponownej analizy dokumentacji z badań dr K. Józefowiczówny, pozostałości kwadratowego budynku mieszczącego wewnątrz misę z zaprawy — basen chrzcielny. Mielibyśmy zatem do czynienia z baptysterium (ryc. 6), specjalną budowlą sakralną przeznaczoną do chrztów osób dorosłych, znaną głównie z wczesnych wieków chrześcijaństwa, a w okresie wczesnego średniowiecza wznoszoną jeszcze niekiedy na terenach misyjnych ^4. Budynek baptysterium był może od wschodu połączony ^5 z kaplicą/kościołem o trudnej do odtworzenia formie. Owa stacja misyjna, jedna z pierwszych w państwie Mieszka, została następnie podniesiona do rangi siedziby biskupa polskiego, co wobec istnienia w Gnieźnie silnego ośrodka pogańskiego było działaniem zupełnie zrozumiałym i mającym analogie np. w Szwecji (Uppsala — Sigtuna ^6). Budynek baptysterium został następnie częściowo wykorzystany przy wznoszeniu przedromańskiej katedry biskupiej, będąc jej centrum. Tam też umieszczono ołtarz św. Krzyża, tradycyjnie lokowany in medio ecclesiae, stanowiący środek mistyczny świątyni (por. F. Oswald 1969), którego pozostałość odkryto w badaniach. Umieszczenie zaś w katedrze poznańskiej grobów pierwszych władców piastowskich (Kurnatowska 1989-90) świadczy o szczególnej roli tego grodu dla dynastii (na temat Poznania por. Dalewski 1996, s. 29 i n.). Ryc. 6. Rekonstrukcja baptysterium poznańskiego na tle planu katedry przedromańskiej i obecnej. Według Z. Kurnatowskiej Wobec podnoszonych przez niektórych badaczy wątpliwości, dotyczących atrybucji grobowców odkrytych pośrodku nawy najstarszej katedry w Poznaniu, grobowców zniszczonych i wyekshumowanych, jednak o zupełnie czytelnej i nadającej się do rekonstrukcji formie, przypomnimy poniżej główne stwierdzone w badaniach fakty i wiążące się z tym możliwości interpretacji. Grobowiec starszy (nr 186), zachowany mniej więcej w połowie, miał kształt wypiętrzonej ponad posadzkę tumby zbudowanej z grud martwicy wapiennej. Komorę grobową zamyka pozorne sklepienie, a dno stanowi wylewka wapienna na podkładzie okrzesków kamiennych. Na ściankach zachowały się ślady rdzy, znaleziono też kawałki skorodowanego żelaza, pochodzącego niewątpliwie od okuć trumiennych. Grobowiec został wkopany w warstwy przedkatedralne oraz w najstarszą posadzkę katedry przedromańskiej, zatem wzniesiono go już po wybudowaniu katedry. Otacza go płyta posadzkowa o zarysie czworokątnym, sugerująca istnienie jakiegoś ogrodzenia. Ryc. 7. Groby poznańskie Młodszy grobowiec (nr 187), silniej zdewastowany późniejszymi ingerencjami w ten teren, został odkryty na wschód od grobowca 186. Zachowały się resztki kamiennej obudowy komory grobowej, wylewka wapienna na dnie i szczątek płyty wapiennej stanowiącej przykrycie grobowca. W najlepszym stanie zachowało się czworoboczne ogrodzenie w postaci nieufundamentowanego murka otaczającego grobowiec, z wejściem od strony północnej. Ponadto uchwycono fragment fundamentu ołtarza, przylegającego od zachodu do owego ogrodzenia. Był to najprawdopodobniej wspomniany ołtarz św. Krzyża ^7. Znajdował się on pomiędzy dwoma grobowcami. Miejsce grobu przy tym ołtarzu zaliczane było do najbardziej prestiżowych i pożądanych (przykłady