1. Wychowanie fizyczne i sport w starożytnej Grecji i Rzymie

1.1 Wychowanie fiz. Starożytnej Grecji początków jej zróżnicowanie na przykładzie Sparty początków Aten, idea kalokagathii System wycho­wawczy starożytnej Grecji nie był jednak jednolity, ulegał przeobrażeniom warunkowanym stosunkami społeczno-politycznymi oraz ekonomicznymi. Można jednak mówić o dwu podstawowych systemach wychowawczych starożytnej Grecji, w których różnie była ujmowana funkcja kultury fi­zycznej w rozwoju i wychowaniu młodej generacji.Spartanie, po stłumieniu powstania hełotów meseńskich w końcu VIII wieku p.n.e., całe życie społeczne podporządkowali celom militarnym. Ciągłe zagrożenie dalszymi buntami helotów powodowało, iż organi­zacji państwowej nadano charakter obozu warownego, a surowy system wychowania zmierzał wyłącznie do kształcenia cech i sprawności dobrego żołnierza.Dzieci pozostawały do 7 roku życia pod opieką rodziców, następnie chłopcy byli poddawani jednolitemu systemowi wychowawczemu, który obejmował trzy okresy. Okres pierwszy — od 8 do 12 roku życia — wypełniały zabawy i gry ruchowe na wolnej przestrzeni oraz lżejsze prace fizyczne. Okres drugi — od 13 do 16 roku życia — stanowi! przygotowanie do służby wojskowej, był to okres wdrażania do surowej dyscypliny, ćwiczeń wojskowych i sprawności sportowej. Wreszcie okres trzeci — od 17 do 21/22 roku życia — był okresem przygotowania do służby wojskowej (efebii). W tym okresie młody Spartanin musiał doskonale opanować obok musztry wojskowej marsze, biegi, zapasy, rzut oszczepem i dyskiem. Po zakończeniu efebii młodzież spartańska spędzała jeszcze 10 lat w koszarach, wykonując służbę wojskową. Wychowanie pozasportowe i pozamilitarne obejmowało jedynie wdrażanie w ustawo­dawstwo państwowe, znajomość historii mitów; nauka śpiewu i tańca odbywała się w ramach przygotowania militarnego.Wychowanie w Atenach, a ściśkj w Attyce, drugim obok Sparty większym państwie greckim, potogjyło się odrębnym torem. Ludność Attyki była liczniejsza niż Sparty, a co najważniejsze, liczba niewolni­ków nie była taka jak w Sparcie i nie byli oni tak uciskani. Nie tworzyli też stałego zagrożenia dla klasy panującej, wolnych Ateńczyków, którzy ponadto w licznych kontaktach handlowych ułożyli dobre stosunki z sąsiadami. Bardziej liberalne stosunki społeczne stanowiły podstawę rozwoju kultury, nauki, sztuki; doprowadziły również do wytworzenia się systemu wychowania młodzieży, którego cechą była dbałość o wszech­stronny rozwój. Ideał wszechstronności rozwoju Ateńczycy określali mianem kalokagathia, od słów greckich kalós — piękny i agathós — dobry. Wychowanie ateńskie miało kształcić ludzi pięknych i dobrych. Pojęcie piękna oznaczało sprawność fizyczną, wysportowanie, harmonię budowy ciała. Pojęcie dobra wiązano z cechami moralnymi i umysłowymi; dobry był ten, czyje postępowanie było zgodne z przyjętymi zasadami, kto odznaczał się wysoką kulturą moralną, umysłową i artystyczną.

Kalokagathia była ideałem przyświecającym wychowaniu całej wolnej młodzieży ateńskiej. Podobnie jak w Sparcie dzieci w Atenach pozo­stawały w domu do 7 roku życia. W okresie od 8 do 14 roku życia pobierały naukę u prywatnych nauczycieli, zwanych gramatystami lub lutnistami. Uczyły się czytania, pisania, rachunków, przyswajały na pamięć urywki z utworów poetyckich, uczyły się historii, m. in. opierając się na Iliadzie i Odysei. Od 14 roku życia rozpoczynało się wychowanie w palestrze, którym to mianem oznaczano boisko sportowe (palaestra). Młodzi Ateńczycy w palestrach odbywali ćwiczenia gimnastyczne pod nadzorem tzw. paido-tryby (pajdotribes), nauczyciela ćwiczeń fizycznych. W palestrach również przygotowywano młodzież do życia publicznego, wdrażano do obowiązków społecznych. Wyższy program, od 16 roku życia, realizowano w gimnazjach, które miały charakter stadionów sportowych; były one utrzymywane przez państwo. Od 18 roku życia młodzież miasta Aten odbywała tzw. efebię, to znaczy rodzaj służby wojskowej, połączonej z wychowaniem obywatel­skim. Efebia do bitwy pod Cheroneą była dobrowolna, ukończenie efebii było jednak wysoko cenione i traktowane jako podstawowy obo­wiązek obywatelski młodych Ateńczyków.W przeciwieństwie do militarnego wychowania w Sparcie system wy­chowawczy w Atenach miał na celu przygotowanie przede wszystkim do życia publicznego. System ten zapewniał młodzieży ateńskiej rzeczy­wiście wszechstronny rozwój duchowy, nie zaniedbywał jednak, zgodnie z zasadami kalokagathii, kultury fizycznej. W ramach efebii młodzież uprawiała musztrę wojskową, jazdę konną, żeglarstwo, uczyła się posługi­wania bronią. Dużą wagę przywiązywano również do ogólnego usprawnie­nia fizycznego, szczególnie w ramach tak zwanego pięcioboju (penthatlon), który obejmował biegi, skoki, rzut dyskiem, rzut dzidą i zapasy

.1.2Powstanie i upadek Igrzysk Olimpijskich Jednym z najbardziej znamiennych zjawisk w kulturze starogreckiej były wielkie igrzyska. Geneza ich nie jest w pełni dotychczas wyjaśniona, być może, iż początek igrzysk związany był z uroczystościami ku czci zmarłych. Pierwszy historyczny zapis dotyczący igrzysk starogreckich pochodzi z roku 776 p.n.e. Zawiera on nazwiska zwycięzców w walkach sportowych. Jest jednak prawdopodobne, lub nawet pewne, że ich początki są wcześniejsze, choć nie miały wówczas igrzyska tak powszechnego charakteru, jak w okre­sie rozkwitu kultury starogreckiej. Pomimo rozbicia terytorialnego (politycznego) plemiona greckie łączyła wspólność języka, wierzeń, kultury. Wyrazem tej wspólnoty od najdawniej­szych czasów była wyrocznia delfijska ku czci Apollina, boga światła.. Wyrocznia delfijska. położona w Foki-dzie, na zboczach Parnasu, była od najdawniejszych czasów miejscem kultu wszystkich Greków oraz celem pielgrzymek „świętą drogą" do tego centralnego ośrodka sakralnego. Po obu stronach „świętej drogi" wijącej się serpentyną do świątyni znajdowały się skarbce, pomniki i dzieła sztuki najwybitniejszych artystów greckich.

Igrzyska starogreckie (agónesj) stanowiły podobny wyraz wspólnoty na­rodowej plemion greckich, miały jednak przede wszystkim program sportowy, choć połączone były z kultem religijnym, a czasem i z zawodami arty­stycznymi. Podstawą ich rozwoju były lokalne igrzyska rozgrywane na stadionach poszczególnych państw greckich. Największą sławę i autorytet uzyskały igrzyska olimpijskie, odbywające się co cztery lata na Peloponezie w miejscowości Olimpia w Elidzie. Ponadto ogólnonarodowy charakter miały igrzyska pytyjskie we wspomnia­nych wyżej Delfach, igrzyska istmijskie pod Koryntem oraz nemejskie, również na Peloponezie, w miejscowości Nemea w Argolidzic. Igrzyska pytyjskie w Delfach na cześć Apollina odbywały się co cztery lata, w trzecim roku olimpiady. Początkowo miały one charakter konku­rencji śpiewaczych i muzycznych, ponieważ Apollo był głównie bogiem muzyki i śpiewu, z czasem wprowadzono również konkurencje sportowe, wyścigi na wozach i gimnastykę. Nagrodę stanowił wieniec wawrzynowy.Igrzyska nemejskie odbywały się najpierw w Nemei w Arkadii, przv świątyni Zeusa, następnie w Argos, co dwa lata (drugi i czwarty rok każdej olimpiady). Obejmowały one konkurencje sportowe i artystyczne. Nagrodę stanowił wieniec bluszczowy.Igrzyska istmijskie odbywały się co cztery lata na przesmyku korynckim (Isthmos) i były, obok igrzysk olimpijskich, najbardziej popularne, szcze­gólnie w okresie rzymskim. W programie igrzysk istmijskich występowały konkurencje hippiczne, wioślarskie, żeglarskie, gimnastyczne i muzyczne.Igrzyska starogreckie miały charakter klasowy, w początkach nawet arystokratyczny. Niewolnicy, barbarzyńcy i wyrobnicy nie mieli prawa uczestnictwa w igrzyskach. Również obywatele greccy skażeni czynem hań­biącym (np. morderstwem lub grabieżą świątyń) byli pozbawieni prawa udziału w igrzyskach. Na tej podstawie nie tylko pojedynczy obywatele greccy, ale nieraz całe osady nie miały wstępu na igrzyska. Decyzje do­puszczenia do nich leżały w rękach specjalnych urzędników (hellanodikai), od których orzeczenia nie było odwołania. Jako symbol swej władzy nosili purpurowe szaty. Igrzyska olimpijskie cieszyły się największym autorytetem społecznym. O ich znaczeniu w życiu i kulturze narodu greckiego świadczy fakt, iż terminy igrzysk w Olimpii stanowiły podstawę pomiaru czasu w staro­żytnej Grecji. Czeroletni okres między igrzyskami olimpijskimi stanowił jednostkę chronologiczną, którą określano czas. Igrzyska te odbywały się w miejscowości Olimpia. Miejscowości, w których odbywały się igrzyska, posiadały dwa rodzaje zabudowań: budowle sakralne oraz urządzenia sportowe. Odpowia­dały one dwu funkcjom igrzysk: obrzędowej i sportowo-kulturalnej.Konkurencje Olimpijskie Bieg na jeden stadion.(ok. 200m) Była to najbardziej popularna konkurencja, bieg na dwa stadiony, pięciobój, ( pentatlon) - bieg, skok w dal , rzut dyskiem, rzut oszczepem, zapasy, wymagał od zawodnika wysokiej i wszechstronnej sprawności, rzut dyskiem, skok w dal, pięściarstwo, wyścigi konne, wyścigi rydwanów, bieg w uzbrojeniu, pankration - zapasy i pięściarstwo. Szczytowy rozwój igrzysk starogreckich przypadł na lata 550 — 450. Był to okres wielkiego triumfu Greków zarówno na polu militarnym, jak i kultury. W tym czasie igrzyska osiągnęły swoje apogeum i w sensie programu, i prestiżu społecznego. Igrzyska stawały się nie tylko świętem sprawności fizycznej; coraz liczniej uczestniczyli w nich filozofowie, pisarze, mówcy, a nawet politycy. Wrybitni przedstawiciele prężnej szkoły sofistów — nauczy­cieli mądrości — w Olimpii w czasie igrzysk usiłowali upowszechnić swoje poglądy i zjednywać dla nich zwolenników; Herodot, zwany ojcem historii, odczytywał w Olimpii, w świątyni Zeusa, fragmenty swego dzieła; rzeźbiarze i architekci wznosili monumentalne budowle sakralne i pomniki bohaterów; na 96 olimpiadzie (396 p.n.e.) wprowadzono konkurs trębaczyi heroldów. Tworzyły się również w tym czasie zaczątki szkół wyższych opartych na ośrodkach tworzonych przez filozofów (np. Akademia założona przez Platona około roku.389 p.n.e.). Później przychodzi okres rozprzestrzenienia się potęgi Rzymu, na rzecz którego w roku 146 p.n.e. Grecja traci swą niepodległość i zostaje zamieniona w prowincję rzymską. W tym bardzo burzliwym okresie igrzyska tracą swą rolę w Grecji właściwej, ich wzory przenoszą się natomiast do wielu państw Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz do państwa rzymskiego. Były to jednak instytucje niewiele mające wspólnego z igrzyskami starogreckimi. W roku 393 n.e. cesarz rzymski Teodozjusz I zakazał dalszego odby­wania igrzysk olimpijskich.

