Kazimierz Górka

NAUKI O ORGANIZACJI

(Wybrane problemy)

W oficjalnej klasyfikacji nauk w Polsce przyjęto, że nauki ekonomiczne dzielą się na cztery dyscypliny: ekonomię, zarządzanie, finanse (od 2010 roku) oraz towaroznawstwo. Ponadto zarządzanie zaliczane jest do nauk humanistycznych (obok takich dyscyplin, jak historia, filozofia, psychologia, socjologia itd.) Ostatnio pojawiają się postulaty wyodrębnienia w ramach nauk ekonomicznych kolejnych dyscyplin, jak polityka gospodarcza, statystyka, a także - co istotniejsze - postulaty przekształcenia dyscypliny „zarządzanie” w odrębną dziedzinę nauk o zarządzaniu (poza naukami ekonomicznymi), podobnie jak w krajach anglosaskich „management science”.

Nauki o organizacji stanowią część składową nauk o zarządzaniu. Stosowany do niedawna termin „nauka organizacji i zarządzania” nie był właściwy, gdyż już od H.Fayola (1916) organizowanie stanowi jedną z funkcji zarządzania (obok planowania, motywowania i kontrolowania). Wyszły z użycia również takie określenia, jak naukowa organizacja pracy, nauka kierownictwa, podstawy administracji. Zarządzanie jest zatem działalnością kierowniczą, polegającą na ustalaniu celów i powodowaniu ich osiągania (za pomocą m.in. wymienionych funkcji zarządzania).

Ekonomia zajmuje się gospodarowaniem ograniczonymi zasobami - czynnikami produkcji - celem zaspokajania potrzeb społecznych. Zarządzanie zajmuje się natomiast powstawaniem, funkcjonowaniem i rozwojem organizacji oraz podejmowaniem przez nie trafnych decyzji i ich realizacją, przyczyniając się do osiągania celów działalności kierowniczej. Dotyczy ono działań zespołowych i obejmuje problemy pracy kierowniczej. Jest to zatem „nauka o kierowaniu organizacjami”. Zarządzanie jest zaliczane do nauk stosowanych i ma charakter bardziej aplikacyjny niż ekonomia, gdyż dąży przede wszystkim do formułowania praktycznych dyrektyw i zaleceń.

Za datę powstania nauki o zarządzaniu przyjmuje się rok 1903, kiedy Frederick Winslow Taylor opublikował opracowanie pt. „Zarządzanie warsztatem wytwórczym” (Shop management). Początkowo zarządzanie dotyczyło tylko przedsiębiorstw o prostej strukturze (poziom mikroekonomiczny), potem objęło kierowanie gospodarką na wyższych szczeblach, aż do systemu zarządzania gospodarką narodową, co jednak nie jest akceptowane przez wszystkich teoretyków zarządzania (np. Stanisław Sudoł). Ale ostatnio obserwujemy przejawy zarządzania nawet na szczeblu megaekonomicznym (globalnym). Przyspieszenie zmian w otoczeniu przedsiębiorstw oraz konieczność przewidywania długofalowego rozwoju spowodowało powstanie w połowie XX wieku zarządzania strategicznego. Powstały również inne subdyscypliny (specjalności) zarządzania, jak zarządzanie personelem, zarządzanie produkcją, zarządzanie jakością, zarządzanie ochroną zdrowia, zarządzanie kryzysowe itd. Można już mówić o następujących naukach o zarządzaniu:

• ogólne teorie zarządzania i administrowania,

• zarządzanie organizacjami gospodarczymi,

• zarządzanie inżynierskie (zarządzanie procesami produkcyjnymi),

• zarządzanie publiczne (zarządzanie w sektorze publicznym).

Ich przedmiotem badań są zjawiska organizacyjne w rozumieniu statycznym (organizacja i jej struktura) oraz dynamicznym (zarządzanie funkcjonowaniem organizacji i jej rozwojem).

Organizacja (uporządkowana całość, system):

• w ujęciu rzeczowym: rzecz złożona z części - z rzeczy i ludzi - tak powiązanych ze sobą, aby całość sprawnie funkcjonowała, jak system (przedsiębiorstwo, instytucja, stowarzyszenie);

• w ujęciu czynnościowym: tworzenie rzeczy złożonej, proces organizowania (II funkcja zarządzania);

• w ujęciu atrybutowym: zespół cech charakterystycznych dla rzeczy zorganizowanej.

Rodzaje organizacji:

• organizacje gospodarcze (komercyjne, nastawione na zysk);

• organizacje użyteczności publicznej, zaspakajające potrzeby zbiorowe w zakresie oświaty, ochrony zdrowia, zaopatrzenia w wodę, ochrony środowiska naturalnego itp. (np. przedsiębiorstwa komunalne, instytucje kulturalne i naukowe - na ogół niedochodowe);

• organizacje administracyjne: państwowe (rządowe) oraz samorządowe, zapewniające sprawne funkcjonowanie państwa;

• organizacje militarne i policyjne, czyli „służby mundurowe”;

• organizacje społeczne (pozarządowe), dbające o interesy warstw społecznych i klas, grup zawodowych, grup zainteresowań (partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia, organizacje ekologiczne typu NGO-s);

• rodzina jako podstawowa grupa społeczna.

Organizacje mogą być formalne i świadome swych celów (cele i stosunki w ramach organizacji są ujęte w zapisy i regulaminy) oraz nieformalne, zwykle w ramach struktur formalnych, mniej lub bardziej trwałe i legalne, jako efekt więzi koleżeńskich i zawodowych bądź konfliktu interesów (kliki). Przynależność do organizacji może być dobrowolna lub przymusowa. Zwykła grupa ludzi nie jest organizacją.

W okresie postindustrialnym i gospodarce opartej na wiedzy zanikają granice organizacji a także granice między organizacjami i ich otoczeniem w wyniku tworzenia zespołów zadaniowych i aliansów strategicznych między koncernami i holdingami oraz zwiększania się niepewności i narastania konkurencji globalnej.