przytacza Oswald 1969, s. 320). Warto jeszcze wspomnieć, iż w nawie południowej katedry przedromańskiej znajdował się jeszcze jeden grób z tego czasu, a właściwie wkop po wyekshumowanym grobie, zawierający żelazną antabę od trumny, uszkodzony wisiorek srebrny i paciorek z kryształu górskiego, co nasuwa domysł, że pierwotnie mógł to być grób kobiecy. Ryc. 8. Ostrów Lednicki z widocznymi wałami grodu. Fot. B. Cynalewski Przy weryfikacji atrybucji opisa­nych wyżej grobowców z katedry poznańskiej warto odwołać się do analiz tego zagadnienia na podstawie bogatych materiałów z różnych krajów europej­skich (por. np. Müller-Wille 1982; 1995), a zwłaszcza do analogii z Moraw i Czech, gdzie pochówków tego typu zachowało się daleko więcej. Jak wykazała szczegółowa analiza, prze­prowadzona przez M. Schulze-Dör­rlamm (1993), na terenie tych państw, w wyniku bardziej rygorystycznie przestrzeganych przepisów kościelnych przez kościół bawarski, miejsce pochówku wewnątrzkościelnego, było zastrzeżone jedynie dla panujących i ich rodzin, a także wyższych duchownych, bądź kandydatów na ołtarze. Groby tego rodzaju znajdowały się jedynie w głównych stołecznych grodach Wielkich Moraw (Nitra, Mikulčice, Staré Mesto) i Czech (Praga). W tym ostatnim przypadku można z dużą dozą prawdopodobieństwa zidentyfikować niektórych członków dynastii Przemyślidów pochowanych w bazylice św. Jerzego, kościele NMP i św. Wita (por. na ten temat Vlèek 1982; 1985; 1988 oraz krytyka niektórych jego ustaleń: Třeštík 1983; 1997, s. 450 i n.). Nie dysponujemy tego typu informacjami w przypadku osób pochowanych w kościołach wielkomorawskich, lecz i tu możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa przypisać (nieliczne zresztą) pochówki wewnątrzkościelne członkom dynastii Mojmirowiczów, a w jednym przypadku: okazały grobowiec w kaplicy grobowej w Uherským Hradisku-Sadach pod Starým Mestem — konkretnie księciu Świętopełkowi ^8. Wyekshumowany grób w ścianie prezbiterium tegoż kościoła zawierał pierwotnie, jak wynika z nowszych analiz, ciało arcybiskupa Metodego ^9. Wśród tych uprzywilejowanych grobowców pochówki kobiet trafiają się wyjątkowo i to często obok męża, bądź nawet w grobie męża, w nawie bocznej, lub w aneksie przykościelnym. Częściej natomiast w kościołach wielkomorawskich spotyka się pochówki dzieci (chłopców). Warto zwrócić uwagę, iż wiele z tych pochówków było bądź ekshumowanych i przenoszonych na inne miejsce, bądź też zwłaszcza w przypadku wielkomorawskich — naruszonych i wyrabowanych. Zwraca uwagę specjalnie staranna budowa owych grobowców i zastosowanie w nich, wciąż jeszcze wyjątkowych w tym czasie, trumien z okuciami żelaznymi, co również miało miejsce w Poznaniu. Wydaje się, że przytoczone analogie z ziem południowych sąsiadów, od których przecież przyszło do nas chrześcijaństwo, uprawdopodobniają przypisanie pochówków poznańskich dwom pierwszym władcom piastowskim. Szczegółowa analiza stratygraficzna i chronologiczna, przeprowadzona na innym miejscu (Kurnatowska 1989-90), również nie jest sprzeczna z taką atrybucją. Warto dodać, że badacze zajmujący się problematyką pochówków uprzywilejowanych w szerokim europejskim