1.3Miejsce ćwiczeń fizycznych fizycznych wychowaniu obywatelskim w starożytnym Rzymie. Wczesna kultura rzymska okresu królewskiego i początków republiki była kulturą wiejską. W Eneidzie Wergiliusz przedstawia ten „pierwszy wiek" Rzymu jako okres uprawy roli, spokoju i sprawiedliwości. Głównym ośrodkiem wychowania wówczas był dom rodzinny, gdzie młodzież przyswajała niezbędne wiadomości i umiejętności do pracy na roli. Rzecznikiem ideału wychowawczego obywateła-gospodarza wiejskiego był Katon Starszy (234—149 p.n.e.), który w swym dziele Pouczenia dla syna (Praecepta ad filium) sławił pierwotne wychowanie rzymskie. Z natury rzeczy w wychowaniu tym wiele uwagi poświęcano kształce­niu niezbędnych sprawności fizycznych oraz grom i ćwiczeniom na otwartej przestrzeni. Młodzieniec musiał opanować sztukę jazdy konnej, posługi­wania się bronią (tarcza, dzida), przyswoić umiejętność pływania, ćwiczyć się w znoszeniu trudów i niewygód. W czasie służby wojskowej umiejętności, te pogłębiał i doskonalił. Na szczególną uwagę zasługują traktaty pedagogiczne Plutarcha {Jak korzystać z wykładów, 0 tym, że kobiety trzeba kształcić i in.). Plutarch uzasadnia program wychowania fizycznego młodzieży pod względem zdrowia i odporności organizmu: „Tak jak każdy powinien w okresie pięknej pogody uczyć się tego, co mu będzie potrzebne w czasie burzy, tak też w młodości należy się uczyć porządku, umiarkowania, ćwiczyć ciało, ponieważ jest to najlepsze zabezpie­czenie na starość". Plutarch formułuje więc program hartowania organizmu młodzieży (dieta, kąpiel, prostota życia), jak i program niezbędnych ćwiczeń (rzucanie dzidą, strzelanie z łuku, polowanie). Jest rzecznikiem wychowania fizycznego dziewcząt, zalecając m. in. tańce i gry w piłkę. Niektóre sprawności osiągnęły w Italii wysoki stopień rozwoju i upow­szechnienia. Należy do nich pływanie. Dla tych celów w miastach Italii budowano łaźnie, bardzo popularne wśród ludności, oraz baseny pływackie. Jedna z palestr (publiczna) miała wymiary 27 m x 17 m (wymiar największej wynosił 141 m x 142 m). Na boiskach uprawiano różnorodne gry, przy czym dużą popularność osiągnęły gry w piłkę. Istniały już w czasach rzymskich różne gry zespołowe w piłkę, różne też były rodzaje piłek, co do wielkości i sposobu wytwarzania, od prostych, własnoręcznie wytwarzanych, do kunsztownych, wyrabianych przez rzemieślników.

Wśród najbardziej popularnych konkurencji uprawianych na boiskach wymienić należy biegi, skoki, rzuty (oszczepem i kulą); dysk natomiast nie był upowszechniony

1.4 Sport a wielkie widowiska w cyrkach i amfiteatrach starożytnego Rzymu i Konstantynopola. Sportowy charakter pierwszych rzymskich igrzysk oraz sodalicji został przytłoczony w późniejszym okresie cesarstwa popisami gladiatorów, które bardziej odpowiadały gustom plebsu rzymskiego, domagającego się chleba i igrzysk (panem et circenses). Gladiatorzy występowali na arenach cyrkowych i w amfiteatrach wobec ogromnych mas widzów. Były to wi­dowiska rozrywkowe, aczkolwiek nie bez znaczenia politycznego, ponieważ wyzyskiwane były jako środek schlebiania masom ludowym i wpływom na nie. Gladiatorzy rekrutowali się z jeńców wojennych i niewolników. Byli ćwiczeni w specjalnych koszarach i wynajmowani orgarnizatorom igrzysk. Przed igrzyskami składali przysięgę, że nie będą się oszczędzać w walce. Walki gladiatorów odbywały się przeważnie w cyrkach, amfiteatrach. Były to monumentalne budowle, przeznaczone nieraz dla wielu tysięcy widzów. Odbywały się w nich wyścigi konne, wyścigi rydwanów, walki gladiatorów z reguły obejmowały zapasy, walki na miecze; w czasach cesarstwa upowszechniły się walki z dzikimi zwierzętami, upamiętnione m. in. przez Henryka Sienkiewicza w Quo vadis w scenach prześlado­wania pierwszych chrześcijan.

2.Koncepcje wychowania fizycznego fizycznego epoce Średniowiecza i Odrodzenia 2.1Wychowanie stanowe: rycerski i mieszczańsko-plebejski nurt wych. F, turnieje rycerskie i bractwa kurkowe. W porządku feudalnym wytworzył się specjalny system wychowania młodzieży szlacheckiej. Jej powołaniem był stan rycerski, do którego przygotowywano młodzież męską od najmłodszych lat życia. Sprawność fizyczna stanowiła podstawę kodeksu wychowania rycerza, miała uczynić go obrońcą feudalnego ładu, zapewnić zręczność i męstwo w walce i dworskich popisach. Wychowanie rycerskie miało określoną formalną strukturę i obejmo­wało dwa stopnie. Od 7 do 14 roku życia młody szlachcic ćwiczył się w roli pazia i pachołka, od 15 do 21 roku życia pełnił funkcję giermka na dworze pana feudalnego. Pasowanie na rycerza stanowiło obrzęd uroczysty, połączony z odpowiednią oprawą sakralną. Każdy z tych okresów wypełniony był obfitym programem ćwiczeń fizycznych. Młodzi chłopcy pełniący funkcje pazia i pachołka zaprawiali się w ćwiczeniach mających na celu rozwój tężyzny fizycznej, więc biegi, skoki, mocowanie się. Do tego dochodziły popularne gry w kije oraz rzuty oszczepem. Dla chłopców starszych, po 14 roku życia, były przeznaczone ćwiczenia coraz trudniejsze, aż do pełnego opanowania ćwiczeń wymagających dużej siły i sprawności rycerskich. Każdy szlachcic pasowany na rycerza mógł wziąć udział w turnieju. Zgłaszający się na turniej rycerze poddawani byli skrupulatnej kontroli. Specjalna ko­misja składająca się z heroldów badała pochodzenie rycerza, autentycz­ność jego szlachectwa (od czterech co najmniej pokoleń) oraz herbów rodowych. Rozkwit turniejów rycerskich przypada na okres od X do XV wieku. Najbardziej atrakcyjnym punktem programu turnieju była walka dwu przeciwnych ugrupowań. Z obu końców placu wyruszały przeciw sobie dwie drużyny, każda liczyła po 30—40 uzbrojonych rycerzy na koniach. Walka była zawzięta, niebezpieczna, częste w niej były wypadki śmiertelne. W miastach średnio­wiecznych wytworzyły się również odrębne systemy wychowania młodzieży i szkolnictwa, odpowiadające potrzebom życia gospodarczego i przyszłej profesji handlowo-kupieckiej lub rękodzielniczej młodzieży. Wychowanie fizyczne nie było w programach tych szkół uwzględniane. Nie oznacza to jednak, iż nie było uprawiane przez młodzież. Liczne źródła wskazują na to, że młodzież plebejska oraz uczniowie szkół miejskich uprawiali różne rodzaje aktywności fizycznej, i to w sposób zupełnie intensywny, czy to w formie rekreacji i zabaw w godzinach i dniach wolnych od pracy (na przykład w niedzielę), czy też z okazji różnorodnych świąt, jarmarków i innych okoliczności. W każdy piątek w wielkim poście znaczne grupy młodzieży przyjeżdżały na plac konno pod wodzą najlepszego z jeźdźców. Marsz poprzedzali synowie obywateli i inni młodsi ludzie, z rozbrojonymi lancami i tarczami i ćwiczyli sztukę wo­jenną . Latem w czasie wakacji młodzież ćwiczyła się w skokach, lancach, rzutach, zapasach, dźwiganiu kamieni i używaniu tarczy; dziewczęta bawiły się swymi tamborino i tańczyły tak długo, jak chciały. Wśród ludu wiejskiego rozpowszechnione były różne gry, zabawy ru­chowe, tańce, gry w piłkę, zabawy na śniegu i lodzie. Miały one również nieraz charakter obrzędowy, uprawiane były w czasie różnych uroczystości prywatnych i publicznych, w okresie świąt, na targach i jarmarkach. Zadania obrony spoczywały na cechach i korporacjach miejskich. W miarę postępu sztuki wojskowej trzeba było się ćwiczyć nie tylko w posługiwaniu się bronią ręczną, strzelaniu z łu­ku, ale i strzelaniu z broni palnej. Przygotowanie to miało, charakter zorganizowany i obejmowało całą ludność męską miast. W ten sposób powstały specjalne zrzeszenia, tak zwane bractwa kurkowe, „dla ćwiczenia się w celnym strzelaniu z łuków, a później, gdy nastała broń palna, z rusznic. W Polsce najdawniejsze wiadomości posiadamy o bractwie kurkowym w Świdnicy na Śląsku. Do najstarszych bractw kurko­wych należały bractwa w Krakowie, Warszawie, Toruniu, Lwowie, Poznaniu i Kaliszu. Co roku, w oktawę Bożego Ciała, odbywa się tradycjne strzelanie do drewnianego kura. Ten, kto strąci kura, jest ogłaszany królem kurkowym na następny rok.. Królów kurkowych wyposażono w specjalne przywileje, m. in. zwalniano od podatków miejskich.

2.2Kultura Renesansu i jej przejawy w teorii i praktyce wych. Zdrowotnego i fizycznego w Europie. Przeobrażenia, które nastąpiły w Europie w wiekach XIV i XV, określone zostały przez Fryderyka Engelsa jako „największa rewolucja, jaką do tego czasu przeżyła ziemia". Poprzedził ją rozwój miast, wzmocnienie ich siły politycznej i dobroby­tu ekonomicznego. Miasta stały się ogniskami nowej kultury, określanej mianem kultury humanistycznej. Jej istotą było zainteresowanie doczesnym życiem człowieka, indywidualnym i społecznym, jego dążeniami i potrzebami. Wraz z ekspansją kultury humanistycznej wzmagało się wszędzie zainteresowanie sprawami nowego, humanistycznego wychowania. Równolegle z rozwojem myśli o wychowaniu tworzyła się nowa praktyka wychowawcza. Już w wieku XV powstają we Włoszech nowe szkoły, zrywające ze średniowieczną rutyną. Dwie z nich zwłaszcza, mianowicie szkoły w Ferrarze i Mantui, rozwinęły w zreformowanym programie nauczania szeroki zakres wychowania fizycznego. Kierownikiem szkoły w Ferrarze był Guarino de Nerona. Swym wychowankom zakreślił Guarino duży program ćwiczeń fizycznych. Jedne miały na celu kształcenie sprawno­ści wojskowych (polowanie, jazda konna), inne natomiast miały szerokie ogólnowychowawcze uzasadnienie. Do zalecanych przez Guarino sprawności ogólnowychowawczych należy zaliczyć pływanie i taniec. Dużego rozgłosu nabrały organizowane przez Guarino wycieczki uczniów w okolice szkoły. Vittorino był wychowawcą w rodzinie markiza Gonzagi w Mantui. Ćwiczeniom fizycznym przypisywał Vittorino wartości lecznicze. Uważał je za skuteczny środek zapobiegania chorobom. Drogą systema­tycznych i wytrwałych ćwiczeń usiłował osiągnąć odporność fizyczną. Ponadto pojmował ćwiczenia fizyczne jako składnik ogólnego wychowania. Pełne wychowanie humanistyczne obejmowało według Guarino trzy elementy: wychowanie umysłowe, duchowe (artystyczne) i fizyczne.Podkreślał również rolę ćwiczeń jako czynnika harto­wania organizmu. Znalazło to wyraz w jego programie wychowania fizycznego, w którym dominowały zajęcia na wolnym powietrzu, i to bez względu na pogodę. Zajęcia ruchowe miały ponadto kształcić wrażliwość, dostarczać przyjemnych wzruszeń (np. estetycznych), rozszerzać poznanie. Szkoły Guarino i Vittorino miały charakter pionierski. Przełamywały rygoryzm i schematyzm tradycyjnych programów wychowania. W okresie Renesansu odradza się starożytny termin gimnastyka (z greckie­go gymnós — nagi oraz gymnazein — ćwiczyć). Starożytna gimnastyka wzbudziła zainteresowanie nie tylko lekarzy, upatrujących w niej środek leczniczy, ale i artystów sławiących piękno ciała ludzkiego. Staje się więc ona przedmiotem studiów jako zjawisko kulturowe. Największym osiągnięciem w tej dziedzinie jest dzieło Mercurialisa pt. O sztuce gimnasty­cznej. Miała to więc być w zamierzeniu autora jakoby encyklopedia ćwiczeń fizycznych oparta na dostępnych źródłach starożytnych. Autor opierając się na sądach starożytnych i współczesnym stanie wie­dzy przedstawia zasady stosowania ćwiczeń fi­zycznych, analizuje ich wartości ogólnowychowawcze i terapeutyczne, dwie zaś ostatnie księgi poświęca wpływowi posz­czególnych ćwiczeń na organizm człowieka.