Organizacja gospodarcza jako przedsiębiorstwo jest podstawowym podmiotem ekonomicznym. Za podstawowe podmioty gospodarki rynkowej uważa się państwo, przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa domowe.

Przedsiębiorstwo:

• organizacja gospodarcza wyodrębniona prawnie, ekonomicznie i organizacyjnie;

• zespół ludzi wyposażony w środki produkcji, którego celem jest osiąganie zysku i zaspakajanie potrzeb społecznych.

Wyodrębnienie prawne oznacza posiadanie osobowości prawnej, co umożliwia zawieranie umów, dochodzenie spraw w sądzie itp. (zakład nie ma osobowości prawnej, choć może mieć rachunek bankowy). Wyodrębnienie ekonomiczne oznacza dysponowanie majątkiem (także w przedsiębiorstwach państwowych) i prowadzenie działalności na własny rachunek. Zakład jest wyodrębniony tylko pod względem organizacyjno-technicznym i może być na wewnętrznym rozrachunku gospodarczym. Przedsiębiorstwa państwowe - obecnie już nieliczne- są w systemie rynkowym samodzielne (same budują plan produkcji i rozwoju, bez odgórnych dyrektyw), samofinansujące się (utrzymują się z własnych przychodów) oraz samorządne (o ile obok dyrektora organem przedsiębiorstwa jest rada pracownicza lub przedstawiciele załogi w radzie nadzorczej).

Przedsiębiorca:

• ten, kto jest skłonny kupić po pewnej cenie dla odsprzedaży po cenie niepewnej (R.Cantillon);

• właściciel czynników produkcji, zorientowany na aktywne działanie, liczący się z ryzykiem, skłonny do innowacji, korzystający z wiedzy.

Najemny menadżer kieruje przedsiębiorstwem nie będąc jego założycielem, nie dysponuje zyskiem i mniej ryzykuje. Wyodrębnienie się grupy zawodowych menadżerów oznacza oddzielenie zarządzania przedsiębiorstwami od ich właścicieli i powstanie tzw. technostruktury (J.Kenneth Galbraith), mającej zasadniczy wpływ na funkcjonowanie korporacji, a także na ich otoczenie.

Przedsiębiorstwo jest wytworem procesów cywilizacyjnych:

• W epoce agrarnej do połowy XVIII wieku działalność przemysłową prowadzono w manufakturach, z przewagą pracy ręcznej.

• W epoce przemysłowej do połowy XX wieku dominowała produkcja fabryczna w przedsiębiorstwach, które najczęściej stanowiły firmy ich właścicieli (lub w przedsiębiorstwach państwowych).

• W epoce postindustrialnej i informacyjnej dominują wielkie spółki akcyjne (korporacje), coraz częściej o charakterze konglomeratowym, o bardziej różnorodnych i elastycznych strukturach organizacyjnych, z przewagą sektora usług oraz „badania i rozwoju”.

Firma:

• logo, znak przedsiębiorstwa (a nie przedsiębiorstwo!), niekiedy więcej wart niż majątek trwały całego przedsiębiorstwa;

• przedsiębiorstwo, którego właściciel jest jednocześnie przedsiębiorcą (jego kierownikiem, prezesem, dyrektorem, członkiem zarządu).

Formy prawne przedsiębiorstw:

• przedsiębiorstwa państwowe podlegające ustawie o przedsiębiorstwach państwowych, która zapewnia im określone preferencje (już nieliczne);

• spółki Skarbu Państwa, czyli przedsiębiorstwa państwowe skomercjalizowane, to jest poddane regułom rynkowym (przepisom kodeksu handlowego);

• spółki handlowe, podlegające przepisom prawa handlowego i ujawniane w rejestrze handlowym, jako formy spółek osobowych oraz kapitałowych:

• spółki osobowe, oparte na osobowości uczestników (bez osobowości prawnej), charakteryzujące się równymi prawami i obowiązkami wspólników, bezpośrednio uczestniczącymi w prowadzeniu spraw spółki, którzy odpowiadają solidarnie i nieograniczenie za zobowiązania; w tym spółki cywilne, jawne, komandytowe (w których przynajmniej 1 wspólnik odpowiada za zobowiązania do wysokości ustalonej w umowie),

• spółki kapitałowe, oparte na kapitale zakładowym bądź akcyjnym, podzielonym na udziały lub akcje, wyposażone w osobowość prawną, działające pod własną firmą przez swe organy, z ograniczoną odpowiedzialnością wspólników za zobowiązania spółki do wysokości własnych udziałów bądź zakupionych akcji, w tym spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (z kapitałem od 50 tys. zł, udziały po co najmniej 500 zł) oraz spółki akcyjne (kapitał od 500 tys. zł);

• przedsiębiorstwa spółdzielcze jako samorządne zrzeszenia członków i zmiennym funduszu udziałowym, realizujące nie tylko funkcje gospodarcze ale także społeczne (wobec pracowników i ich rodzin), zaliczane obecnie do sektora prywatnego;

• podmioty własności indywidualnej (osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą).

Liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON wynosiła na dzień 1.I.2010 roku około 3,74 mln, w tym ok. 290 przedsiębiorstw państwowych, 17,2 tys. spółdzielni, 284 tys. spółek handlowych (w tym 66 tys. z udziałem kapitału zagranicznego) oraz 2,8 mln podmiotów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Spośród ogółu podmiotów gospodarki narodowej na handel i naprawy przypadało 31,2%, obsługę nieruchomości i firm 16,6%, budownictwo 10,6%, przemysł 10,3%, transport, gospodarkę magazynową i łączność 7,1%, ochronę zdrowia i pomoc społeczną 4,5%. Natomiast strukturę sektorową samych spółek charakteryzują następujące wskaźniki: handel i naprawy 38,8%, przemysł 17,1%, budownictwo 9,6%, hotele i restauracje 4,1%, rolnictwo i leśnictwo 1,6%.

Wybrane rodzaje przedsiębiorstw:

• Przedsiębiorstwo wielozakładowe - zespół zakładów objętych wspólnym kierownictwem oraz więzią organizacyjno-techniczną.