kontekście (por. Müller-Wille 1995, s. 36) nie mają zastrzeżeń do przypisania pochówków poznańskich naszym pierwszym władcom. Możemy zatem przyjąć, że Mieszko I został pochowany w ufundowanej przez siebie katedrze biskupiej, tam też również Mieszko II pochował ojca — Bolesława Chrobrego. Grób umieszczono w pobliżu ołtarza św. Krzyża i otoczono go specjalnym ogrodzeniem. Wspomniany wyekshumowany grób w nawie północnej katedry mieścił pierwotnie zapewne szczątki doczesne jakiejś związanej z dynastią, niestety anonimowej, księżny lub księżniczki. Ryc. 9. Rekonstrukcja najważniejszych elementów zespołu grodowego na Ostrowie Lednickim. Według J. Góreckiego W ogólnych rozważaniach na temat roli Gniezna i Poznania w państwie pierwszych Piastów poży­teczne jest ponowne odwołanie się do analogii czeskich. Czechy są wyjątkiem wśród krajów naszej strefy, bowiem Praga przez całe dzieje, aż do dziś, utrzymała rolę stolicy (por. Turek 1970). Wydaje się, iż złożyło się na to szczęśliwe połączenie w jednym miejscu znaczeń i funkcji zarówno o charakterze symbolicznym (ośrodek kultowy, miejsce intronizacji książąt plemiennych, a w czasach chrześcijańskich — miejsce grobów świętych dynastycznych a także od 1039 r. — św. Wojciecha), jak i istotnych funkcji w całym systemie komunikacyjnym (położenie nad główną arterią wodną, na skrzyżowaniu dróg lądowych) i gospodarczym tworzonym przez Przemyślidów. W przypadku wczesnopiastowskiego centrum gnieźnieńskiego funkcje te były rozłączne. Gniezno, leżąc w centrum ziemi gnieźnieńskiej, z dala od głównych arterii wodnych, mogło korzystać jedynie z lokalnych dróg wodnych i wobec słabego jeszcze w tym czasie wykształcenia się szlaków lądowych mniej nadawało się do roli ośrodka życia gospodarczego. Reprezentowało jednak wartości symboliczne, co zapewniło mu główne miejsce w strukturze kościelnej państwa wczesnopiastowskiego. Poznań natomiast daleko lepiej mógł wypełniać funkcje ważnego węzła komunikacyjnego i ośrodka gospodarczego. Jednak próba wykreowania tu również ośrodka nasyconego treściami ideologicznymi nie została doprowadzona do końca (por. Dalewski 1996, s. 37-38). Ryc. 10. Grodzisko w Gieczu z naniesionymi reliktami architektury. Według T. Krysztofiak Funkcja następnego ważnego grodu piastow­skiego na Ostrowie Lednickim (ryc. 8, 9) jest ostatnio przedmiotem dyskusji w literaturze przedmiotu. Znajdująca się tu w ruinie rezydencja książęca w postaci palatium z kaplicą i ujawniony zarys nieopodal stojącego kościoła, zostały w badaniach ostatnich dziesięcioleci wzbogacone odkryciem we­wnątrz kaplicy dwu basenów chrzcielnych. Stało się to podstawą uznania owego budynku za baptysterium i w konsekwencji całego zespołu architektonicznego za episcopium — siedzibę pierwszego biskupa polskiego (Żurowska red. 1993-94), co jednak nie zostało powszechniej zaakceptowane w literaturze (por. Świe­chowski 1994 i odpowiedź: Żurowska, Rodzińska-Chorąży 1996/97; Urbańczyk 1995; Górecki 1996; Swoboda 1997 i odpowiedź: Żurowska, Rodzińska-Chorąży 1997; Swoboda 1998). Nie wydaje się, aby to była jedyna możliwość interpretacyjna tego niewątpliwie unikalnego zespołu architektonicznego i osadniczego. Urządzenia