2.3 Poglądy na wychowanie ,sprawność fizyczną, zdrowie i higienę przedstawicieli polskiego Odrodzenia. Najpoważniejszy jednak wkład do dziedziny wychowania fizycznego wnoszą pisma Sebastiana Petrycego z Pilzna, zwłaszcza jego rozważania — „czy należy ćwiczyć ciało i umysł dzieci" — zawarte w Po­lityce Arystotelesowej. Był to humanista wszechstronnie wykształcony, odbywał wzorem ówczesnym wędrówki po różnych uniwersytetach zagranicznych. Petrycy omawia rolę wychowawczą poszczególnych gier i zabaw. Uwagi te mają duże znaczenie dokumentalne, świadczą o tym, jakie gry i zabawy uprawiano w Polsce w XVII wieku. Jako wyznawca i wielbiciel Arystotelesa wypowiadał swe poglądy z dużą siłą argumentacji. Petry­cy zalecał równomiernie rozwijać umysł i ciało dziecka. Wśród rzeczników i propagatorów kultury fizycznej okresu Odrodzenia nie można pominąć wybitnych lekarzy. W Polsce należy do nich huma­nista i lekarz nadworny Stefana Batorego Wojciech Oczko (1537 — 1599), autor dzieła O różnych przypadłościach ciała ludzkiego. Wojciech Oczko podobnie jak Mercurialis widzi główną rolę medycyny w zapobieganiu chorobom, stawiając zadania lecznicze na drugim miejscu. Chociaż dzieło jego nie jest poświęcone specjalnie sprawie ćwiczeń cielesnych, to jednak w swej pracy przypisuje im właściwą rolę i w pewnym sensie stawia je na pierwszym miejscu. Doceniając w pełni i uzasadniając szeroko ich znaczenie w zespole warunków zachowania zdrowia wkracza w dziedzinę teorii ćwiczeń cielesnych. Rozważa znaczenie i propaguje zapasy, szermierkę, jazdę konną, dźwiganie ciężarów, tańce i grę w piłkę jako ćwiczenia najlepsze, najbardziej wszechstronne. Na podstawie dzieła humanisty włoskiego Baltazara Castiglio-ne poświęconym wychowaniu dworskiemu. Na podstawie tego dzieła Łukasz Górnicki wydał obszerny traktat pt. Dworzanin polski (1566). W traktacie tym ukazuje, jak wyobraża sobie dobrze wykształconego młodego szlachcica uczestnika życia dworskiego. Twierdzi, iż winien on odznaczać się wysoką kulturą umysłową i artystyczną, a ponadto być wszechstronnie sprawny.

3. Wych. Fiz. W okresie Oświecenia: w Europie i Polsce do końca XVIII w.

3.1 Czołowi twórcy nowych założeń ideowych wychowania fizycznego W okresie Oświecenia następuje ogromna eksplozja projektów reform wychowawczych oraz systemów oświatowych.Nauka o wychowaniu wkracza w etap nowoczesnych dziejów, a wielkim

reprezentantem tego nowego okresu oświaty i wychowania jest Jan Amos

Komeński (1592 — 1670), czeski pedagog-emigrant, który znaczny okres

swego życia i działalności spędził w Polsce. Troska o rozwój fizyczny dziecka winna obejmować już okres życia płodowego. Z tego powodu poświęca Komeński dużo miejsca higienie macierzyństwa. Wychowanie przedszkolne winno być dostosowane do potrzeb

rozwojowych dziecka poprzez odpowiednie zabawy ruchowe; należy zapewnić dziecku odpowiednie ubranie i odżywienie, stopniowo hartować. Poza nauką zaleca młodzieży zabawy ruchowe, obręcz, piłkę, kręgle, ponadto biegi, wyścigi, skoki. Szczególnie poleca gry łączące aktywność ruchową i umysłową, jak zabawy w wojsko, budowanie itp. Wyłącza natomiast zapasy, wspinanie się po drzewach, jako ćwiczenia paramilitarne, więc niezgodne z ideologią religijną Komeńskiego (arianizm) potępiającą wojnę. Rygoryzm moralny był powodem negatywnego stosunku Komeń­skiego do pływania. przewrót w stosunkach ekonomiczno-społecznych XVII wieku oraz nowe tendencje w wychowaniu znajdują odzwierciedlenie w systemie pedagogicznym czołowego przedstawiciela Oświecenia angielskie­go -Johna Locke'a (1632-1704). Locke wskazywał na ogrom­ne możliwości wychowania, ale jednocześnie — spłacając dług politycznego sojuszu z arystokracją — obejmował swoim systemem wychowawczym je­dynie dzieci klas panujących: arystokracji i bogatego mieszczaństwa. W Myślach Myślach wychowaniu

sformułował zasady wychowania młodego „gentelmana", mające wyposażyć go w zespół właści­wości zapewniających powodzenie w życiu. Liczne uwagi poświęca Locke hartowaniu młodego organizmu. Rady jego w tej dziedzinie nie są wolne od skrajności. Być może, iż wynikało to stąd, iż od młodości przejawiał duże kłopoty zdrowotne, a jako lekarz zdawał sobie sprawę z niedoskonałości ówczesnej medycyny, co powodowało troskę o wzmaganie odporności organizmu na zagrożenia zdrowia. Poglądy pedagogiczne Oświecenia francuskiego największym blaskiem rozkwitająw twórczości Jana Jakuba Rousseau (1712 — 1778), najwybitniejsze­go rzecznika wychowania naturalnego. U podstaw traktatu pedagogicznego Rousseau pt. Emil leży założenie, iż rozwój fizyczny dziecka jest podłożem, na którym kształtują się właściwości umysłu i charakteru. Emil więc do 12 roku życia wychowywał się na łonie przyrody na wsi. W tym okresie nie pobierał żadnych nauk, cały czas spędzał na zabawach i ćwiczeniach, które zapewnić mu miały pełny rozwój sił fizycznych oraz zmysłów, jako odbiorców wrażeń i podniet świata zewnętrznego. Po dwunastym roku życia miał Emil zacząć się systematycznie uczyć, przy czym uzyskiwana przez niego wiedza miała być użyteczna i oparta na nagromadzonych doświadczeniach oraz rozwiniętej umiejętności obserwacji.

W wieku XVIII spotykamy również rozwinięte systemy wychowania fizycznego, które stają się podstawą praktyki wychowawczej. W szczególno­ści zasługuje na uwagę działalność filantropistów, którym to mianem określa się rzeczników kierunku liberalnego wychowania. Basedow utworzył w roku 1774 w Dessau szkołę zwaną Filantropinum, w której realizował nowe założenia programowe i wy­chowawcze (rozszerzony program nauk przyrodniczych, metoda nauczania oparta na rozumowaniu < sokratyczna > oraz na materiałach poglądowych, tolerancja religijna itp.). Na podobnych założeniach oparł szkołę w Schnepfen­thal Chrystian Salzmann, organizując m. in. warsztaty i laboratoria szkolne, gdzie uczniowie ćwiczyli się w praktycznym zastosowaniu nabywanych wiadomości. W szczególności w szkole w Schnepfenthal program wychowania fizycznego młodzieży był bardzo rozwinięty, dzięki m. in. temu, iż jego realizacji poświęcał się znakomity pedagog, geograf z wykształcenia, Johann Christoph Fried-rich GutsMuths (1759-1839). GutsMuths żarliwie rozwijał zarówno teoretyczną, jak i praktyczną działalność w dziedzinie wychowania fizycznego. Or­ganizował pozaszkolne życie młodzieży, m. in. wycieczki i gry terenowe, które roz­budzały ambicje osiągnięć sportowych, za­radność, chęć poznania przyrody, wędró­wek. Zorganizował przy szkole boisko gier i zabaw młodzieży, zaopatrzone w nie­zbędne urządzenia. Podstawowym dziełem GutsMuthsa jest Gimnastyka dla młodzieży. Gimnastyka jest według niego niezbędnym elementem wychowa­nia ogólnego. Gimnastykę nazywa GutsMuths „pracą odzianą w młodzieńczą radość", a radość tę dają wykonywane z ochotą ćwiczenia, odpowiadające możliwościom młodzieży.Pojęciem gimnastyki obejmuje GutsMuths różne rodzaje czynności ru­chowych, które dzieli na: 1. gimnastykę właściwą, przez którą rozumie nie tylko takie ćwiczenia, jak biegi, skoki, rzuty, ćwiczenia równoważne, kąpiel, pływanie oraz taniec, lecz nawet „ćwiczenia zmysłów", jak czytanie i deklamacja; 2. pracę ręczną w postaci wykonywania czynności gospodarskich, rzemiosła, pracy w ogrodzie; 3. zabawy i gry ruchowe i umys­łowe. Systematyczną gimnastykę dopełniają gry i zabawy ruchowe, których wielki zasób przedstawia w dziele pt. Gry dla ćwiczenia i wypoczynku ducha. Dzieło to jest rezultatem wieloletnich studiów GutsMuthsa i systematycznego gromadzenia opisów gier i zabaw uprawianych w owym czasie w różnych rejonach kraju. Analogiczną działalność w dziedzinie wychowania fizycznego rozwijało Filantropinum w Dessau, gdzie organizacją życia sportowego młodzieży zaował się Gerhardt Ulrich Amon Veith. Encyklopedia Veitha składa się z trzech części: w części pierwszej podaje Veith - wzorem Mercurialisa — przegląd starożytnych ćwiczeń fizycznych, sięgając nie tylko do przeszłości starogreckiej, ale i do ludów starożytnego Wschodu. Dwie pozostałe części są poświęcone współczesnej systematyce i metodyce ćwiczeń. Ćwiczenia dzieli Veith na dwie grupv: gimnastyczne i rycerskie. Do ćwiczeń gimnastycznych zalicza ćwiczenia postawy, chód, lekkoatletykę, gry, zapasy; do ćwiczeń rycerskich — fech-tunek, jazdę konną, strzelanie, tańce, ćwiczenia równoważne. Ze względu na stopień zaangażowania organizmu dzieli Veith ćwiczenia na dwa rodzaje: proste i złożone. Do ćwiczeń prostych zalicza te, w których udział bierze tylko część ciała; do złożonych te, które an­gażują większe grupy mięśni. Niesłuszność jego podziału uzasadniał już GutsMuths, wskazując, iż we wszystkich ćwiczeniach współdziałają różne grupy mięśni. Końcowe fragmenty Encyklopedii ćwiczeń fizycznych zawierają uwagi o hi­gienie ćwiczeń, urządzeniach boisk i placów sportowych oraz metodyce.

3.2 Ustawy komisji Edukacji Narodowej o wych. Fiz zdrowotnym młodzieży. W próbach ratowania państwa w drugiej połowie XVIII wieku zagadnienia reformy wychowania, stwo­rzenia nowej, wartościowej struktury szkolnictwa upadającego zajmowały miejsce naczelne. Zaczątkiem tej reformy było utworzenie w Warszawie w roku 1740 przez Stanisława Konarskiego nowoczesnej szkoły dla młodzieży szlacheckiej pod nazwą Collegium Nobilium. W roku 1765 utworzona została Szkoła Rycerska, na wzór podobnych uczelni w rozwiniętych krajach Europy. W obu uczelniach wprowadzono szeroki zakres ćwiczeń fizycznych (jazda konna, szermierka, gry sportowe, biegi).

Zasadnicza jednak reforma szkół dokonana została w roku 1773 przez ustanowienie Komisji Edukacji Narodowej w Polsce jako pierwszego w Europie państwowego urzędu szkolnego sprawującego nadzór nad wszystkimi szkołami w kraju. Komisję Edukacji Narodowej charakteryzuje szerokie ujmowanie celów wychowania fizycznego. Widziano je w trzech kategoriach: zdrowia, wy­chowania, funkcji społecznej. Na zdrowotne funkcje wychowania fizycznego zwracał uwagę pierwszy z projektodawców Komisji Edukacji Narodowej — Adolf Kamieński. „Co do edukacji dzieci - pisał - to najpierwszą być ma i od samego urodzenia się zaczynać powinna, postępując ostrożnie z powolnością tak w utrzymaniu i stwierdzeniu zdrowia, jako też wzmacnianiu sił i czerst-wości ciała" (Edukacja obywatelska). Tej funkcji wychowania fizycznego wiele uwagi poświęca Grzegorz Piramowicz, m. in. w Powinnościach nauczyciela (1788). Uzasadniał on potrzebę higieny, analizował ćwiczenia fizyczne z punktu widzenia ich znaczenia zdrowotnego i pedagogicznego, jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na potrzebę wychowania fizycznego dziewcząt. Pedagogicznej funkcji edukacji fizycznej poświęcony jest rozdział XXV Ustaw, opracowany przypuszczalnie przez Grzegorza Piramowicza i za­tytułowany „Edukacja fizyczna". Jest on poświęcony funkcji wychowania fizycznego w szkole, zadaniom w tej dziedzinie rodziców i wychowawców oraz zarysowuje globalny program ćwiczeń fizycznych. Jeżeli chodzi o realizację wychowania fizycznego w szkole, to należy pamiętać, iż nie było jeszcze wówczas lekcji wychowania fizycznego w dzisiejszej postaci ani też stanowiska nauczyciela wychowania fizycznego. Dopiero w wieku XIX wychowanie fizyczne wkracza do szkół jako przedmiot, analogiczny do innych przedmiotów nauczania; tworzy się nowa specjalność — nauczyciela wychowania fizycznego (gimnastyki).

