PODZIAŁ LEKÓW DZIAŁAJĄCYCH NA OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY POD WZGLĘDEM CHEMICZNYM
I. PSYCHOSEDATIVA (kojące)
A. Neuroleptica (wielkie ataraktyki, psycholeptica)
a. alkaloidy rauwolfii;
b. pochodne fenotiazyny i azafenotiazyny;
c. pochodne tioksantenu;
d. pochodne butyrofenonu;
e. pochodne difenylobutylopiperydyny;
f. pochodne dibenzodiazepiny;
g. leki róźne;
B. Ataractica (małe ataraktyki, tranquillisantia)
a. pochodne difenylometanu;
b. pochodne fenotiazyny;
c. karbaminiany alkanodioli;
d. pochodne benzodiazepiny;
e. leki róźne;
II. ANTIDEPRESSIVA (thymoleptica)
a. pochodne trójpierścieniowe:
- difenyloaminy;
- difenylometanu;
b. inhibitory monoaminooksydazy (IMAO);
c. leki róźne;
III. PSYCHOANALEPTICA (nooanaleptica, psychostimulantia)
a. pochodne fenyloizopropyloaminy;
b. leki róźne;
IV. PSYCHODYSLEPTICA (halucynogeny)
a. pochodne kwasu lizergowego;
b. pochodne indolu;
c. pochodne fenyloetyloaminy;
Za przenoszenie impulsów w ośrodkowym układzie nerwowym odpowiedzialne są przekaźniki synaptyczne (neuromediatory), wytwarzane przez odpowiednie układy komórek. Poszczególne neuroprzekaźniki są umiejscowione w różnych strukturach ośrodkowego ukladu nerwowego i są współodpowiedzialne za regulację poszczególnych czynności np. układ dopaminergiczny mózgu odgrywa istotną rolę w regulowaniu ogólnego napędu ruchowego, a także w regulacji zachowania emocjonalno-agresywnego. Bardzo ważną rolę w ośrodkowym układzie nerwowym odgrywa układ serotoninergiczny, który wpływa hamująco na czynność poszczególnych struktur i układów czynnościowych mózgu, co z kolei prowadzi do zahamowania procesów emocjonalnych, stanów agresji i pobudzenia ruchowego.
Działanie leków psychotropowych sprowadza się do ingerencji w procesy biosyntezy, uwalniania, magazynowania, efektów receptorowych, a także metabolizmu poszczególnych neuroprzekaźników.
W układzie serotoninergicznym mózgu neuromediatorem jest serotonina:
5-hydroksytryptamina (5-HT)
lub
2-(5-hydroksy-3-indolilo)-etyloamina
Serotonina w organiźmie powstaje z tryptofanu, który w pierwszym etapie biosyntezy ulega utlenieniu (do 5-hydroksypochodnej), a następnie dekarboksylacji.
Otrzymywanie serotoniny
Serotonina magazynowana jest w pęcherzykach presynaptycznych zakończeń serotoninergicznych w postaci kompleksów z ATP. Uwolniona, wywiera działanie na określony receptor błonowy (5-HT1, 5-HT2, 5-HT4) lub cytoplazmatyczny (5-HT3). Nadmiar serotoniny jest usuwany z przestrzeni synaptycznej na drodze wychwytu zwrotnego lub oksydatywnej dezaminacji pod wpływem monoaminooksydazy (MAO), która prowadzi do aldehydu 5-hydroksyindolilooctowego, utlenianego następnie do odpowiedniego kwasu.
ad. I. A. Neuroleptica:
Neuroleptyki powodują ustępowanie objawów psychotycznych (przede wszystkim omamów i urojeń). Działają silnie w stanach podniecenia psychoruchowego, zmniejszają spontaniczną i nadmierną aktywność, łagodzą reakcje emocjonalne, wpływają również zobojętniająco.
Leki te są wykorzystywane jako środki przeciwpsychotyczne, w stanach maniakalnych oraz w schizofrenii. Znalazły także zastosowanie w leczeniu psychonerwic, uzależnienia alkoholowego i narkomanii. Ze względu na silne właściwości p/wymiotne
niektórych neuroleptyków, są one wykorzystywane jako środki hamujące odruchy wymiotne.