chrzcielne, jak wskazują analogie karolińskie, mogły egzystować również w niektórych, szczególnie reprezentacyjnych rezydencjach panujących (na ten temat Kurnatowska 1998). Być może zatem w grodzie na Ostrowie Lednickim należałoby upatrywać właśnie takiej silniej związanej z dynastią Piastów rezydencji (Górecki 1996; 1998), leżącej na ważnym szlaku lądowym łączącym Poznań z Gnieznem. Liczne znaleziska uzbrojenia, wydobywane m. in. przy okazji badania mostów lednickich, świadczą o dużej roli militarnej tego grodu, a analiza zasiedlenia wskazuje na szczególnie intensywne zagospodarowywanie jego okręgu. Również takie elementy mają analogie w rezydencjach-pfalcach ottońskich (por. np. Donat 1996), a także wielkomorawskich (Pohansko — por. Vignatiová 1996, tam bogata literatura). Zwraca ponadto uwagę brak śladów własności kościelnej na Ostrowie Lednickim i w jego okręgu, a przeciwnie, pozostawanie tego obszaru w ręku księcia. Ryc. 11. Plan grodziska w Grzybowie pod Wrześnią. Wykonał W. Hilczer i M. Tuszyński Ostatnie odkrycia pozostałości archi­tektury o nieznanych na ziemiach polskich rozwiązaniach przestrzennych (dość duży ko­ściół z kryptą korytarzową i okazałym masy­wem zachodnim) wskazują na konieczność ponownego przeanalizo­wania roli następnego grodu wczesnopiastowskiego — Giecza. Są to zbyt nowe odkrycia (Krysztofiak, w druku), by można było już formułować wiążące hipotezy na ten temat (ryc. 10). Jednak analogie czeskie wskazują, iż grody centralne w tym wczesnym etapie budowy państwa, mogły pełnić rozmaite funkcje. Mogły być np. rezydencjami niepanu­jących członków dynastii (Stará Boleslav), mogły być np. rezydencjami (czasowymi, bądź stałymi) księżnych (Tetín), mogły być miej­scem nauki młodych książąt (Budeč) itd. Warto jeszcze wspomnieć o roli Levégo Hradca, postrzeganego jako miejsce: „ubi christianitas incepta est” (por. Sláma 19, passim). Wydaje się, że wśród takich możli­wości należałoby poszukiwać funkcji grodu w Gieczu w poszczególnych okresach jego funkcjonowania. Ważne jest ponadto utrzymanie się znaczenia tego grodu jako ośrodka kościelnego (kościół św. Jana był tytularnym kościołem archidiakonatu większego poznańskiego, utwo­rzonego w 1284 r., por. Nowacki 1964, s. 288). Wszystkie te sprawy wymagają jednak dalszych badań, przede wszystkim archeolo­gicznych, bowiem odkrycie wspomnianego kościoła nie jest, jak się wydaje, ostatnią niespodzianką kryjącą się w głębi grodziska gieckiego. Podobnie znaczenie Grzybowa pod Września (por. Kurnatowska, Tuszyński 1996; Brzeski, Kurnatowska, Tuszyński w druku), leżącego w połowie drogi między Gieczem a Gnieznem, będącego jednym z najpotęż­niejszych (ryc. 11), a zarazem najstarszych grodów piastowskich, ujawni się dopiero po dalszych badaniach. Przypisy ^1 Określeń dat dendrochronologicznych drewna zabytkowego z Wielkopolski dokonał dr hab. Marek Krąpiec z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, por. Krąpiec 1998 oraz niepublikowane materiały w maszynopisach, przechowywane w archiwum Pracowni Wczesnośredniowiecznej Oddziału Poznańskiego IAE PAN. ^2 System ten został rozpoznany w badaniach grodów w Poznaniu, Gnieźnie, na Ostrowie