3.3 W roku 1805 Jędrzej Sniadecki, profesor Wydziału Lekarskiego Uniwersy­tetu Wileńskiego, wydał rozprawę O fizycznym wychowaniu dzieci, w której wszechstronnie oświetlił znaczenie wychowania fizycznego w rozwoju dzieci i młodzieży oraz sformułował szczegółowe wskazania. Rozprawa Sniadeckiego zawiera obszerny plan wychowania fizycznego dzieci, od najwcześniejszego okresu życia, oraz jego uzasadnienie względa­mi zarówno zdrowotnymi, jak i wychowawczymi. Pierwsze rozdziały swego traktatu poświęca Sniadecki uwagom: „na co należy mieć wzgląd w kojarzeniu małżeństw" — oraz „o zachowaniu się niewiast brzemiennych", więc problemom eugeniki i higieny macie­rzyństwa, niezmiernie aktualnym w okresie rewolucji przemysłowej i jej społecznych implikacji. For­mułuje Sniadecki zalecenia dotyczące higieny życia kobiety w okre­sie macierzyństwa. Główną tezą Sniadeckiego jest konieczność zapewnie­nia małemu dziecku naturalnego rozwoju, unikania wszelkich ograniczeń hamujących swobodny rozwój organizmu dziecka. Rozprawa Sniadeckiego zawiera obszerny plan wychowania fizycznego dzieci, od najwcześniejszego okresu życia, oraz jego uzasadnienie względa­mi zarówno zdrowotnymi, jak i wychowawczymi. Pierwsze rozdziały swego traktatu poświęca Sniadecki uwagom: „na co należy mieć wzgląd w kojarzeniu małżeństw" — oraz „o zachowaniu się niewiast brzemiennych", więc problemom eugeniki i higieny macie­rzyństwa, niezmiernie aktualnym w okresie rewolucji przemysłowej i jej społecznych implikacji. For­mułuje Sniadecki zalecenia dotyczące higieny życia kobiety w okre­sie macierzyństwa. Główną tezą Sniadeckiego jest konieczność zapewnie­nia małemu dziecku naturalnego rozwoju, unikania wszelkich ograniczeń hamujących swobodny rozwój organizmu dziecka. aby się dzieci „uczyły igrając i swawoląc, a do nas należy takie im tylko podawać zabawki, takimi je tylko rzeczami zajmo­wać, w takie miejsca za­prowadzać, gdzie się mogą uczyć, czego żądamy". Program nauczania zarówno na poziomie niż­szym, po ukończeniu 7 ro­ku życia, jak i średnim, po ukończeniu 15 roku ży­cia, miał łączyć kształce­nie racjonalne (przedmio­ty ogólne) z przygotowa­niem praktycznym: chło­pców — do wybranych rzemiosł i pracy na roli, dziewcząt — do pracy w gospodarstwie domowym i ogrodnictwie. Od 8 roku życia należy organizować wychowanie oddzielne dla dziewcząt i chłopców. Metody nauczania winny być aktywne, wyzwalać zainteresowanie dzieci i młodzieży; zwalcza Śnia decki zdecydowanie „srocze sposoby" nauczania, które tworzy „umysło­we mary albo rozumiejące cienie, wykrzywia mózgi i uczy koślawo myśleć". Dzieło Jędrzeja Sniadeckiego należy do największych ówczesnych osiąg­nięć w dziedzinie teorii i metodyki wychowania fizycznego młodzieży.

4. Wychowanie Fiz. Dzieci i młodzieży na ziemiach polskich w XIX i w początkach XX wieku 4.1 F-W e szkołach w poszczególnych zaborach. Utrata niepodległości zahamowała rozwój oświaty i szkolnictwa na zie­miach polskich. Każde z państw zaborczych narzucało szkolnictwu na oku­powanych terenach swoją organizację, główny wysiłek skierowując na to, by szkoła stała się skutecznym narzędziem ich polityki. Najcięższy los spotkał szkolnictwo polskie na obszarach rdzennie polskich włączonych do zaboru pruskiego i austriackiego, poddano je bowiem zaraz po rozbiorach intensywnej germanizacji. Proces ten na Śląsku rozpoczął się jeszcze przed pierwszym rozbiorem. Mianowicie w roku 1764 Fryderyk II polecił usuwać ze szkół na Śląsku nauczycieli nie znających języka niemieckiego. Ponadto dzieciom polskim na Śląsku praktycznie wzbroniony był dostęp do szkół wyższych stopni. Szkolnictwo średnie ulegało systematycznej germanizacji — likwidowano dawne szkoły, tworzono nowe z niemieckim językiem nauczania. Wychowanie fizyczne wprowadzono do szkół ludowych dopiero w roku 1860; wcześniej, bo w roku 1840, zalecono je w szkołach średnich. Jedynie w szkołach kadeckich, przygotowujących do służby wojskowej, program wychowania fizycznego był dość obszerny, choć podporządkowany celom militarnym (musztra, hippika, szermierka itp.). Taką szkołę kadecką dla dzieci szlachty polskiej utworzyły władze pruskie już w roku 1774 w Chełmnie. Nieco pomyślniej układały silosy szkolnictwa pod zaborem rosyjskim. nastąpił bujny rozwój szkół opartych na wzorach organizacyjnych i programowych Komisji Edukacji Narodowej. Przemożny vvplvw na szkolnictwo tego obszaru a w pewnej mierze i na szkolnictwo w całej Rosjij uzyskał kurator wileński ks. Adam Czartoryski. Wielki rozwój osiąg­nęło szkolnictwo średnie. Szkolnictwo pol­skie niższych szczebli we wsiach i w mias­tach rozwijało się wolniej, co wynikało m. in. ze struktury narodowościowej tere­nu, gdzie przeważającą większość ludności stanowili Rusini. Szkoły średnie kontynuo­wały i w dziedzinie pracy wychowawczej tradycje Komisji Edukacji narodowej, przy­wiązując dużą wagę do gier i zabaw młodzieży. Rekreacje, podobnie jak w dawnej szkole polskiej, były slahm elementem życia szkoły. Koroną sieci szkolnej na tym terenie było założone 13 X 1805 roku liceum w Krzemieńcu, którego program i organizację stworzył Hugo Kołłątaj ; oficjalne kierownictwo szkoły objął Tadeusz Czacki. Była to szkoła dwu­stopniowa. Niższa, czteroklasowa, poświęcona była głównie nauce języków; wyższa, sześcioklasowa — była zakładem półwyższym, który według zamie­rzeń Czackiego miał stanowić zaczątek uniwersytetu. Wychowanie fizyczne realizowano na obu szczeblach: na szczeblu niższym w formie powszech­nych ćwiczeń fizycznych młodzieży, na szczeblu wyższym w formie zajęć specjalnych, obejmujących taniec, fechtunek, jazdę konną. Do nauczania dyscyplin specjalnych, tańca, szermierki, jazdy konnej, powołał Czacki w Liceum Krzemienieckim nauczycieli specjalistów, uposaże­niem oraz uprawnieniami zrównanych z całym gronem nauczającym. Nadzór higieniczny nad uczniami miał pełnić stały lekarz szkolny, do którego obowiązków należało m. in. wizytowanie stancji uczniowskich. Na szczególną uwagę zasługuje organizacja szkolnictwa na ziemiach Księstwa Warszawskiego, następnie Królestwa Polskiego. Tereny te bowiem stanowiły namiastkę państwa polskiego, choć bardzo ograniczonego w swej samodzielności. Szkoły poddane tu były jednolitej centralnej władzy, którą stanowiła Izba Edukacyjna (w okresie Księstwa Warszawskiego), następnie Komisja Rządowa Wyznań i Oświecenia Publicznego (w okresie Królestwa Polskiego). Izba Edukacyjna położyła podwaliny pod rozwój szkolnictwa elementarnego, wydając w roku 1808 tzw. Urządzenie szkół miejskich i wiejskich elementarnych. Do szkól tych wprowadzono naukę higieny i wydano odpowiednie podręczniki. W szkołach średnich za czasów Księstwa Warszawskiego wprowadzono obowiązkowe ćwiczenia fizyczne młodzieży w postaci musztry wojskowej. Odpowiadało to potrzebie tego burzliwego okresu ciągłych wojen i przemian politycznych.

Po powstaniu listopadowym wraz z ogólnymi restrykcjami politycznymi nastąpiło wznowienie polityki ucisku oświaty i kultury. Szkolnictwo na zie­miach polskich zostało zrównane organizacyjnie ze szkolnictwem w cesarstwie. Upadły wszelkie dążenia reformatorskie; zarówno poziom szkół, jak i zakres nauczania ulegały systematycznemu obniżaniu. Szkoła stała się instytucją policyjnego reżimu i nie było w niej miejsca na zorganizowane wychowanie fizyczne młodzieży. Osobne miejsce należy się wychowaniu fizycznemu w Krakowie i okręgu krakowskim w początkach XIX wieku ze względu na szczególną sytuację polityczną tego terenu. W roku 1795 Kraków zagarnięty został przez Austrię, a szkolnictwo w Krakowie i rejonie krakowskim poddane zostało dyrektywom władz austriackich w Wiedniu. W latach 1815 — 1846 Kraków wraz z najbliższym re­gionem stanowił miniaturową Rzeczpospolitą Krakowską, która w ramach autonomii organizowała na swym terytorium system oświaty nawiązujący do tradycji Komisji Edukacji Narodowej. W szkołach ludowych Rzeczypospolitej Krakowskiej wprowadzono wy­chowanie fizyczne w formie musztry. Władze szkolne Rzeczypospolitej Krakowskiej nawiązywały do dawnych tradycji rekreacji. W szczególności latem organizowano tzw. majówki młodzieży szkolnej, stanowiące rodzaj świąt wychowania fizycznego. W majówkach brała udział. cała młodzież szkolna, łącznie z gronem nauczycielskim. Ulubionymi zabawami były gry wojenne, popisy siły i zręczności, gry w piłkę, gra w lisa (podchody), biegi do mety, huśtawka.