Neuroleptyki potęgują działanie leków nasennych, uspokajających i przeciwbólowych.
M E C H A N I Z M D Z I A Ł A N I A N E U R O L E P T Y K Ó W
Działanie neuroleptyków jest wielokierunkowe, przy czym najważniejsza jest ich zdolność do hamowania układów dopaminergicznych i noradrenergicznych. Są one antagonistami receptorów dopaminergicznych znajdujących się szlaku mezolimbicznym śródmózgowia, a więc w obszarze odpowiedzialnym za emocje. Wykazują także powinowactwo do receptorów -adrenergicznych, blokując je i powodując między innymi spadek ciśnienia krwi (pochodne fenotiazyny, alkaloidy rauwolfii).
Neuroleptyki, szczególnie pochodne fenotiazyny, mogą także blokować receptory histaminergiczne (H1), co warunkuje właściwości p/histaminowe. Leki te mają także zdolność hamowania odruchów wymiotnych. Wiele leków z tej grupy wykazuje zdolność blokowania błonowych receptorów dla serotoniny (5-HT2). Niektóre z tych leków posiadają także właściwości cholinolityczne podobne do atropiny.
Neuroleptyki wpływają również na stężenie i aktywność neuromodulatorów takich jak np. kwas -aminomasłowy (GABA), który należy do głównych przekaźników działających hamująco na przekaźnictwo w ośrodkowym układzie nerwowym.
ad. a. alkaloidy rauwolfii:
Z alkaloidów rauwolfii najczęściej była stosowana rezerpina i jej pochodne. Ze względu na to, że powodowała ona wystąpienie szeregu efektów ubocznych, została wycofana z lecznictwa, jako lek p/maniakalny. Do dziś wykorzystuje się rezerpinę wyłącznie jako lek obniżający ciśnienie krwi.
(Budowa, właściwości oraz mechanizm działania zostały omówione w dziale:
„Leki układu adrenergicznego” na stronie 49)
ad. b. pochodne fenotiazyny i azafenotiazyny:
UKŁAD FENOTIAZYNY |
UKŁAD AZAFENOTIAZYNY |
|
|
Łańcuch boczny (Z) musi być ściśle określonej długości. Aby lek działał na ośrodkowy układ nerwowy, to azot fenotiazyny musi być oddzielony od azotu aminowego trzema atomami węgla. Gdy odległość będzie wynosić tylko dwa węgle, to lek będzie wykazywał działanie p/histaminowe. Działanie neuroleptyczne uwarunkowane jest także obecnością podstawnika (R1) w pozycji 2 układu fenotiazyny.
Podstawnik w pozycji 10 wpływa na siłę działania. Im większy jest podstawnik, tym większa jest siła działania p/depresyjnego.
Budowa podstawnika w połozeniu 10 jest podstawą tworzenia nazw dla pochodnych fenotiazyny.
P o c h o d n e d i a l k i l o a m i n o a l k i l o w e
P R O M A Z Y N Y |
M E P R A Z Y N Y |
|
|
W promazynie łańcuchem bocznym jest łańcuch n-propylowy, a w meprazynie łańcuch ten posiada dodatkowo podstawniki boczne. Przy azocie grupy aminowej występują najczęściej małe podstawniki tj. grupy metylowe.
Promazyna jest stosowana w schizofrenii, w stanach maniakalnych, w pobudzeniu psychomaniakalnym. Czasami wywiera działanie depresyjne.
Promazyny i meprazyny razem, są stosowane w zaburzeniach pozapiramidowych. Działają także p/histaminowo, przy czym meprazyny wykazują silniejsze właściwości p/histaminowe od promazyn.
P o c h o d n e p i p e r y d y n o a l k i l o w e
R Y D A Z Y N Y |
P E K A Z Y N Y |
|
|
Rydazyny i pekazyny są obdarzone silniejszym działaniem neuroleptycznym od promazyn, są też od nich mniej toksyczne i silniej działają p/wymiotnie, charakteryzują się bardzo słabym działaniem p/histaminowym.
P o c h o d n e p i p e r a z y n y l o a l k i l o w e