Lednickim, w Gieczu, w Kłecku, Grzybowie, a także w licznych grodach położonych z dala od ziemi gnieźnieńskiej, np. w Santoku, Wrocławiu i in. Polegał on na budowie silnego korpusu ze stosów drewna układanego rusztowo, bądź na przekładkę, przysypywanych ziemią. Szczególnie charakterystycznym elementem było zastosowanie do umocnienia konstrukcji haków z odpowiednio przyciętych konarów (tzw. konstrukcja hakowa). Korpus wału był stabilizowany odsadzkami różnej konstrukcji, najczęściej również z zastosowaniem haków, niekiedy też płaszczem kamiennym lub glinianym. Owa charakterystyczna „piastowska” konstrukcja wałów obronnych wyznacza niekiedy ekspansję państwa. Szczególnie spektakularne było odkrycie takiego wału, datowanego dendrochronologicznie na r. 1003 w Přerovie na Morawach, por. Staňa 1991. ^3 Wyniki analiz dendrochronologicznych M. Krąpca w maszynopisie, por. też M. Kara [w druku]. ^4 Można tu przytoczyć np. stację, a następnie biskupstwo o zadaniach misyjnych założone w 741 r. przez św. Bonifacego w Büraburgu niedaleko Frizlaru, gdzie w badaniach archeologicznych natrafiono na kościół i przyległe doń od wschodu niewielkie baptysterium, por. N. Wand 1997. ^5 Świadczą o tym strzępia muru północnego baptysterium odkryte na linii muru poza ścianą wschodnią rekonstruowanego budynku baptysterium. ^6 Sigtuna, miasto królewskie założone ok. r. 1000, oddalone było ok. 30 km od starego ośrodka kultowego i dynastycznego w Starej Uppsali. Ok. r. 1060 tutaj, w „nowym” ośrodku, a nie w Uppsali założono pierwsze biskupstwo w Szwecji i wzniesiono katedrę pod wezwaniem św. Piotra. Biskupstwo to jednak rychło upadło i następne było już ulokowane w Starej Uppsali, por. Ehrhardt w: Lexikon des Mittelalters 7, 1999, s. 1895. Na tę analogię do relacji Gniezno-Poznań zwrócił uwagę w dyskusji na konferencji w Kaliszu pt. „Ziemie polskie w X wieku” (X. 1999) W. Duczko. ^7 W gotyckiej katedrze poznańskiej był również ołtarz św. Krzyża, jeden z najwcześniej wymienionych (1357) ołtarzy bocznych. Stał on przy trzecim (licząc od zachodu) filarze północnym nawy głównej (por. Nowacki 1959, s. 253), zatem prawie na tej samej wysokości, co odkryty w badaniach stipes, tylko przesunięty ze środka nawy na linię filarów. Można się zatem liczyć z jakąś tradycją. ^8 Por. L. Galuška 1996, s. 122 i n., gdzie szczegółowa analiza tego zagadnienia. Por. także L.E. Havlík 1998, s. 35 i n. ^9 Również pierwotny grób abpa Metodego był przedmiotem licznych sporów. Dyskusję referuje L. Galuška (1996, s. 118 i n.; por. także Č. Staňa 1996 i L.E. Havlík 1998, s. 37 i n. Literatura Banaszkiewicz J. 1986, Jedność porządku przestrzennego, społecznego i tradycji początków ludu (Uwagi o urządzeniu wspólnoty plemienno-państwowej u Słowian), Przegląd Historyczny 77, 445-466. Brzeski O., Kurnatowska Z., Tuszyński M. [w druku], Dziesięciolecie badań wykopaliskowych grodziska w Grzybowie, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 5. Dalewski Z. 1996, Władza, przestrzeń, ceremoniał. Miejsce i uroczystość inauguracji władcy w Polsce średniowiecznej do końca XIV w., Warszawa. Donat P. 1996, Gebesee bei Frankfurt. Grabung 1985-1993, erste Ergebnisse und