• Kombinat - przedsiębiorstwo przemysłowe wielozakładowe, w którym zakłady należą do różnych branż i są powiązane więzią technologiczną. Każdy zakład wykonuje określoną część tego samego procesu produkcyjnego, łącząc kolejne fazy przetwórstwa (kombinat pionowy), lub wytwarzając różne wyroby z tego samego surowca (kombinat poziomy). Korzyści wynikają z powiązań produkcyjnych, niższych kosztów transportu, lepszego wykorzystania surowców i energii.

• Konglomerat - przedsiębiorstwo wielozakładowe i wielobranżowe, ale bez powiązań zaopatrzeniowo-produkcyjnych. Korzyści wynikają głównie z maksymalizacji obrotów (sprzedaży) oraz zarządzania.

• Koncern - duże przedsiębiorstwo wielozakładowe o jednorodnej produkcji i scentralizowanym systemie zarządzania (np. koncerny stalowe, naftowe, chemiczne).

• Korporacja - spółka akcyjna o dużej liczbie akcjonariuszy, zarządzana przez zawodowych menadżerów (popularne określenie w USA). W Polsce przez korporację dotąd częściej określało się zrzeszenie osób wyposażonych w osobowość prawną (zwłaszcza związki rzemieślników, stowarzyszenia wolnych zawodów, spółdzielnie).

• Holding - „spółka spółek”, „przedsiębiorstwo przedsiębiorstw” - zespół spółek, które chociaż wyodrębnione prawnie tworzą jednolity organizm ekonomiczny, podporządkowany centralnemu ośrodkowi dyspozycyjnemu (spółce matce), głównie dzięki udziałom kapitałowym. W praktyce przeważają holdingi finansowe, rzadziej branżowe (np. holding węglowy). Zbliżone znaczenie ma grupa kapitałowa. W bankowości powiązania holdingowe (kapitałowe) są ograniczone przez prawo antymonopolowe.

• Kartel - porozumienie cenowe przedsiębiorstw, obecnie zakazane przez prawo w ramach zwalczania monopoli. Odmianą kartelu jest syndykat jako konsorcjum przedsiębiorstw ze wspólnym biurem sprzedaży.

• Oligopol - przejaw monopolizacji produkcji i rynku zbytu, akceptowany przez prawo, gdy dana branża opanowana jest przez 3 - 5 wielkich przedsiębiorstw od siebie niezależnych (przy braku lub występowaniu innych małych przedsiębiorstw).

Tabela 1. Klasyfikacja przedsiębiorstw według ich wielkości

Kryterium liczbowe (do ...)	Liczba pracowników	Roczny obrót (sprzedaż mln euro)	Suma bilansowa aktywów mln euro
Mikro	10	2	2
Małe	50	10	10
Średnie Duże (od…)	250	50	43

Zaprezentowana w tabeli 1 klasyfikacja jest stosowana m.in. przez Unię Europejską. Przedsiębiorstwa duże w zasadzie nie mogą korzystać z pomocy publicznej (dotacji) ze względu na troskę o zapewnienie równych szans konkurujących przedsiębiorstw (z wyjątkami gospodarki komunalnej czy ochrony środowiska naturalnego).

H.Acker w 1967 roku wyróżnił 6 klas wielkości: zakłady jednoosobowe, mini zakłady oraz małe, średnie, duże i wielkie przedsiębiorstwa bądź instytucje. Według niego tzw. czynnik 3 wskazuje, że organizacja zmienia się jakościowo wtedy, gdy ilościowo się potroi.

Wielkość organizacji gospodarczej ocenia się także przez porównanie liczby zatrudnionych z liczbą stopni służbowych (szczebli hierarchicznych).

Na wielkość organizacji wpływa kombinacja jej cech jakościowych według dominujących problemów organizacyjnych oraz stylów zarządzania, jak podział pracy, delegowanie uprawnień i rozpiętość kierowania (liczba podwładnych pracowników), zapotrzebowanie na pracę analityczną i ekspercką („sztabową”), długość drogi służbowej, celowość tworzenia samodzielnych jednostek operatywnych wewnątrz organizacji (np. komisja ds. projektów, zespół analizy wartości), sposoby koordynacji i kontroli wewnątrz organizacji.

STRUKTURA ORGANIZACYJNA

• podział pracy wewnątrz podmiotu gospodarczego,

• układ i system wzajemnych powiązań i zależności zachodzących między komórkami organizacyjnymi (częściami składowymi),

• relacje części do całości, udział części w całości w %.

Komórka organizacyjna - zespół ludzi i środków kierowany przez jednego zwierzchnika i wykonujący określone zadania. Wyróżniamy komórki zarządu, komórki ruchu, czyli ogniwa produkcyjne i usługowe (np. wydziały) oraz komórki pozaoperacyjne, np. stołówki, domy wczasowe, szkoły przyzakładowe.

Zasadnicze systemy powiązań komórek organizacyjnych:

1. system liniowy - jeden kierownik jako zwierzchnik kierujący i odpowiedzialny. Wyraźny podział władzy i kompetencji, ale polecenia muszą przechodzić przez wszystkie ogniwa pośrednie;

2. system funkcjonalny - kilku zwierzchników merytorycznych, duża ich specjalizacja i wiedza, ale trudny podział kompetencji i rozbieżność decyzji. System ten ma małe zastosowanie, jednak w praktyce występują różne formy kolegialnego kierownictwa;

3. system liniowo-sztabowy - zasada bezpośredniego podporządkowania i jednoosobowego kierownictwa (jak w systemie liniowym), ale kierownik ma komórki sztabowe (funkcjonalne), które przygotowywują materiał do podejmowania decyzji, nie mając prawa do poleceń wykonawczych.