4.2Rola pozaszkolnych instytucji i organizacji wychowania fizycznego w upowszechnieniu ćwiczeń fizycznych. Stłoczone kamienice, wąskie ciasne ulice, częsty brak elementarnych urządzeń higienicznych, wodociągów kanalizacji, powodowały naturalną pogoń za otwartą przestrzenią, powietrzem i słońcem. Wokół zagęszczonych miast zaczęto budowę terenów do gier ,zabaw, spacerów, lodowiska i kąpieliska które masowo wykorzystywała ludność w dniach wolnych od pracy i w godzinach po pracy. W tej sytuacji powstawały samorzutne inicjatywy organizacyjne, mniej lub bardziej formalne związki, zrzeszenia, kluby, które usiłowały zaspokoić potrzeby ruchowe mieszkańców miast, zwłaszcza młodej generacji dla której stłoczona zabudowa stwarzała szczególnie niepomyślne warunki rozwojowe. W rozwoju rekreacji fizycznej młodzieży w Polsce przypada Henrykowi Jordanowi. Był on profesorem medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim, ale swoje doświadczenie zdobywał poza granicami naszego kraju. Jako lekarz dostrzegał walory aktywności młodzieży, upatrywał w niej wartości zdrowotne, i wychowawcze. W dniu 26 marca 1888 roku zwrócił się do Rady Miejskiej Krakowa z prośbą o wydzierżawienie terenu na cele zorganizowania placu zabaw dla dzieci i młodzieży. Rok później uzyskał 8ha przestrzeni na błoniach Krakowskich . Za czasów Jordana w parku znajdowało się 12 boisk sportowych. Oprócz tych boisk na terenie placu znajdowały się urządzenia i boiska specjalne, jak np. boisko do lawn-tenisa, gry w krokieta, strzelnica i inne. W zajęciach organizowanych w parku brała udział młodzież szkolna i rzemieślnicza. Wielką atrakcja były mundury uczestniczących w zajęciach. Park Jordana przezwyciężył ograniczoność szkoły galicyjskiej, stał się ośrodkiem opracowywania szerszych programów wychowawczych. Inicjatywa Jordana stanowiła zaczyn szerszego ruchu społecznego w różnych środowiskach polskich. Był przekonany o głębokich walorach wychowawczych gier i zabaw młodzieży. Magistrat Miasta Warszawy z inicjatywy Wydziału Wychowania przy Warszawskim towarzystwie Higienicznym przydzielił specjalne tereny na place gier i zabaw dla młodzieży. Środki na odpowiednie urządzenie tych terenów uzyskano z zapisu Wilhelma Raua, którego imieniem nazwano fundację. W ten sposób w roku 1899 powstały ogrody im. Raua organizujące w sposób racjonalny czas wolny dla dzieci i młodzieży. Program gier i zabaw był obszerny pod względem metodycznym szczegółowo opracowany. Uzupełniały go wycieczki, zawody i popisy międzyogrodowe oraz inne formy zajęć, zwłaszcza śpiew i gra na instrumentach. Podobnie jak park Jordana, ogrody Raua wyszły poza lokalne Warszawskie środowisko, krzewiły idee trenerów zabaw i rekreacji na całym obszarze Królestwa. Dzieki tym wszystkim inicjatywom już prze I wojną światową mieliśmy w Polsce oryginalny i wartościowy system wychowania pozaszkolnego i rekreacji dzieci i młodzieży. Początki harcerstwa w Polsce. Na szczególna uwagę zasługuje ruch rekreacyjny młodzieży polskiej, który rozwinął się na podłożu angielskiego skautingu. Nawet nazwa skauting została zastąpiona polskim słowem harcerstwo, które do dnia dzisiejszego określa ten ruch młodzieży. W dziejach harcerstwa Polskiego odbijały się różne prądy i kierunki ideowe. Już Organizacja harcerska stwarzała doskonałą możliwość kształcenia cech psychicznych i sprawności bezpośrednio użytecznych w walce zbrojnej. Nadawało to temu ruchowi wielką atrakcyjność ,wędrownictwo i obozownictwo, jako charakterystyczne znamiona ruchu harcerskiego stanowiły doskonałą odsłonę dla celów narodowych, wychowania patriotycznego i bojowego młodzieży. Pierwsze na ziemiach Polskich drużyny powstały we Lwowie w roki 1911 w ramach towarzystwa „Sokół”.

4.3Początki szkolenia instruktorów wychowania fizycznego i nauczycieli na ziemiach polskich.

Pierwsza generacja nauczycieli wychowania fizycznego rekrutował się spośród instruktorów i wychowanków prywatnych zakładów gimnastyki. Na terenie Galicji tego typu zakłady funkcjonowały we Lwowie i Krakowie. Zakłady te organizowały lekcje gimnastyki dla młodzieży, a z ich absolwentów rekrutowali się działacze i propagatorzy wychowania fizycznego , miedzy innymi nauczyciele i instruktorzy gimnastyki. W początku lat siedemdziesiatych zadania przygotowania nauczycieli gimnastyki dla szkól ludowych podjeły seminaria nauczycielskie, których program wyposażono w odpowiednią liczbę godzin gimnastyki. Dużą trudność sprawiło przygotowanie fachowych kadr nauczycieli gimnastyki dla szkoły średniej. W roku 1874 powołano we Lwowie Państwową Komisje Egzaminacyjną dla Kandydatów na nauczycieli gimnastyki w Szkołach Średnich i Seminariach Nauczycielskich. Do egzaminu mogli przystępować kandydaci wykazujący odpowiedni poziom sprawności fizycznej i przygotowania teoretycznego oraz posiadający ukończoną szkołę średnią lub seminarium nauczycielskie. Duże zasługi w propagowaniu zawodu wychowawcy fizycznego położyła organizacja „Sokół” która od 1883 roku urządzała różne kursy przygotowawcze do egzaminu na nauczyciela gimnastyki w szkołach średnich.

5. Ruch gimnastyczny w XIX i początkach XX wieku. 5.1 Szwedzki system wychowania fizycznego i gimnastyka niemiecka oraz ich wpływ na rozwój ruchu gimnastycznego w Polsce. W Szwecji bowiem wytworzył się system wychowania fizycznego, który zdobył ogromną popularność w większości krajów starego i nowego kontynentu. Twórcami tego systemu byli: Pehr Henrik Ling (1776—1839) i jego syn Hjalmar Ling (1820—1886). Pięcioletni pobyt w Kopenhadze, która stanowiła w owym czasie jedno z centrów życia kulturalnego narodów skandynawskich, umocnił przekonanie Linga o pierwszorzędnej roli wychowania fizycznego w ogólno­narodowym planie wychowania. P. Linga bowiem interesowały ogólne problemy wychowania i kultury i na ich tle rozpatrywał zagadnienie sprawności fizycznej. Po powrocie do kraju w roku 1804 rozwinął Pehr Ling wszechstronną działalność. Kontynuował swe zainteresowania wychowaniem fizycznym oraz rozwijał własną twórczość naukową i literacką, ześrodkowaną głównie na historii starożytnej Skandynawii. W uznaniu zasług P. Linga na polu nauki i literatury obdarzono go w roku 1835 godnością członka ekskluzywnej Szwedzkiej Akademii Nauk. W dziedzinie wychowania fizycznego stworzył podwaliny pod nowożytną gimnastykę, która zyskała mu wielką sławę w kraju i na świecie. Terenem aktywności P. Linga w dziedzinie wychowania fizycznego stał się najpierw uniwersytet w Lund. W roku 1805 objął on tam funkcję nauczyciela szermierki, bardzo szybko jednak rozszerzył zakres swych czynności i uczył — za zgodą i przy poparciu władz uniwersytetu — pływania, zapasów, wspinaczki, ćwiczeń równoważnych, posiłkując się wska­zówkami GutsMuthsa. Pobyt na uniwersytecie w Lund wykorzystał też dla rozszerzenia i dopełnienia swego wykształcenia. Studiował anatomię i fizjologię, odbywał odpowiednie ćwiczenia w prosektorium. Studia te miały duży wpływ na kształtowanie się poglądów Linga na wychowanie fizyczne; pozostawiły też wyraźny ślad na jego spuściźnie piśmienniczej. Projekt Linga powołania specjalnej uczelni uzyskał przychylne przyjęcie i w roku 1813 została utworzona uczelnia, której nadano nazwę Królew­skiego Centralnego Instytutu Gimnastycznego P. Linga powołano na stanowisko dyrektora Instytutu, który pod jego kierownictwem rozpoczął swe sławne dzieje, kształcąc kadry przodownicze w dziedzinie wychowania fizycznego nie tylko dla Szwecji Dzieła P. Linga zawierają też liczne wskazania metodyczne, niektóre z nich nabrały wartości kanonu gimnastyki szwedzkiej i rozwinięte zostały przez jego syna Hjałmara Linga i licznych kontynuatorów systemu szwedzkie­go. Do założeń o charakterze kanonu należy np. zasada, iż lekcja jako jednostka programowo-metodyczna powinna posiadać zwartą wewnętrzną strukturę, polegającą na stopniowaniu wysiłku. Każdą jednostkę lekcyjną należy rozpoczynać od ćwiczeń wstępnych, przechodzić do coraz trudniejszych, wymagających większego natężenia wysiłku organizmu, wreszcie końcową część lekcji winny wypełniać ćwiczenia odprężające, przywracające organizm do stanu zrównoważenia po wysiłku i napięciu. Zasługi P. Linga w dziedzinie wychowania fizycznego polegają nie tylko na jego osiągnięciach dydaktycznych i na dorobku pisarskim. P. Ling przyczynił się swoją działalnością do upowszechnienia planowych ćwiczeń fizycznych, stworzył programowe i metodyczne podstawy gimnastyki leczni­czej i wojskowej, wytknął drogę rozwoju gimnastyki wychowawczej i este­tycznej. Przede wszystkim jednak zasługą Linga jest uświadomienie współ­czesnym potrzeby systematycznej dbałości o sprawność fizyczną oraz uznania społecznej roli wychowania fizycznego jako integralnego składnika ogólne­go wychowania Kontynuatorami jednak dzieła Pehr Linga byli: syn Hjalmar Ling i córka Wendla Dahl-Ling. Oboje rozwijali idee swego ojca, przy czym główną dziedziną ich aktywności był dział gimnastyki, do którego Pehr Ling przywiązywał wielką wagę, ale którego nie zdążył szczegółowo rozwinąć — mianowicie gimnastyka wychowawcza. Hjalmar Ling usiłował sformułować ogólne założenia programowe i metodyczne gimnastyki wy­chowawczej oraz opracować tematy (osnowy) lekcji gimnastyki w szkole; Wendla Dahl-Ling zajęła się gimnastyką dziewcząt. W szkołach niemieckich coraz większą opieką otaczano zorganizowane gry i zabawy młodzieży oraz dbano o tereny ćwiczeń fizycznych i boisk oparte na wzorach szkoły w Schnepfenthal. Dojrze­wała potrzeba sformułowania podstaw programowych i organizacyjnych powszechnego ruchu wychowania fizycznego zarówno w szkole, jak i poza szkołą. Myśl tę podjął i z wielkim zapałem oddał się jej realizacji znany twórca turnerstwa niemieckiego Johann Friedrich Christoph Ludwig Jahn. Pierwsze programy turnerskie wyrażają dążenie do przyzwyczajania młodzieży do prostoty i surowości. Młodzież była umundurowana jednolicie, przywdziewała w czasie pobytu na boisku prosty, lniany ubiór. W przerwie między ćwiczeniami spożywała posiłek składający się z chleba i wody. Jahn brał udział w bitwie pod Lipskiem w roku 1813, a na czas swej dłuższej nieobecności kierownictwo boiska w Hasenheide powierzył swemu asystentowi Ernestowi W. Eiselenowi. Kiedy wrócił do Berlina, turnerstwo staraniem Eiselena rozwinęło się i upowszechniło w wielu ośrodkach. Jednocześnie sprecyzowało swoje założenia programowe. Ćwicze­nia fizyczne uległy programowej i metodycznej rozbudowie. Rozbudowa­ne też zostały zestawy przyrządów do ćwiczeń fizycznych: wprowadzono różnego rodzaju pomoce, które umożliwiały rozwijanie wyspecjalizowanych sprawności ruchowych, popisów siły i zręczności. Specjalnie konstruowane przyrządy, drążki i poręcze stały się odtąd charakterystycznym atrybutem turnerstwa niemieckiego. Szczególny rozwój przejawiało turnerstwo niemieckie w latach czterdzie­stych po odwołaniu restrykcji rządu pruskiego i po powrocie Jahna do czynnego życia politycznego.

5.2Zakłady gimnastyczne w Polsce. Na ziemiach objętych zaborem pruskim obserwujemy — rzecz oczy­wista — echa wzorów niemieckich. Wpływy GutsMuthsa i filantropinów w Dessau i Schnepfenthal nie mogły objąć terenćiw polskich z uwagi na ucisk szkolny. Ruch turnerski natomiast miał większe szansę rozwoju. Wiemy, że w latach 1815-1819 funkcjonował we Wrocławiu zakład gim­nastyczny Harnischa, oparty na wzorach Jahna. Podobne zakłady gim­nastyczne działały w tym okresie w Tczewie, Elblągu, Gdańsku. Nie znamy szczegółowej działalności tych zakładów, należy jednak sądzić, że brała w nich również udział młodzież polska. Pewne inicjatywy, zwłaszcza w dziedzinie gimnastyki leczniczej, spoty­kamy na terenie zaboru rosyjskiego. Wiąże się to z postępem przy-rodolecznictwa. Wiadomo np., że dwa zakłady gimnastyki leczniczej, a mianowicie Gustawa Manna i Roberta Eichlera, powstały w Warszawie w latach trzydziestych W tym też czasie obserwujemy w Warszawie wpływy gimnastyki Jahna. Jej rzecznikiem jest przede wszystkim Teodor Matthes, który za namową Henryka Łubieńskiego przybył do Warszawy, początkowo jako nauczyciel szermierki. Zakład Matthesa mieścił się najpierw w pałacu Łubieńskich i obsłu­giwał arystokrację warszawską. Wychowany na wzorach niemieckich, nie ograniczał się Matthes wyłącznie do nauczania szermierki i organizował dla swych uczniów i inne ćwiczenia gimnastyczne według zasad Jahna. Po­nadto Matthes założył prywatną szkołę pływania na Wiśle. Zakład Matthesa zmieniał parokrotnie swą siedzibę i obejmował coraz więcej uczniów. Z najciekawszą jednak i najbardziej oryginalną inicjatywą zakładu gimnastycz­nego spotykamy się w Krakowie. Jego twórcą jest Ludwik Bierkowski, profesor Uniwersytetu Krakowskiego i żarliwy pro­pagator wychowania fizycznego. Zamiar utworzenia szkoły gimnastycznej w Polsce powziął Bierkowski już w czasie studiów i podróży naukowych za granicę. W Niemczech śledził bacznie rozwój placów i boisk turnerskich, we Francji uczęszczał do zakładu Amorosa i wysoko cenił zarówno program, jak i osiągnięcia tego zakładu. Do urzeczywistnienia swego zamiaru przystąpił jednak dopiero w parę lat po powrocie do kraju. Starania o otwarcie szkoły rozpoczął w roku 1837, zwracając się oficjalnie do Senatu Rzeczypospolitej Kra­kowskiej o zezwolenie i przydział odpowiednich pomieszczeń. Liczył Bierkowski na atrakcyjność szkoły, na frekwencję i opłaty uczniów. Snuł więc ambitne plany jej organizacji: „Założona w tutejszym mieście szkoła gimnastyczna — pisał — w całym rozwinięciu z czasem mieć będzie siedmiu nauczycieli, a mianowicie: jednego instruktora znającego teorię i praktykę gimnastyki w całej rozciągłości, trzech nauczycieli gimnastyki praktycznej, z których jeden przewodniczyć będzie ćwiczeniom atletycznym, drugi ćwiczeniom zależącym od zręczności, równowagi itp., trzeci ćwiczeniom wołtyżowania; jednego nauczyciela tańca, jednego nauczyciela śpiewu i jedne­go nauczyciela pływania [...] Prócz nauczycieli szkoła gimnastyczna będzie mieć swojego lekarza (zarazem biegłego anatoma), który przy wszelkich ćwiczeniach obecnym być powinien, a to dla ocenienia i wskazania, do jakiego stopnia nauczyciele z każdym uczniem takowe z korzyścią posuwać mogą"