Probleme der Auswertung [w:] Frühmittelalterliche Machtzentrum in Mitteleuropa. Mehrjärige Grabungen und ihre Auswertung. ed. Č. Staňa, L. Poláček, Internationale Tagungen in Mikulčice, III, Brno, s. 111-126. Dzieduszycki W. 1976, Wykorzystanie surowca drzewnego we wczesnośredniowiecznej Kruszwicy, Kwartalnik historii kultury materialnej 24, s. 35-54. Galuška L. 1996, Uherské Hradiště-Sady. Křest'anské centrum Říše Velkomoravské, Brno. Górecki J. 1996, Na marginesie lednickich odkryć. Kilka uwag w kwestii urządzeń chrzcielnych z Ostrowa Lednickiego, Studia Lednickie 4, s. 103-136. Górecki J. 1998, Gród na Ostrowie Lednickim na tle wybranych ośrodków grodowych I monarchii piastowskiej [praca doktorska, Poznań]. Havlík L. E. 1998, Toto sole oriente. K identifikaci patrocinií zaniklých raně středověkých kostelů, Slavia Antiqua 39, s. 9-42. Kara M. 1998, Początki i rozwój wczesnośredniowiecznego ośrodka grodowego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu [w:] Civitates Principales. Wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej. Katalog wystawy, Gniezno, s. 26-29. Kara M. [w druku], Stan badań dendrochronologicznych wczesnośredniowiecznych grodzisk z terenu Wielkopolski (1990-1998/1999). Krąpiec M. 1998, Oak dendrochronology of the neoholocene in Poland, Folia Quaternaria 69, s. 5-133. Krysztofiak T. [w druku], Nowoodkryte relikty architektury romańskiej w Gieczu. Kurnatowscy Z. i S. 1996, Znaczenie komunikacji wodnej dla społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych w Polsce [w:] Słowiańszczyzna w Europie, t. I: Plemiona i wczesne państwa, red. Z. Kurnatowska, Wrocław, s. 117-123. Kurnatowska Z. 1987, Gród na Ostrowie Lednickim na tle sieci grodowej państwa pierwszych Piastów, Gniezno. Studia i materiały historyczne 2, s. 263-275. Kurnatowska Z. 1989-90, Archeologiczne świadectwa o najstarszych grobowcach w katedrze poznańskiej. Roczniki historyczne 55-56, 71-84. Kurnatowska Z. 1994, Rola wielkopolskich grodów wczesnopiastowskich w organizacji osadnictwa i państwa polskiego [w:] Historia prawa; Historia kultury. Liber Memorialis Yitoldo Maisel dedicatus, red. E. Borkowska-Bagieńska, H. Olszewski, Poznań, s. 63-74. Kurnatowska Z. 1995, Archäologie über die Anfänge der slawischen Staaten, „Sborník Praci Filosofské Fakulty Brněnské University”, ø. E, 40, s. 13-20. Kurnatowska Z. 1997, Badania nad początkami państwa polskiego. Próba bilansu, Slavia Antiqua 38 (1998), s. 25-38. Kurnatowska Z. 1998, Baptysterium poznańskie, Slavia Antiqua 39, s. 51-69. Kurnatowska Z., Tuszyński M. 1996, Wczesnośredniowieczne grodzisko w Grzybowie pod Wrześnią, Kronika Wielkopolski, nr 4 (79), s. 76-85. Müller-Wille M. 1983, Königsgrab und Königsgrabkirche. Funde und Befunde im frühgeschichtlichen und mittelalterlichen Nordeuropa, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 63, s. 350-412. Müller-Wille M. 1995, Ansprache und Vortrag [w:] Michael Müller-Wille Doctor honoris causa Universitatis studiorum Mickiewiczianae Posnaniesis, Poznań, s. 25-50 i tekst polski: s. 51-62. Nowacki J. 1959, Dzieje archidiecezji poznańskiej. I: Kościół katedralny w Poznaniu. Studium historyczne, Poznań. Nowacki