Charakterystyka struktury organizacyjnej:

• liczba szczebli zarządzania (szczebli hierarchicznych), np. stanowisko robocze, brygada, gniazdo robocze/mistrz, oddział, wydział, zakład, dyrektor przedsiębiorstwa;

• liczba pracowników (kierowników) podległych, czyli rozpiętość kierowania;

• struktura płaska, np. bezwydziałowa (duża rozpiętość kierowania);

• struktura smukła (mała rozpiętość kierowania, dużo szczebli, dłuższa droga komunikowania się);

• struktura macierzowa jako system podwójnego podporządkowania, np. w przemyśle lotniczym i kosmicznym (powiązanym z ministerstwem obrony narodowej );

• struktura dywizjonalna, gdy oddziały terenowe i inne segmenty są niezależne (według powstawania kosztów i zysków);

• struktura amorficzna, gdy komórki są samodzielne i całkowicie niezależne (uniwersalny menadżer jednoosobowym wykonawcą).

Elastyczne formy organizacyjne:

• zarządzanie przy pomocy działających okresowo komisji i zespołów zadaniowych (projektowych), np. zespół analizy wartości.

• partycypacyjny styl zarządzania (udział samorządu załogi w zarządzaniu przedsiębiorstwem),

• zastępowanie struktur liniowo-sztabowych strukturami dywizjonalnymi i amorficznymi oraz wielowymiarowymi,

Projekt - przedsięwzięcie jednorazowe, nietypowe, z czynnikiem nowości,
wymagające odrębnego zaplanowania i zarządzania jego realizacją.

Reżim - czynności powtarzalne, o sprawdzonych już parametrach i efektach, bez
potrzeby analizy i rachunku ekonomicznego, ujęte w instrukcje i inne formy
„warsztatu pracy”.

Reżim techniczny wyznacza warunki procesu technologicznego (temperatura, ciśnienie, udźwig, napięcie, moc, katalizator), reżim ekonomiczny określa typowe zasady gospodarowania, jak racjonalne zastosowanie materiałów i odpadów produkcyjnych, wielkość serii w danych warunkach, budowa systemu premiowego.

Organy przedsiębiorstwa:

• w przedsiębiorstwach państwowych - dyrektor i samorząd pracowniczy (rada oraz zebranie załogi lub delegatów);

• w spółdzielniach - walne zgromadzenie członków lub przedstawicieli, rada nadzorcza, zarząd;

• w spółkach cywilnych - właściciele (odpowiadają solidarnie całym majątkiem!);

• w spółkach kapitałowych - zgromadzenie wspólników (spółki z o.o.) lub walne zgromadzenie akcjonariuszy, rada nadzorcza, komisja rewizyjna (w spółkach z o.o. nieobowiązkowo), zarząd spółki.

Dyrektor/prezes podejmuje decyzje bieżące, przygotowuje projekty uchwał i planów dla współwłaścicieli i rady nadzorczej oraz reprezentuje przedsiębiorstwo na zewnątrz. Zgromadzenie wspólników/akcjonariuszy zatwierdza bilans, podział zysku, emisję akcji, sprzedaż nieruchomości itp. Rada nadzorcza bada bilans, rachunek zysków i strat(rachunek wyników), kontroluje sprawozdanie zarządu. Akcjonariusze jako współwłaściciele nie są zaangażowani w bezpośrednie zarządzanie przedsiębiorstwem (niekiedy nie licząc tzw. inwestorów strategicznych). Walne zgromadzenie akcjonariuszy jest ważne bez względu na liczbę obecnych, większość liczy się w stosunku do głosów oddanych (liczba akcji).

Restrukturyzacja przedsiębiorstw

(unowocześnianie a nie powrót do starych struktur)

• Restrukturyzacja własnościowa poprzez prywatyzację przedsiębiorstw państwowych (głównie przez przekształcenie ich w spółki Skarbu Państwa a następnie sprzedaż udziałów) oraz stwarzanie warunków do powstawania nowych przedsiębiorstw prywatnych.

• Restrukturyzacja organizacyjna - usprawnienie systemu zarządzania, głównie poprzez podział („odchudzanie”) przedsiębiorstwa, zwłaszcza dzięki pozbyciu się działalności pozaoperacyjnej oraz produkcji i usług pomocniczych. Ostatnio częściej występują procesy łączenia się (fuzji) przedsiębiorstw i przejmowania innych działalności oraz tendencje do tworzenia grup kapitałowych (holdingów).

• Restrukturyzacja produkcyjna - dostosowanie struktury produkcji do nowych potrzeb rynkowych.

• Dywersyfikacja produkcji - wzbogacenie i unowocześnienie struktury asortymentowej produkcji/sprzedaży.

• Uniwersalizacja produkcji - zaprzeczenie specjalizacji - rozwijanie oprócz produkcji podstawowej również wytwarzania podzespołów, produkcji pomocniczej, usług remontowych. Jest to proces oceniany obecnie raczej negatywnie, podobnie jak samowystarczalność (autarkia) gospodarcza na szczeblu gospodarki narodowej.

• Unifikacja - działalność normalizacyjna polegająca na sprowadzaniu odmian wyrobów przemysłowych i ich elementów do jednostek równoważnych (ujednoliconych), aby uzyskane produkty były zamienne w użyciu. Standaryzacja - typizacja i normalizowanie zgodnie z normami państwowymi.

• Restrukturyzacja techniczna i technologiczna - głównie poprzez wymianę i unowocześnienie zdekapitalizowanego i przestarzałego majątku trwałego, zwłaszcza maszyn i urządzeń.

• Restrukturyzacja finansowa - przywrócenie płynności finansowej i/lub poprawa rentowności przedsiębiorstwa, głównie poprzez postępowanie układowe z wierzycielami oraz działania naprawcze ujęte m.in. w planie biznesowym. W tej sprawie można zwrócić się nie tylko do banku ale także do sądu, gdy wierzyciele grożą wystąpieniem z wnioskiem o upadłość przedsiębiorstwa celem odzyskania przynajmniej części należności (w przypadku wysokiego i niespłacanego zadłużenia). Upadłość ogłasza sąd, aby po sprzedaży pozostałego majątku zaspokoić chociaż część żądań wierzycieli; bankructwo oznacza utratę wszystkich zasobów (brak środków nawet na zapłacenie kosztów sądowych ogłoszenia upadłości).

• Restrukturyzacja biznesowa - opracowanie nowej polityki przedsiębiorstwa w zakresie inwestycji, kredytów, podatków.