5.3 Kierownictwo i formy pracy Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” W atmosferze wielkiego ożywienia narodowego powołane zostało do życia w roku 1862 Praskie Zrzeszenie Gimnastyczne, które wkrótce przybrało nazwę „Sokół". Członków stowarzyszenia łączyło popularne hasło tużme se (krzepmy się). Miało ono wyrażać statutowe zadania stowarzyszenia i jego ideologię. Już w marcu 1862 roku rozpoczęto praktyczne ćwiczenia, głównie dzięki wsparciu materialnemu przewodniczącego zrzeszenia Jindricha Fiigne-ra. W początkowych latach swego istnienia „Sokół" zawdzięcza Fugnerowi bardzo wiele, ponieważ był on nie tylko możnym mecenasem startującego i wymagającego nakładów finansowych zrzeszenia, ale również czynnie uprawiał sport, głównie szermierkę i wioślarstwo. W rozprawie Tyrśa pt. Nasze zadanie, kierunek i cel zostały więc przed­stawione niejako dwa oblicza sokolstwa czeskiego: jako ruchu wychowania fizycznego i jako ruchu społecznego, mobilizującego do walki w obronie języka i narodowości czeskiej. Rolę, jaką spełnił Miroslav Tyrś w ru­chu gimnastycznym w Czechach, można porównać do roli Pehr Linga w krajach skandynawskich. Tyrs podobnie jak Pehr Ling był człowiekiem o szerokich zainte­resowaniach. Już od czasu studiów uni­wersyteckich w Pradze dwie dziedziny stały się terenem jego aktywności twórczej: wy­chowanie fizyczne i teoria sztuki. Nie były to dziedziny od siebie oderwane. Studia nad estetyką i sztuką pozwoliły mu dostrzec w ruchach człowieka piękno, którym prze­sycić pragnął tworzony przez siebie system gimnastyczny. Idea sokolska upowszechniła się poza granicami Czech, zwłaszcza wśród narodów słowiańskich. Pierwsze ogniska powstały w Słowenii. W Lublanie stowarzyszenie Jużni Sokol zorganizowane zostało już w roku 1863. W końcu wieku ogniska sokole upowszechniły się w całej Słowenii, osiągając liczbę 13 i około 2000 członków. Najwybitniejszym działaczem i propagatorem „Sokola" w Słowenii był dr Viktor Murnik (1874— 1964), nazwany w swym kraju słoweńskim Tyrśem. Najpierw idea ta zrodziła się we Lwowie, gdzie już w roku 1867 powołane zostało do życia Towarzystwo Gimnastyczne, które następnie zgodnie ze statutem w roku 1869 przyjęło nazwę: Towa­rzystwo Gimnastyczne „Sokół". Według sformułowania statutu celem Towa­rzystwa miało być pielęgnowanie gimnastyki w ogóle, a w szczególności „higieniczno-racjonalnej i wychowawczej" Towarzystwo przystąpiło do organizowania ćwiczeń gimnastycznych jeszcze w roku 1866, tuż po zebraniu organizacyjnym. Początkowo ćwicze­nia odbywały się w prywatnym zakładzie gimnastycznym dra Bacodego, a pierwszym nauczycielem gimnastyki był Stanisław Szytyliński, pełniący tę samą funkcję w straży ogniowej. W osobie Wenantego Piaseckiego początkujące Towarzystwo Gimnastycz­ne we Lwowie zyskało więc znakomitego kierownika ćwiczeń gimnastycz­nych, o kompetencjach znacznie przewyższających kwalifikacje przeciętnych instruktorów, rekrutujących się przeważnie spośród członków straży ognio­wej. W roku 1869 Piasecki opuścił Lwów w celu zakończenia studiów lekar­skich w Krakowie. Pozostał jednak w zarządzie „Sokoła" i po powrocie do Lwowa aktywnie uczestniczył w pracach Towarzystwa, troszcząc się głównie o właściwy kierunek metodyczny i programowy gimnastyki sokolej. Jednocześnie przy Uniwersytecie Lwowskim zorganizował kurs dla kandyda­tów na nauczycieli gimnastyki w szkołach Rezygnacja W. Piaseckiego ze stanowiska kierownika Zakładu Gimna­stycznego „Sokoła" spowodowała poważny kryzys, ponieważ brak było fachowo przygotowanych krajowych kandydatów na to stanowisko. Kryzys zażegnany został dopiero w roku 1873 dzięki pomocy „Sokoła" w Pradze, który skierował do Lwowa Franciszka Hochmana, słuchacza prawa Uniwer­sytetu Praskiego i naczelnika „Sokoła" w Smichowie. Hochman był uczniem M. Tyrśa i rozwijał we Lwowie program i metody „Sokola" praskiego.

Działalność Hochmana w „Sokole" lwowskim trwała również tylko dwa lata, ale była intensywna i dała ładne rezultaty: „Wytworzył on — jak głosi oficjalne sprawozdanie — grono przodowników, których obeznał gruntownie z gimnastyką, a ci utrzymują i szerzą jego metodę tak w zakła­dzie »Sokoła«, jak i w innych szkołach". Dla dalszego rozwoju „Sokoła" szczególne znaczenie miało powstanie w 1884 roku oddziału w Krakowie, który stanowił centrum życia umysło­wego i kulturalnego Galicji oraz główny ośrodek polityczny arystokracji galicyjskiej, wywierającej przemożny wpływ na całe życie kraju W roku 1868 zatwierdzony został statut lokalnego zrzeszenia gimnastycz­nego w Krakowie, a mianowicie Towarzystwa Gimnastycznego Krakowskie­go „Orzeł Biały". Pierwszy statut „Sokoła" w Krakowie w zasadzie oparty był na statutach innych. Statut „Sokoła" krakowskiego ulegał następnie parokrotnej modyfikacji. Zmiany szły w kierunku poszerzenia ogólnych celów Towarzystwa (ideowych i organizacyjnych) oraz zakresu działalności. Obok gimnastyki systematycznej wzmagała się więc rola „gier i zabaw gimnastycznych". Rozszerzono też dziedziny specjalizacji sportowej członków „Sokoła" (wioślarstwo, łyż­wiarstwo). Ponadto wzmagano działalność społeczną (wspólne zabawy, obchody narodowe, tworzenie bibliotek, czytelni, chórów, orkiestr itp.). Rozwój organizacyjny „Sokoła" spowodował potrzebę objęcia wszystkich ognisk jednolitą organizacją. Rolę tę pełnić miał utworzony w roku 1892 Związek Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich w Cesarstwie Austriackim; funkcję naczelnika Związku powierzono Antoniemu Durskie-mu. Zadaniem Związku było wspieranie istniejących i tworzenie nowych towarzystw sokolich, urządzanie zjazdów sokolich, wydawanie czasopism, urządzanie kursów dla nauczycieli wychowania fizycznego, zabezpieczanie materialne nauczycieli emerytów. W końcu XIX wieku gniazda sokole zaczęły też powstawać na ziemiach zaboru pruskiego, w Wielkopolsce i na Śląsku. Pierwsze gniazdo „Sokoła" na terenie zaboru pruskiego powstało w Inowrocławiu w roku 1884 staraniem tamtejszego działacza narodowego Maksymiliana Gruszczyńskiego. W roku 1886 powstały gniazda w Poznaniu i Bydgoszczy, następnie w Szamotułach i Gnieźnie (1887) oraz w wielu miejscowościach. W roku 1894 utworzono gniazdo „Sokoła" wśród Polaków zamieszkałych we Wrocławiu, w 1895 — gniazdo w Bytomiu. W latach dziewięćdziesiątych powstały dalsze gniazda na Śląsku: w Siemianowicach, Rybniku, Chorzowie, Lipinach, Mysłowicach i innych miejscowościach. Osobna wzmianka należy się rozwojowi „Sokoła" w licznych skupiskach polskiej emigracji na obczyźnie. Ogniska sokole powstały w ośrodkach robotniczych polskich w Nadrenii, a od roku 1887 zaczął się dość intensywny rozwój „Sokoła" w Stanach Zjednoczonych. W roku 1894 powstał w Stanach Zjednoczonych Związek Sokołów, jednoczący rozproszone ogniska sokole. „Sokół" wśród Polonii na obczyźnie rozwijał działalność wszechstronną — sportową, kulturalną i społeczną.

Program i metodyka ćwiczeń fizycznych „Sokoła" polskiego z natury rzeczy wykazywały silne wpływy wzorów czeskich. W pierwszym zakładzie „Sokoła" we Lwowie na wzorach tych opierał się Wenanty Piasecki w latach 1867 — 1869, w jeszcze silniejszym stopniu program i metodykę gimnastyczną „Sokoła" czeskiego propagował F. Hochman, naczelnik „Sokoła" ze Smiecho-wa. Wprowadził on m. in. systematykę ćwiczeń fizycznych według zasad przyjętych w „Sokole" czeskim oraz nadał jednostce lekcyjnej strukturę czteroczłonową, szeregując odpowiednio tok ćwiczeń. Tok lekcyjny Hochmana obejmował 15 min. ćwiczeń wolnych, 15 min. ćwiczeń w zwisie, 15 min. ćwiczeń w podporze, 15 min. ćwiczenia skoków. Duże zasługi w upowszechnieniu gimnastyki sokolej w Polsce położył wieloletni jego kierownik we Lwowie — Antoni Durski. Usiłował on zmo­dyfikować czeski model ćwiczeń, wykorzystując założenia gimnastyki Jahna — — Spiessa oraz własne doświadczenia.

6. Powstanie i rozwój współczesnego sportu. 6.1 Wartości wychowawcze gier sportowych w działalności pedagogicznej Thomasa Arnolda w Anglii. Drogi rozwoju wychowania fizycznego w Wielkiej Brytanii były inne niż w krajach kontynentu europejskiego. Na kontynencie rozwinęły się w XIX wieku znane systemy wychowania fizycznego, które utorowały sobie drogę do szkół jako podstawa programowo-metodyczna lekcji wycho­wania fizycznego. W Anglii natomiast charakterystycznym zjawiskiem stały się gry i zabawy, które do dnia dzisiejszego zajmują dominujące miejsce w angielskiej praktyce wychowania fizycznego. Odrębność dróg rozwojowych wychowania fizycznego w Anglii wypływa z kilku źródeł zarówno natury geograficznej, jak i wychowawczej.