J. 1964, Dzieje archidiecezji poznańskiej. II: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań. Oswald F. 1969, In medio Ecclesiae. Die Deutung der literarischen Zeugnisse im Lichte archäologischen Funde, Frühmittelalterliche Studien. Jahrbuch des Instituts für Frühmittelalterforschung der Universität Münster 3, s. 313-326. Sawicki T. 1999, Z badań nad przemianami topografii i funkcji grodu książęcego na Górze Lecha w Gnieźnie, Slavia Antiqua 40, s. 9-29. Schulze-Dörrlamm M. 1993, Bestattungen in den Kirchen Grossmährens und Böhmens während des 9. und 10. Jahrhunderts, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 40/2, s. 557-619. Sláma J. 1986, Střední Čechy v raném středověku II: Hradiště, přispěvky k jejich dějinam a významu, Praha. Sláma J. 1988, Střední Čechy v raném středověku III: Archeologie o počátcích přemyslovského státu, Praha. Staňa Č. 1991, Ekspansja Polski na Morawy za panowania Bolesława Chrobrego i problematyka archeologiczna tego okresu, Studia Lednickie 2, s. 53-75. Staňa Č. 1996, Hledáme hrob sv. Metoděje, Sborník velehradský 3, s. 5-23. Swoboda W. 1997, Ostrów Lednicki. U progu chrześcijaństwa w Polsce, t. 1-2 pod red. K. Żurowskiej, Kraków 1993 (Kilka impresji historyka o tej interpretacji odkryć lednickich), Slavia Antiqua 38, s. 205-210. Swoboda W. 1998, Replika na „Odpowiedź Autorów” wystosowana przez prof. dr hab. Klementynę Żurowska oraz dr Teresę Rodzińską-Chorąży, Slavia Antiqua 39, s. 301-302. Świechowski Z. 1994, rec.: U progu chrześcijaństwa w Polsce. Ostrów Lednicki. Praca zbiorowa pod red. Klementyny Żurowskiej, t. 1-2. Kraków 1994, Biuletyn Historii Sztuki 56/4, s. 403-409. Třeštík D. 1983, Nejstarší Přemyslovci ve světle přírodovědeckého a historického zkoumání, Československy časopis historický 31, s. 233-255. Třeštík D. 1997, Počatky Přemyslovců. Vstup Čechů do dějin (530-935), Praha. Turek R. 1984, Praha jako residenční sídlo českého středověku, Archaeologia Pragensia 5/1, s. 27-33. Urbańczyk P. 1995, Ostrów Lednicki — rozwiązanie zagadki?, Kwartalnik historyczny 102, s. 97-108. Vignatiová J. 1996, Zum Stand der Erforschung des Burgwalls Břeclav-Pohansko [w:] Frühmittelalterliche Machtzentren in Mitteleuropa — mehrjährige Grabungen und ihre Auswertung, ed. Č. Staňa, L. Poláček. Internationale Tagungen in Mikulčice, III, Brno, s. 261-266. Vlček E. 1982, Nejstarší Přemyslovci ve světle antropologicko-lékařského výzkumu (Výstava Ministerstva kultury ČSR a Narodního musea v Praze), Praha. Vlček E. 1988, Biologie und Genetik der ältesten Přemysliden, Sborník Národního muzea v Praze, ř. B, 48/1-2, s. 109-117. Wand N. 1997, Die Büraburg bei Frizlar — eine frankische Reichsburg mit Bischofssitz in Hessen [w:] Frühmittelalterlicher Burgenbau in Mittel- und Osteuropa, red. J. Henning, A.T. Rutkay, Bonn, s. 175-188. Żurowska K. red. 1993-94, U progu chrześcijaństwa w Polsce. Ostrów Lednicki, t. 1-2, Kraków. Żurowska K., Rodzińska-Chorąży T. 1996/97, Odpowiedź na recenzję Zygmunta Świechowskiego, Folia Historiae Artium, SN 2-3, s. 141-149. Żurowska K., Rodzińska-Chorąży T. 1997, Odpowiedź autorów, Slavia Antiqua 38, s. 210-212.
	Powrót do początku strony

---