Uporządkowanie struktur organizacyjnych:

1. Struktury jednowymiarowe (związki jednostronne, o hierarchicznej budowie):

• struktury procesowe, uporządkowane technologicznie, np. przepływ materiałów: zakup - magazynowanie - obróbka wstępna i zasadnicza do montażu wyrobu finalnego, lub według faz procesu usługowego. Na ogół ograniczają innowacyjność;

• struktury przedmiotowe, według rodzajów wyrobów oraz usług, z pionami centralnymi o obsłudze funkcyjnej oraz pionami do produkcji wyrobów bądź świadczenia usług finalnych. Raczej o większej autonomii;

• struktury terytorialne według kryterium przestrzennej aktywności gospodarczej (np. filie i oddziały zamiejscowe).

1. Rozwiązania wielowymiarowe: głównie dwuwymiarowe struktury macierzowe z systemem podwójnego podporządkowania (liniowo i funkcjonalnie), np. w przemyśle lotniczym i kosmicznym (podporządkowanie także ministerstwu obrony lub agencji astronautycznej), a także dwuwymiarowe struktury tensorowe (zmienne, przekształcane), umożliwiające jednoczesne wykorzystanie kilku kryteriów centralizacji komórek oraz koordynacji. Są nowoczesne, ale stwarzają problemy rozdziału kompetencji (w formie tablicy krzyżowej) oraz trudności w rozwiązywaniu konfliktów.

2. Struktury amorficzne z komórkami samodzielnymi i całkowicie niezależnymi (menadżer jest jednoosobowym wykonawcą), działającymi na zasadzie uniwersalności i dobrowolności.

3. Organizacje fraktalne, składające się z samodzielnych jednostek przedsiębiorstwa i działających jak całe przedsiębiorstwo (bądź instytucja), czyli jednostek samopodobnych i samoorganizujących się o takiej samej strukturze wewnętrznej i usługach, o wspólnych celach i zasadach działania. Tworzy się również fraktale przedsiębiorstw, zbliżone do kompleksów przemysłowych (przedsiębiorstw powiązanych więzami produkcyjnymi, skoncentrowanych na danym obszarze), bądź do klastrów (clusters), gdy różnorodne przedsiębiorstwa i instytucje tworzą tzw. grona, powiązane różnymi więzami.

Matematyczny trójkąt fraktalny:





W klasycznych strukturach organizacyjnych - jak już podkreślono - liczba stopni służbowych (szczebli hierarchicznych) zależy od liczby pracowników, wielkości rocznych obrotów oraz stylu zarządzania (podział pracy i droga służbowa, zapotrzebowanie na pracę ekspercką i sztabową, delegowanie uprawnień i rozpiętość kierowania). Henri Fayol górną granicę szczebli zarządzania wyznaczył dla przedsiębiorstw w liczbie 8-9, dla organizacji „politycznych” 10-12, ale obecnie w praktyce niektórych koncernów międzynarodowych występuje do 20 szczebli hierarchicznych. Czynnik 3 Ackera wskazuje, że organizacja zmienia się jakościowo wtedy, gdy ilościowo potroi się (np. przeprowadza istotną dywersyfikację produkcji lub usług, wyodrębnia oprócz działu sprzedaży także działy marketingu oraz eksportu).

Funkcje struktury organizacyjnej:

• określa podział pracy i tworzy człony wykonawcze dla realizacji zadań,

• ustanawia powiązania między różnymi czynnościami i procesami,

• kształtuje podział władzy i ustanawia układ odpowiedzialności,

• określa hierarchiczne składniki oraz zakresy uprawnień,

• koordynuje stosunki z otoczeniem,

• formalizuje system zarządzania przedsiębiorstwem (instytucją).

Formalizacja struktury organizacyjnej oznacza wprowadzenie określonego ładu, regularności procesów, ich chronologii i hierarchii oraz ogranicza swobodę zachowania się pracowników i eliminuje improwizację. Dokonuje się poprzez utrwalenie misji i celów organizacji, opis jednostek organizacyjnych, ujęcie ich podstawowych zależności oraz zapis istotnych procesów i procedur. Prowadzi to do wdrożenia odpowiednich wzorców działań i zachowań (reguły zachowania, nakazy postępowania, reżimy, regulaminy). Wzorce zachowania obejmują m.in. następujące sytuacje:

• przyjście do pracy (karta, ruchomy czas pracy, nienormowany czas pracy),

• wykonywanie określonych zadań,

• formułowanie i rozwiązywanie problemów oraz podejmowanie decyzji,

• sprawowanie funkcji kierowniczych,

• współpraca z pracownikami,

• nawiązywanie kontaktów zewnętrznych.

Miary stopnia formalizacji:

• liczba przepisów opisujących różne aspekty organizacji,

• szczegółowość przepisów,

• rygorystyczność przepisów (nakazy a zalecenia!).

Dokumenty formalizujące system organizacyjny (budowę i funkcjonowanie organizacji):

• statut (najbardziej formalna podstawa istnienia spółki, stowarzyszenia, instytucji), podlegający rejestracji w sądzie,

• uchwały organów spółki itp.,

• regulamin oraz schemat organizacyjny (regulaminy organizacyjne, regulaminy działania, np. tryb postępowania przy wyborach, premiowaniu, przewozach zakładowych, regulaminy pracy, tj. prawa i obowiązki pracowników),

• karta zadań komórki organizacyjnej,

• zakres czynności (karta zadań, karta funkcji), w tym wymagane kwalifikacje,

• instrukcje, objaśniające normy prawne oraz sposoby realizacji,

• zarządzenia, polecenia służbowe (doraźne i okresowe zadania), pisma okólne (zalecenia).

Kryteria oceny dokumentacji organizacyjnej:

• celowość sporządzenia,

• poprawność formalna (zgodność z przepisami wyższego rzędu) oraz metodologiczna, wynikająca z teorii i praktyki zarządzania (np. przyjęte symbole),

• kompletność zawartości oraz kompleksowość,

• spójność z innymi dokumentami,

• elastyczność (możliwość zmian),

• komunikatywność oraz jednoznaczność,

• pracochłonność oraz dostępność.