Klimat wysp brytyjskich umożliwia uprawianie gier i zabaw na otwartej przestrzeni w ciągu całego roku. Sala gimnastyczna nie pełni więc tej roli co na kontynencie Kolebką angielskiego systemu wychowania fizycznego nie są więc szkoły elementarne, ale szkoły średnie, i to tradycyjne szkoły średnie określane mianem szkół publicznych (public schools). Wraz z napływem do szkół młodzieży mieszczańskiej i powstawaniem nowych szkół internatowych, opartych na wzorach starych szkół publicznych, rodzaje gier i zabaw uprawianych przez młodzież oraz ich rola ulegały poszerzeniu. Cechą charakterystyczną tych szkół była pozalekcyjna i po­zaszkolna aktywność młodzieży. Władze szkół kładły wielki nacisk na wzoro­we klasyczne wykształcenie młodzieży, ambicją zaś młodzieży była ponadto wysoka sprawność fizyczna, ujawniana w emulacjach szkolnych i między­szkolnych. Wartości wychowawcze gier uprawianych przez młodzież szkolną Wiel­kiej Brytanii dostrzegał w pełni Thomas Arnold (1795—1842), pedagog i reformator szkolnictwa brytyjskiego, kierownik szkoły publicznej w Rugby. W programie nauczania szkoły w Rugby obok wszechstronnej dotychczas łaciny i gre­ki uwzględniał Arnold w dość szerokim zakresie języki nowożytne, geografię, przy-rodoznawstwo, historię. W organizacji we­wnętrznej główny nacisk skierował on na zdyscyplinowanie uczniów. Była to zresztą sprawa niezmiernie nabrzmiała. Rozprzę­żenie w szeregu szkół publicznych przy­bierało rozmiary niepokojące, objawiało się w masowych ekscesach i buntach młodzie­ży, tłumionych nieraz przy pomocy wojska. Podobną sytuację zastał Arnold w szkole w Rugby. Usiłował ją naprawić najpierw za pomocą sankcji i nadzoru nad zachowaniem się uczniów. Skoro jednak wzmożenie formalnej dyscypli­ny nie dało pożądanych rezultatów, poszukiwał bardziej intensywnych środków oddziaływania wychowawczego, w szczególności wykorzystując samorząd młodzieży, który zajął się organizowaniem zbiorowych gier. Udział młodzieży w grach tych był obowiązkowy. Samorząd młodzieży wyznaczał zarówno kapitanów drużyn, jak i tzw. prefektów, czuwających nad dyscypliną w szkole. Prefekci i kapitanowie drużyn odgrywali zna­czącą rolę w wewnętrznym życiu społeczności uczniowskiej. Szerzej o stosunku Arnolda do gier i zabaw młodzieży oraz o wykorzystaniu gier i zabaw jako czynnika wychowawczego dowiadujemy się z wypowiedzi jego uczniów, głównie z powieści Thomasa Hughes'a, przedstawiającej życie szkolne w Rug­by w okresie, kiedy Arnold kierował szkołą Charakterystyczne uwagi poświęca Hughes grze w krykieta, któremu Anglicy przypisują szczególne wartości wychowawcze. Początki tej gry są bardzo dawne, sięgają przypuszczalnie XIII wieku. Krykiet upowszechnił się następnie na terenie Anglii i w byłych dominiach angielskich; uważany jest za najbardziej charakterystyczną grę angielską. Oto fragment książki Hughesa przedstawiający rozmowę między nauczycielem i uczniem na temat wychowawczych wartości tej gry. Wzory szkoły w Rugby stosowały następnie inne uczelnie tego typu. Najwcześniej i najpełniej uczyniła to szkoła w Marlborough, utworzona w roku 1843, a to dzięki jej kierownikowi G. E. L. Cottonowi, uczniowi Arnolda. Organizacja gier sportowych w szkołach średnich w Wielkiej Brytanii należała do młodzieży; stanowiły one historycznie usankcjonowaną dziedzi­nę aktywności młodzieży, podstawowy atrybut jej samorządnego życia. Na tym właśnie polega wielki walor wychowawczy gier i zabaw. Młodzież nie tylko sama organizowała gry, ale początkowo sama pełniła funkcje instruktorskie. W miarę jednak rozwoju ilościowego szkół i upowszechniania się wewnątrzszkolnego ruchu gier sportowych zaistniała potrzeba bardziej fachowego instruktażu. Od połowy XIX wieku pojawia się w public schools instytucja nauczy­cieli gier młodzieży (games masters). Należy nadmienić, że rozwój gier sportowych na terenie szkół publicz­nych pociągnął za sobą żywy ruch w tej dziedzinie na uniwersytetach. W szczególności studenci w Oxford i Cambridge kontynuowali gry sporto­we w kolegiach uniwersyteckich.

6.2 Pierwsze zrzeszenia sportowe w Europie i na ziemiach polskich. Jednym z najbardziej charakterystycznych znamion towarzyszących przeobrażeniom społecznym XIX stulecia jest rozwój i różnicowanie się organizacji społecznych, którym to pojęciem oznaczamy układ instytucji, czyli celowych zrzeszeń, jakie organizują współżycie członków danej zbioro­wości, ustalają sposoby ich postępowania i zasady wzajemnych stosunków.Planową organizacją obejmowane były różne dziedziny życia. Tworzyły się zrzeszenia i instytucje o charakterze ekonomicznym, społecznym, cha­rytatywnym, kulturalnym. Zaspokajały one potrzeby współdziałania i współ­pracy osób i grup zainteresowanych daną dziedziną życia; stwarzały platformę porozumienia i wspólnego działania do osiągania zamierzonych celów.W dziedzinie kultury fizycznej obserwujemy w owym czasie podobne zjawiska. Rozwój różnorodnych form aktywności fizycznej, której główne kierunki charakteryzowaliśmy w rozdziałach poprzednich, pociągał za sobą również potrzebę powoływania odpowiednich zrzeszeń i związków. Proces ten można zaobserwować już w pierwszej połowie XIX wieku, jego na­silenie nastąpiło na przełomie XIX i XX stulecia. Powstawały wówczas centralne i regionalne zrzeszenia sportowe bądź to o charakterze uni­wersalnym, bądź specjalistycznym. Dla historii' kultury fizycznej proces tworzenia się związków i zrzeszeń sportowych lub rekreacyjnych posiada doniosłe znaczenie. Odsłania bowiem dynamikę rozwojową kultury fizycznej, wskazuje na główne kierunki jej postępu, na rozmiary jej rozprzestrzenienia.W początkach XIX wieku zrzeszenia sportowe i rekreacyjne były nieliczne, a ich zasięg społeczny ograniczony. Miały one charakter trady-cjonalistyczny i odzwierciedlały ściśle ostrość społecznych przedziałów. Naj­bardziej popularne były zrzeszenia myśliwskie lub miłośników wyścigów konnych, które stanowiły dziedziny sprawności fizycznej i rekreacji usankcjo­nowane nie pisanym kodeksem obyczajowym środowisk arystokratycznych. Zrzeszenia te były nieliczne, ekskluzywne, a ich życie organizacyjne sku­piało się w zamkniętych klubach, zaopatrzonych w wygodne urządzenia, sale do gier i tańca, zasobny i obfity bufet itp. Przyjęcia do tych klubów oparte były na tak zwanym balotowaniu (tajnym głosowaniu), które za­pewniać miało dopływ kandydatów jedynie ze środowisk społecznie uprzy­wilejowanych. Kryterium to wzmacniały dodatkowo wysokie opłaty człon­kowskie.Do najwcześniejszych zrzeszeń sportowych należą stowarzyszenia sportów wodnych oraz łyżwiarstwa. Liczne tego typu inicjatywy spotykamy już w pierwszej połowie XIX wieku. W drugiej połowie XIX wieku rozwinęły się bardziej masowe zrzeszenia, a więc w latach sześćdziesiątych spotykamy już zrzeszenia cyklistów, w latach siedemdziesiątych kluby piłki nożnej, w latach osiemdziesiątych — turystyczne; w końcu XIX wieku powstają pierwsze związki lekkoatletyczne oraz narciarskie. Przegląd powstania i rozwoju zrzeszeń sportowych w Europie należy rozpocząć od Anglii. Anglia bowiem była krajem, gdzie ta dziedzina zorganizowanej aktywności ruchowej rozwinęła się najwcześniej i najpełniej. Genezę i uwarunkowanie tego zjawiska przedstawiliśmy w rozdziale o roz­woju gier sportowych w Anglii. W Anglii również bardzo wcześnie ruch sportowy i rekreacyjny przybrał charakter zinstytucjonalizowany, tzn. formę zrzeszeń skupiających amatorów różnych rodzajów aktywności ruchowej.W połowie XIX wieku powstawać zaczęły w Anglii liczne lokalne kluby sportowe, w których uprawiano grę w golfa, w krykieta, futbol. Skupiały one życie sportowe swych członków, ponadto organizowały spot­kania międzyklubowe. Następnie tworzyły się regionalne, profesjonalne lub powszechne zrzeszenia sportowe. Do najwcześniejszych należały zrzeszenia wioślarskie. W każdym bądź razie zrzeszeniowy ruch sportowy wiele zawdzięczał. w owym czasie aktywności środowisk angielskich. Należy też zaznaczyć, iż w niemałym stopniu do rozwoju zrzeszeń sportowych przyczynił się ruch gimnastyczny, zwłaszcza odkąd gimnastykę systematyczną zaczęto łączyć z kultywowaniem wyspecjalizowanych form ruchowych. Proces ten obserwowaliśmy w turnerstwie niemieckim.

Można go również wyraźnie dostrzec na terenie krajów skandynawskich. Podstawę systemu szwedzkiego stanowiła gimnastyka wychowawcza, dużą jednak wagę przywiązywano w systemie Lingów do wyspecjalizowanej sprawności rucho­wej w poszczególnych dziedzinach. Zwłaszcza Pehr Ling tworząc podwaliny systematycznej gimnastyki ujawniał jednocześnie i propagował takie sporty, jak szermierka, hippika i inne. W wielu wypadkach zupełnie bezpośrednie podniety do rozwoju sportu wychodziły z ruchu gimnastycznego. Tak było w Danii, gdzie działalność F. Nachtegalla doprowadziła do upowszechnienia wychowania fizycznego nie tylko w szkole, ale i poza szkołą, w postaci choćby klubów strzeleckich, które organizowały już w połowie wieku zawody strzeleckie obok pokazów ogólnej sprawności fizycznej.

W roku 1896 utworzone zostało w Danii stowarzyszenie sportowe (Idraets Forbund), obejmujące w skali krajowej wszystkie dziedziny sportów i gier. Słowo „idraet" jest pochodzenia staroskandynawskiego. Rozwój ruchu sportowego w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku obserwujemy również w Szwecji. Pionierska rola w dziedzinie organizacji pierwszych zrzeszeń sportowych w Szwecji przypada Wiktorowi G. Balckowi, który uzyskał miano „ojca szwedzkiego sportu" Jak bardzo upowszechniony był w końcu wieku XIX ruch sportowy w Niemczech, świadczą między innymi liczne związki sportowe, które powstawały w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Do najdawniejszych należą kluby sportów wodnych. W roku 1836 kupcy angielscy w Hamburgu założyli klub wioślarski, który stał się wzorem dla podobnych klubów niemieckich w różnych ośrodkach. W roku 1883 powstał ogólnoniemiecki związek wioślarski, łączący kluby i zrzeszenia regionalne. Następnie powstawały dalsze ogólnoniemieckie zrzeszenia sporto­we: i tak w roku 1884 - zrzeszenie cyklistów, w roku 1887 - pływackie, w roku 1888 - łyżwiarskie, w roku 1891 - lekkiej atletyki, w roku 1897 -1897 - szermiercze, w roku 1900 - piłki nożnej, w roku 1904 - nar­ciarskie. Poza tymi centralnymi zrzeszeniami sportowymi funkcjonowały cztery centralne zrzeszenia turystyczne.

Ośrodkiem ruchu sportowego w skali ogólnoświatowej stała się w końcu XIX wieku Francja. W roku 1885 utworzo­ne zostało we Francji Sto­warzyszenie Rozwoju Fi­zycznego i Przysposobie­nia Wojskowego . Jednocześnie powstawały branżowe związki sporto­we oraz federacje ogólno­krajowe. W roku 1874 powstał Alpin Club, w 1882 - Związek Wioślar­ski, w 1886 — Związek Strzelecki, w 1889 -Związek Kolarski. W roku 1885 utworzona została federacja francuskich związków sportowych, pod której auspicjami do roku 1890 wydawany był miesięcznik „Przegląd Atletyczny" („Revue Athletique"), redagowany przez de Coubertina. Jest to już jednak nowa karta ruchu sportowego. Zorganizowany ruch sportowy objął w drugiej połowie XIX wieku nie tylko kraje Europy zachodniej, ale sięgał również na teren Europy środkowej i wschodniej. Sytuację na ziemiach polskich omówimy poniżej, obecnie natomiast parę słów poświęcić należy Rosji, gdzie od lat sześćdziesiątych widoczne było wzmożenie rozwoju kultury fizycznej.Specjalne zrzeszenia sportowe rozpoczęły rozwijać się w Rosji — po­dobnie jak w krajach Europy zachodniej — w drugiej połowie XIX wieku. Najwcześniej, bo w latach sześćdziesiątych, utworzone zostały zrzeszenia sportów wodnych (yacht kluby, kluby tenisa, szermierki w Petersburgu i Moskwie) oraz zrzeszenia łyżwiarskie; miały one charakter ekskluzywny. Inne kluby, jak lekkoatletyki, piłki nożnej, były bardziej dostępne dla szerszych kręgów społecznych. Utworzone zostało cen­tralne towarzystwo gim­nastyczne, które miało rozpowszechniać ćwicze­nia fizyczne, szczegól­nie wśród młodzieży, na terenie całego kraju.