Metody organizatorskie

1. Badanie metod pracy, zapoczątkowane przez F. Taylora oraz Karola Adamieckiego, w formie tzw. stenografii organizatorskiej i techniki kartowania, polegają na podziale badanego procesu pracy na drobne części składowe, ich rejestracji oraz krytycznej ocenie celem uproszczenia i usprawnienia (skrócenie czasu realizacji, zwiększenie wydajności, zmniejszenie kosztów). Uniwersalne elementy pracy są następujące:

О	operacja		transport przemieszczanie		składowanie magazynowanie	D	oczekiwanie
º	manipulacja

2. Mierzenie czasu pracy drogą tzw. obserwacji migawkowych, eksperymentu, zebrania danych statystycznych - w celu normowania czasu pracy.

• najstarsza metoda: fotografia dnia roboczego, według minut, przez wpis na tablicę czasu trwania rejestrowanych elementów pracy,

• metoda chronometrażu (dokładnie, według stopera, w sekundach),

• filmowanie i chronocyklografia (fotografie stroboskopowe), w tym w tempie zwolnionym lub przyspieszonym, w tym ruchy rąk, oczu, tułowia i nóg. Są to nowoczesne metody typu MTM (Methods - Time - Measurement).

Pracochłonność - ilość czasu potrzebna do wykonania jednostki wyrobu, detalu, usługi, czyli

czas pracy (godzina, dnówka)	w ujęciu makro:	liczba pracowników/rok
efekty w sztukach			wartość sprzedaży/rok

Wydajność pracy jest odwrotnością pracochłonności: liczba wytworzonych jednostek w ciągu godziny, dniówki lub roku:

liczba wyrobów; wartość produkcji

czas pracy; liczba pracowników/rok

Pracochłonność ciągniona - ilość czasu pracy niezbędna do wytworzenia produktu w kolejnych fazach procesu produkcyjnego (usługowego) w danym przedsiębiorstwie, po zsumowaniu. W tzw. metodzie sum czasów, w rachunku pracochłonności uwzględniamy także nakłady pracy dostawców (nawet od wydobycia surowca po montaż wyrobu finalnego). W praktyce łatwiej jest liczyć ciągnione nakłady robocizny (wynagrodzeń) jako tzw. ciągnione koszty osobowe.

• Kalendarzowy fundusz czasu pracy: 2920 godzin (365x8),

• nominalny czas pracy: 2480 godzin, bez dni wolnych od pracy,

• efektywny czas pracy: bez czasu nieprzepracowanego (urlopy, zwolnienia chorobowe),

• czas przepracowany: czas efektywny z godzinami nadliczbowymi.

3. Wartościowanie pracy, głównie dla celów budowy systemów wynagradzania:

• metody sumaryczno-porównawcze (punktowe) według pracy najprostszej i typowej, przez komisyjne uszeregowanie prac według stopnia trudności,

• metody analityczne poprzez normowanie, wartościowanie oraz tworzenie grup zaszeregowania.

Ch. Bedaux pierwszy zbudował 10 grup zaszeregowań (co 17 punktów, przy pracy prostej o liczbie 100 punktów) według następującej punktacji (w sumie 181):

• kwalifikacje i umiejętności zawodowe 88

• odpowiedzialność, wymagania umysłowe 43

• wymagania psychofizyczne (uciążliwość i stres) 28

• ryzyko zawodowe (wypadki, zachorowalność) 22

Po wycenie punktowej stanowisk przechodzimy od wyników wartościowania na stawki płac, np. z pomocą formuł matematycznych, przez określenie minimalnej i maksymalnej rozpiętości wynagrodzeń.

4. Przestrzenne organizowanie procesów pracy przez racjonalne rozmieszczenie obiektów i określenie tzw. powierzchni statycznej dla maszyn i wyposażenia, powierzchni grawitacyjnej dla pracowników obsługi i materiałów oraz powierzchni ewolucyjnej dla ruchu międzystanowiskowego - w zależności od specyfiki branżowej według współczynnika K (odsetek powierzchni statycznej i grawitacyjnej w przedziale średnio 20-200%).

5. Analiza wartości organizacji

• Wartość przedsiębiorstwa według wyceny metodą wartości księgowej (wartość zainstalowanego majątku z uwzględnieniem umorzenia plus wartość logo - znaku firmowego), metodą odtworzeniową (z uwzględnieniem obowiązujących obecnie cen obiektów), bądź metodami rynkowymi (np. według giełdowej wartości akcji).

• Analiza inżynieryjna (Value Engineering), czyli analiza wartości (Value Analysis) jako metoda obniżki kosztów za pomocą badania funkcji, jakie spełnia dany wyrób, usługa, czy procedura administracyjna. Zespół do spraw analizy wartości przeprowadza to przedsięwzięcie w następujących etapach:

• Sprecyzowanie zadania oraz rozpoznanie systemu oraz jego funkcji.

• Klasyfikacja funkcji na trzy grupy:

• podstawowe, niezbędne;

• uzupełniające, pomocnicze, dodatkowe;

• zbędne, o niewielkim znaczeniu.

• Ocena kosztów spełniania tych funkcji.

• Poszukiwanie nowych rozwiązań (metodami heurystycznymi, np. burza mózgów).

Benchmarking - porównanie z wzorcami, analiza międzyzakładowa, ciągły proces
wdrażania lepszych technologii oraz produktów.

Controlling - ocena prawidłowości procesów gospodarczych jako sterowanie nastawione na
przyszłość (więcej niż kontrola przeszłości), wymuszanie nowego zachowania
systemu poprzez zmiany struktury oraz norm.

Reengineering - diagnostyczna metoda poprawy stanu organizacji poprzez istotne zmiany
wielkości obiektów, szybkie i istotne przeprojektowanie strategicznych procesów organizacyjnych, produkcyjnych, usługowych (zmiany radykalne, innowacyjne i rewelacyjne).