Na ziemiach polskich pierwsze zrzeszenia sportowe powstały w Galicji. Jest to zjawisko naturalne.Galicja od połowy XIX wieku uzyskała względną autonomię, która umożliwiała realizację różnych inicjatyw społecznych, m. in. w dziedzinie kultury fizycznej.Najbardziej rozpowszechnionym zrzeszeniem gimnastycznym na terenie Galicji był — jak to wskazywaliśmy powyżej — „Sokół". Zadaniem „Sokoła" było wprawdzie upowszechnianie ruchu gimnastycznego zarówno wśród młodzieży, zwłaszcza szkolnej, jak i wśród dorosłych Poza „Sokołem" tworzyły się specjalistyczne zrzeszenia sportowe.Zrzeszenia te powstawały przede wszystkim we Lwowie i Krakowie i wyrażały powszechny w owym czasie proces kształtowania się i wydzie­lania w kluby i inne związki poszczególnych dyscyplin sportowych. W wielu krajach zrzeszenia te przybierały wyraźnie mieszczański charakter, ponieważ organizowane były z inicjatywy mieszczaństwa i ich członkowie rekrutowali się z tej warstwy społecznej. Zrzeszenia sportowe galicyjskie poszukiwały możnych protektorów w ko­łach arystokratycznych. Stanowiło to rezultat układu stosunków społecznych w Galicji, gdzie dominujące stanowisko zajmowała arystokracja. Patronat arystokracji narzucał określone formy organizacyjne nowo powstającym zrzeszeniom, ograniczał zasięg społeczny i hamował ich rozwój. Przykładem może być Towarzystwo Gimnastyczne Krakowskie „Orzeł Biały" utworzone w roku 1867, które pomimo możnych protektorów nie zdołało rozwinąć szerszej działalności. Żywszą działalność natomiast rozwinęły zrzeszenia spe­cjalne, skupiające miłośników pewnych dziedzin sportu. Taki charakter miały towarzystwa łyżwiarskie, utworzone w roku 1869 w Krakowie i Lwowie. Krótkotrwały żywot miało utworzone w Krakowie w roku 1884 Towa­rzystwo Wioślarskie. Jego elitarny charakter, wysokie opłaty nie zjednały mu szerszego kręgu zwolenników i po paru latach Towarzystwo zostało roz­wiązane, a jego agendy przejął „Sokół". W roku 1886 utworzone zostały kluby cyklistów we Lwowie i Krakowie, które obok działalności klubowo--towarzyskiej organizowały kolarskie wycieczki turystyczne. Poważną przesz­kodą w działalności klubów był jednak zły stan dróg na terenie Galicji, szczególnie dotkliwy przy słabym technicznie sprzęcie. Tradycyjną dziedzinę sportu reprezentowały działające od roku 1891 kluby szermiercze we Lwowie i Krakowie. Miały one z natury rzeczy bardziej elitarny charakter niż pozostałe zrzeszenia. Niektóre popularne dziedziny sportu w Galicji przybrały formy spe­cjalnych zrzeszeń dopiero w początkach XX wieku. Należały do nich przede wszystkim kluby piłkarskie: „Czarni" i „Po­goń" we Lwowie oraz „Cracovia" (1906) i „Wis­ła" (1906) w Krakowie. W samym tylko Krakowie powstało w łatach 1906 — 1914 dwanaście klubów piłki nożnej. Specjalne pol­skie zrzeszenia sportowe powstają jednak dopiero w początkach wieku XX. Do tego czasu ludność polska nie miała — poza„Sokołem" — specjalnych organizacji i chcąc uprawiać poszczególne dyscy­pliny uczestniczyła w klubach niemieckich, które miały wyraźnie nacjo­nalistyczny i szowinistyczny charakter.Polscy działacze narodowi i sportowi zaczęli więc tworzyć polskie kluby. Jako pierwsze powstały kluby wioślarskie, głównie z inicjatywy dziennikarza Macieja Wierzbińskiego. Popularność zdobyły jednak kluby piłki nożnej i lekkiej atletyki. Nie wymagały one bowiem większych nakładów finan­sowych, co stanowiło ważny czynnik dla niezbyt ekonomicznie zasobnej polskiej ludności. W Królestwie Polskim pierwsze zrzeszenia sportowe powstawać zaczęły od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. W Warszawie rozwijały działalność trzy zrzeszenia, a mianowicie: Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie (1878), Warszawskie Towarzystwo Cyklistów (1886) oraz Warszawskie Towarzystwo Łyżwiarskie (1893).Warszawskie Towarzystwo Wioślarskie było jednym ze starszych w Euro­pie, co chlubnie świadczy o naszych sportowych tradycjach. Wyprzedziło o lat 14 powstanie Międzynarodowego Związku Wioślarskiego (1892)

określają rzecznicy gimnastyki szwedzkiej. Wychowanie sportowe polegać winno na kształceniu takich cech fizycznych i psychicznych, które dadzą sportowcowi możność sprostania najważniejszym wymogom życia, dadzą uzdolnienia do wypełniania obowiązków zarówno indywidualnych, jak i spo­łecznych. Winien więc być przygotowany do maksymalnego wysiłku, a naj­lepszą szkołą takiego właśnie „utylitarnego" przygotowania jest sport. Poglądy zawarte w Gimnastyce utylitarnej rozwinął następnie Coubertin w pracy Pedagogia sportowa (Pedagogie sportive), którą poświęcił funkcji wychowawczej sportu. Sport według Coubertina stanowi znakomity środek kształcenia charakteru młodzieży, takich cech, jak wytrwałość, opanowanie, rzetelność. W czasie swych podróży do Anglii i Stanów Zjednoczonych Coubertin w prywatnych rozmowach w środowiskach pedagogów i działaczy wycho­wania fizycznego rzucał myśl zorganizowania międzynarodowych spotkań sportowych na wzór starożytnych igrzysk. W listopadzie 1892 roku na­darzyła mu się okazja oficjalnego podniesienia idei wskrzeszenia igrzysk olimpijskich. Coubertin mianowicie miał w Sorbonie wykład w czasie konferencji Unii Towarzystw Sportowych we Francji. Wykład zakończył zapowiedzią podjęcia starań o wskrzeszenie igrzysk olimpijskich. Spodziewał się Coubertin żywej reakcji na tę zapowiedź, lecz spotkał się z niezrozumieniem. Nie osłabiło to jednak energii Coubertina, który pozyskał dla swej idei poparcie francuskiej Unii Związków Sportowych (Union des Societes Francaises de Sports Athletiąues), która w początkach roku 1893 powołała komisję do przygotowania kongresu sportowego, na którym miano podjąć odpowiednie decyzje. Zwołany więc na czerwiec 1894 do Paryża Międzynarodowy Kongres Sportowy miał dwa cele: przedyskutowanie zagadnienia amatorstwa w sporcie. oraz odnowienie igrzysk olimpijskich. Obie sprawy były ze sobą ściśle powiązane. Ideologom kongresu szło o wznowienie igrzysk sportowych na wzór starożytnych olimpiad. Podstawowym jednak elementem było odro­dzenie antycznych tradycji igrzysk olimpijskich, i to zarówno w znaczeniu sportowym, jak i społecznym. Ostre odcięcie się od profesjonalizmu w sporcie miało przesycić eliminację sportową czynnikami etycznymi bezinteresownej rywalizacji o sprawność fizyczną; jednocześnie w okresie zaostrzających się konfliktów i spięć międzynarodowych igrzyska sportowe, grupujące w pokojowej rywalizacji zawodników różnych krajów i różnych kontynentów, stanowić miały teren porozumienia, wzajemnego poznania, nawiązywania kontaktów i współpracy. W starożytności igrzyska olimpijskie były manifes­tacją jedności plemion greckich rozsianych na półwyspie bałkańskim i sta­nowiących lokalne organizmy państwowe, często skłócone i waśniące się między sobą. W zamierzeniach ideologów nowożytnych igrzysk, głównie P.

6.3 Pierre de Coubertin- twórca nowożytnego ruchu olimpijskiego. Pierre de Coubertin (1863 — 1937) pochodził ze starej arystokratycznej rodziny francuskiej i ani on sam, ani nikt z otoczenia zapewne nie przewidywał późniejszej drogi jego życia. Odebrał bardzo staranne wykształ­cenie licealne, a następnie odbył studia w Sorbonie w dziedzinie archeologii, zakończone rozprawą dyplomową 0 twórczej funkcji człowieka. Utartym w arystokratycznej rodzinie obyczajem miał obrać drogę kariery wojskowej lub dyplomatycznej. Kariera wojskowa nie odpowiadała jednak młodemu Coubertinowi między innymi ze względu na słabą konstytucję fizyczną; żywe zainteresowania naukowe, wszechstronne zainteresowania różnymi dzie­dzinami życia i kultury nie dawały się też pogodzić z karierą dyploma­tyczną, do której droga prowadziła poprzez studia innego typu niż archeologia i pracę w administracji państwowej .Po ukończeniu studiów Coubertin kontynuował swe zainteresowania sztuką, zwłaszcza antyczną. Główny jednak ich nurt przesunął się w kie­runku aktualnych problemów współczesnego życia. Wielkiej aktualności nabrały wówczas sprawy wychowania, reforma systemu szkolnego nie do­stosowanego do potrzeb rozwojowych życia i kultury. Coubertin z uwagą śledził przebieg dyskusji nad sprawami wychowania i nie szczędził uwag krytycznych pod adresem współczesnego mu systemu oświatowego. Pod wpływem zaznajomienia się z poglądami i działalnością Thomasa Arnolda oraz obserwacji poczynionych w Anglii i Stanach Zjednoczonych Coubertin podjął myśl naprawy współczesnego mu społeczeństwa i wycho­wania. Poglądom tym dawał wyraz w odczytach publicznych, wskazując na znaczenie, jakie spełnić może sport w wychowaniu współczesnej mło­dzieży. W roku 1888 wszedł Coubertin do komitetu, który pod prze­wodnictwem Julesa Simona walczył o uznanie ćwiczeń fizycznych w pro­gramie wychowania. Już w czasie prac nad wznowieniem igrzysk olimpijskich udał się Coubertin do Grecji. Zabiegi organizacyjne łączył on ze studiami nad igrzyskami starożytnymi. O wrażeniach, jakie wywarła na nim Olimpia, pisze we Wspomnieniach olimpijskich. Należy sądzić, iż w Olimpii — wśród ruin świątyń, boisk, amfiteatrów — nie tylko oddawał się Coubertin ogólnym refleksjom na temat wielkiej przeszłości kulturalnej świata antycznego, ale że idea rekonstrukcji igrzysk nabierała realnej wartości społecznej, że kiełkować zaczęły te idee, które wyrażał później w dojrzałej formie w roku 1900 w dziele pt. Gimnastyka utylitarna (Gymnastiąue utilitaire), a którym dawał wyraz w licznych wystąpieniach bezpośrednio po powrocie z Grecji. W Gimnastyce utylitarnej zakreśla Coubertin cele i założenia wychowania sportowego, stara się określić ideał sportowca. Fizyczna forma — zdaniem Coubertina — nie polega wyłącznie na harmonii rozwoju fizycznego, jak to

Coubertina, wznowione igrzyska miały spełniać tę samą rolę, tylko na znacznie szerszej przestrzeni terytorialnej, mianowicie wszystkich konty­nentów i państw ówczesnego świata. Kongres paryski wśród dużego entuzjazmu uczestników uchwalił wzno­wienie tradycji igrzysk, ustalił podstawowe założenia organizacyjne i pro­gramowe nowożytnych olimpiad, powołał komitet wykonawczy do przygo­towania pierwszych wznowionych igrzysk w roku 1896 w Atenach. Tradycja kongresów olimpijskich kontynuowana była następnie i do roku 1930 odbyło się ich w sumie dziewięć. Poświęcone one były poszczególnym problemom sportu olimpijskiego i odegrały poważną rolę w wykrystalizo­waniu się nowożytnej ideologii olimpijskiej. Kongres w Hawrze w roku 1897 poświęcony był zagadnieniom pedagogiki sportowej; psychologią sportu zajmował się kongres w Lozannie w roku 1913. Szczególne znaczenie miał kongres w Paryżu (w roku 1906), na którym postanowiono wprowadzić do programu igrzysk konkursy w dziedzinie literatury i sztuki.

---