Zarządzanie elastyczne (lean production) - zarządzanie upraszczające struktury
(„odchudzanie”), powoływanie okresowych zespołów do
realizacji wybranych projektów, wprowadzanie struktur dywizjonalnych oraz
amorficznych.

W metodach organizatorskich oraz ocenie efektywności i skuteczności zarządzania są ważne różnorodne relacje ekonomiczne, jak już wspomniane mierniki - i wyliczone wskaźniki - wydajności pracy żywej oraz pracochłonności. Spośród najbardziej podstawowych warto ponadto wymienić następujące relacje:

- produktywność środków trwałych (wydajność pracy uprzedmiotowionej):
zł/zł

oraz rentowność środków trwałych („stopa zysku”) :


- majątkochłonność produkcji (też „kapitałochłonność”):
zł/zł czyli wartość zaangażowanego majątku na uzyskanie 1 zł produkcji

- kapitałochłonność produkcji:

nakłady inwestycyjne (N, I, ΔM)

przyrost zdolności produkcyjnej o jednostkę

- techniczne uzbrojenie pracy żywej (wyposażenie pracowników w maszyny i sprzęt):

Mbrutto, MKM lub kW

liczba pracowników (robotników)

- inwestycyjny koszt jednego miejsca pracy :

nakłady inwestycyjne

przyrost zatrudnienia

- ciągnione nakłady inwestycyjne jako suma nakładów na ciąg produkcyjny (np. kopalnia -rafineria - petrochemia) lub kompleks usługowy (np. stacja benzynowa z restauracją, myjnią i innymi usługami), które należy uwzględnić nawet wtedy, gdy naszym celem jest jeden wyrób finalny lub podstawowa usługa;

- rentowność produkcji (sprzedaży) w % jako relacja zysku do kosztów własnych lub wartości sprzedaży w cenach realizacji.

(Oznaczenia: M - majatek trwały, P - wielkość produkcji, Z - zatrudnienie).

Uniwersalny model organizacji doskonałej w ujęciu klasycznym:

• Jasno określona misja i cele organizacji oraz wynikające stąd konkretne zadania.

• Wykwalifikowani pracownicy ze sprecyzowanymi indywidualnymi dążeniami i wzorcami zachowań.

• Odpowiednie wyposażenie materialno-techniczne i technologiczne (środki techniczne) oraz wykształcone zasady posługiwania się nimi (technologia).

• Właściwa struktura formalna (racjonalne zasady podziału i odpowiedzialności).

Przedsiębiorstwa przyszłości

1. Organizacja ucząca się - wiąże uczenie się całej załogi z organizowaniem przebiegu procesów informacyjnych (w oparciu o informatykę) i charakteryzuje się następującymi cechami:

• załoga ma określoną wiedzę a proces uczenia się obejmuje wszystkich jej członków,

• inwestowanie w zasoby ludzkie jest podstawową wartością,

• wyciąganie refleksji z doświadczeń oraz wniosków z popełnianych błędów celem przebudowy koncepcji działania,

• pełne zastosowanie systemów jakości ISO oraz EMAS,

• ciągłe adaptowanie się do zmian w otoczeniu i zwiększanie elastyczności systemu.

1. Organizacja inteligentna - organizacja o dużych zasobach intelektualnych, trudnych do skopiowania oraz zdolna do szybkich zmian modelu działania jak również korzystania z inteligencji wszystkich pracowników.

Organizacja ucząca się oraz organizacja inteligentna to pojęcia w zasadzie tożsame i stanowiące metaforę tworzenia się nowych i nowoczesnych form organizacji gospodarczych, społecznych i politycznych, jak również jednostek administracji państwowej i samorządowej.

3. Organizacja fraktalna - forma uproszczenia a jednocześnie przejścia na wyższy poziom zorganizowania przedsiębiorstwa przez jego podział na samodzielne jednostki samopodobne i samoorganizujące się - według zbliżonej struktury wewnętrznej - i wykonujące takie zadania jak całe przedsiębiorstwo.

4. Organizacja wirtualna (nie tyle sformalizowana organizacja co narzędzie zarządzania):

• organizacja oparta na sieciach komputerowych i możliwościach korzystania z banków informacji i Internetu,

• rozwinięcie organizacji sieciowej, składającej się z mniejszych jednostek ogniskujących podstawowe umiejętności,

• włączenie ludzi różnych organizacji do wspólnej gry rynkowej, czyli twór sztuczny ale integrujący niezależne firmy wzdłuż wspólnego łańcucha wartości (alians strategiczny),

• połączenie, głównie poprzez informatykę, współpracujących przedsiębiorstw i instytucji (klaster),

• tymczasowa sieć informacyjna odzwierciedlająca nieskończony potencjał energii.

Jest to zatem sieć instytucji, firm, zespołów i osób zlokalizowanych w różnych miejscach, zorganizowanych w luźno związanych strukturach, które łączy wspólny cel - świadczenie usług dla tych samych klientów, bez zasad nadrzędności i podlegania, ale z łatwą identyfikacją wzajemnej zależności elementów systemu.

Warunki zaistnienia:

• wysoki poziom informatyki i dostęp do sieci komputerów i Internetu,

• dostęp do baz danych, baz wiedzy,

• zaufanie do organizacji wchodzących w alians.

Pozytywne efekty funkcjonowania:

• szybkie gromadzenie zasobów produkcyjnych, finansowych i ludzkich,

• możliwość odzwierciedlenia złożoności najbardziej zyskownych produktów (szybkie i efektywne projektowanie, testowanie prototypów, doskonalenie wzornictwa, marketingu, dystrybucji i serwisu),

• łączenie wyspecjalizowanych jednostek w jeden system,

• nieograniczony zbiór partnerów,

• tymczasowy byt organizacyjny stworzony przez sieć informacyjną (ale ta tymczasowość może okazać się również cechą negatywną).

Tę ostatnią cechę dobrze parafrazuje określenie, że korporacja wirtualna to taka, która jest, ale jej nie ma…

Słabe strony:

• niebezpieczeństwo włączenia się firm niekompetentnych,

• brak utartych wzorców, uregulowań prawnych (odpowiedzialności wobec klientów),

• niewydolność urządzeń komputerowych.

Formy przejawiania się procesów tworzenia organizacji wirtualnych:

• partnerstwo w kreowaniu wspólnych przedsięwzięć,

• fundusze inwestycyjne typu joint ventures,

• alianse strategiczne wielkich korporacji (głównie w zakresie opracowywania nowych wyrobów i technologii, B+R),

• sieć przedsiębiorstw wytwarzających wspólnie produkty (odmiana elastycznego układu kooperacyjnego),

• wspólne świadczenie usług dystrybucji,

• klastry (grona) różnych przedsiębiorstw i instytucji oraz kompleksy przemysłowe,

• rozbudowane grupy kapitałowe (holdingi).

Nowa gospodarka

Nowa gospodarka jest synonimem gospodarki opartej na wiedzy. Chodzi oczywiście o powszechne wykorzystanie wiedzy na wysokim poziomie oraz tworzenie organizacji „uczących się” (inteligentnych), fraktalnych, wirtualnych, jak również nowe zasady funkcjonowania podmiotów gospodarczych dzięki rozwojowi techniki informatycznej i elastycznemu dostosowywaniu się do szybko zmieniających się warunków otoczenia.

Klasyczne czynniki wzrostu gospodarczego w postaci ziemi i zasobów naturalnych, pracy (siły roboczej) oraz kapitału (środków trwałych oraz nakładów inwestycyjnych) uzupełnia się o wiedzę i informację oraz przedsiębiorczość i umiejętność stosowania nowoczesnych technologii.

Nowa gospodarka charakteryzuje się m. in. następującymi cechami:

• Duży udział branż technologii informatycznych w życiu społecznym i gospodarczym oraz duży udział przemysłu wysokiej techniki (high-tech) i tzw. branż zaawansowanych (advanced) w wartości sprzedaży przemysłu (w Polsce 12-15%),

• dostępność i szeroki zakres informacji,

• niskie lub zerowe koszty transakcji,

• niewielkie bariery lub ich brak w uruchamianiu działalności gospodarczej,

• ograniczenie bądź likwidacja barier wejścia na rynek.

Tabela 2. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON w latach 2000-2009

Wyszczególnienie^a) (stan w dniu 31.XII.)	2000	2007	2008	2009	2009 2000
Przedsiębiorstwa państwowe	2268	572	363	289	12,7
Spółki handlowe	159 660	258 299	268 942	283712	17,7
- w tym z udziałem kapitału zagranicznego	43 737	61 546	63 871	65831	150,5
Spółdzielnie	19 011	18 128	17 352	17193	90,4
Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą	2 500 952	2 787 650	2 845 321	2 815 617	112,6
Ogółem	3 185 040	3 685 608	3 757 093	3 742 673	117,5

^a)Bez osób prowadzących gospodarstwa indywidualne w rolnictwie.

Źródło: Rocznik Statystyczny RP. GUS, Warszawa 2010, s. 783.

Tabela 3. Podmioty gospodarki narodowej w przemyśle latach 2006-2009

Wyszczególnienie (stan w dniu 31.XII.)		2006	2007		2009	2009 2006	Struktura w 2009 r. w %
Przedsiębiorstwa państwowe		429	256		130	30,3	0,04
Spółki handlowe		50 908	52 783		52 828	103,8	14,6
- w tym z udziałem kapitału zagranicznego		12 893	13 447		13 319	103,3	3,7
Spółdzielnie		2 088	2 052		1756	84,1	0,5
Osoby fizyczne prowadzące działalność produkcyjną		286 753	285 230		269 324	33,9	74,6
Razem		381 129	381 457		360 992	94,7	100
Podmioty według sekcji przemysłu w 2009 roku	%	Przedsiębiorstwa państwowe	Spółki handlowe			Spółdzielnie	Działalność produkcyjna osób fizycz.
Ogółem	100			razem	z kapitałem zagranicz.
Górnictwo	0,8	3	112,5	247		10	1 450
Przetwórstwo przemysłowe	95,2	122	46479	12 043		1 712	261 089
Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę	4,0	5	5224	1029		34	6 785

Tabela 4. Spółki zarejestrowane w rejestrze REGON w przemyśle według form prawnych

(stan w dniu 31.XII.2009)

Wyszczególnienie	Górnictwo	Przetwórstwo przemysłowe	Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektr., gaz, wodę	Razem	Struktura w %
Spółki handlowe ogółem	1125	46 479	5 524	52 828	59,9
- spółki akcyjne	81	2 163	292	2536	2,9
- z ograniczoną odpowiedzialnością	951	38 605	4642	44198	50,1
- spółki jawne	74	5 272	190	5536	6,3
- spółki komandytowe	17	406	93	516	0,6
- spółki partnerskie i spółki komandytowo-akcyjne	2	33	7	42	0,05
Spółki cywilne	331	33 642	1028	35001	39,7
Inne spółki (np. międzynarodowe)	1	6	368	375	0,4
Razem	1 457	80 127	6622	88 204	100
- struktura w %	1,7	90,8	7,5	100	x

Źródło: Rocznik statystyczny R.P. GUS, Warszawa 2010, s. 791

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych

W latach 1990-2009 procesem prywatyzacji objęto 7 516 przedsiębiorstw państwowych, to jest 86 % ich ogółu (zarejestrowanych w rejestrze REGON). Z tej liczby 7 516 przedsiębiorstw, skomercjalizowano 1 724 przedsiębiorstwa, przekształcając je w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, bądź w spółki z udziałem wierzycieli (tylko 14 przedsiębiorstw). Oznacza to poddanie tych przedsiębiorstw regułom rynkowym. Prywatyzacją bezpośrednią objęto 2 191 przedsiębiorstw, z czego sprywatyzowano 2 110 przedsiębiorstw. Likwidacji poddano 1 933 przedsiębiorstwa, z czego zlikwidowano dotąd 1 094 (w tym 20 w 2009 roku). Ponadto 1 654 przedsiębiorstwa włączono do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa.

10

---