Wartość odżywcza-przydatność pokarmu do pokrycia potrzeb organizmu ludzkiego związanych z przemianami metabolicznymi. Zależy ona od zawartości białka, tłuszczu, cukrów, witamin, soli mineralnych oraz strawności i przyswajalności pokarmu.

Fitaminy (filamines, phytamines phylochemicals) -naturalne substancje nieodżywcze (NSN)-

substancje biologicznie czynne obecne w żywności pochodzenia roślinnego, głównie pochodzenia wtórnego, o właściwościach profilaktycznych i leczniczych, zapobiegające wielu chorobom w tym cywilizacyjnym (miażdżyca, nowotwory).

•Związki allilowe- warzywa cebulowe:allicyna, ajoen, siarczki

•Glukozynolany- warzywa kapustne Izotiocyjaniany i związki indolowe

•Karotenoidy-części czerwone, zielone i żółte warzyw

•Flawonoidy-owoce, warzywa, herbata, kakao.

•Połifenolokwasy-pochodne kwasu benzoesowego i cynamonowego imbir, kurkuma, szałwia, rozmaryn, oregano

•Fitoestrogeny-warzywa strączkowe

•Kumaryny-warzywa z rodź. Apiaceae, Solcmaceue. Cucurhilaceae, Fabaceae w tym lukrecja

BARWNIKI ROŚLINNE

-Chlorofile-zielone porfirynowe barwniki rozpuszczalne w tłuszczach

-Karotenoidy: żółte polienowe barwniki rozpuszczalne w tłuszczach

-Flawonoidy: flawony, flawonole, antocyjany rozpuszczalne w alkaliach, w postaci glikozydów rozpuszczalne w wodzie i alkoholu etylowym

-Betalainy czerwone i żółte barwniki rozpuszczalne w wodzie (betanina, wulgoksantyna)

-Pochodne kwasu cynamonowego (polifenolokwasy) ukurkumina

vDziela się na karoteny będące węglowodorami izoprenu (C40H56) i ksantofile stanowiące ich pochodne tlenowe, w sumie dotychczas rozpoznano około 600 karotenoidów, z któi7ch ok. 50 występuje w owocach i warzywach

0Karoteny są słabo rozpuszczalne w alkoholach należą do tej grupy a-,[3-,7-karoten, likopen

0Ksantofile towarzyszą karotenom w produktach roślinnych są rozpuszczalne w alkoholach (zeaksantyna, luteina, kapsantyna, wiolaksantyna i in.) 0W roślinach towarzyszą chlorofilowi, znajdują się w chromoplastach

0W organizmie ludzkim wyizolowano ok. 25 karotenoidów w tym: a-, j^-karoten, likopen, luteine, zeaksantyne i kryptoksantynę

0Część karotenoidów: o.-, (3-, y-karoten oraz kryptoksantyna wykazuje aktywność witaminy A i zalicza sieje do składników odżywczych.Likopen 0jest istotnym przedstawicielem substancji nieodżywczych (NSN) iiwykazujacym znacznie silniejsze właściwości antyoksydacyjne niż pozostałe karoteny uposiadającym właściwości antynowotworowe (rak płuc, trzustki, żołądka, prostaty, przełyku, jelita grubego, odbytu, szyjki macicy)

uprzeciwdziałającym uszkodzeniom skóry wywołanym przez promienie ultrafioletowe uhamuje zwyrodnienie plamki ocznej

liprzypuszczalnie obniża ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej

iizwiększa funkcje obronne układu odpornościowego człowieka, opóźnia okres wystąpienia pierwszych objawów AIDS q Rekomendowana dzienna dawka likopenu 5 mg

Luteina

0jest antyoksydantem chroniącym oczy przed wolnymi rodnikami zmniejsza ryzyko

wystąpienia uszkodzenia żółtej plamki o 43%,

0zmniejsza ryzyko zaćmy oka o 30%

0dzienna dawka 5-6 mg

0Źródło luteiny- obok żółtka jaj. zielone i żółte warzywa: szpinak, kukurydza, kapusta włoska, brokuł, papryka, dynia, zielony groszek

Zeaksantyna

0wspólnie z łuteiną, jako antyoksydant chroni przed zwyrodnieniem żółtej plamki ocznej

0wykazuje właściwości hamujące rozwój komórek nowotworowych

0zalecana dawka l mg dziennie

0naturalne źródło cykoria, burak ćwikłowy i liściowy, okra, kukurydza

Kryptoksantyna

0Pełni funkcje ochronne przeciwko niektórym nowotworom (rak szyjki macicy oraz zatruciom nikotynowym)

0Wystepuje stosunkowo rzadko (brzoskwinie, papaje, pomarańcze, papryka czerwona, kawon)

Flawonoidy vwystępują najczęściej jako żółte, różowe, czerwone i niebieskie barwniki

rozpuszczone w soku komórkowym w kwiatach i liściach rzadziej w owocach, korze, drewnie, korzeniach i nasionach:

0flawanony (naringenina. taksifolina),

0flawony (apigenina, diosmina, hesperetyna, luteolina)

0flawonole (kwercetyna, kempferol, rutyna)

0antocyjany (cyjanidyna, malwidyna),

0Izoflawony genisteina,

0katechiny

Flawonoidy są to niskocząsteczkowe związki polifenolowe, których podstawowy szkielet składa się z 15 atomów węgla: jest to układ pierścienia benzenowego oraz układu fenylopropanu C6-C3

powstałego na drodze biogenetycznej kwasu szikimowego: Cg-CB-Cg.

vW roślinach stanowią filtr przed promieniowaniem UV, wykazują właściwości

przeciwbakteryjne, przećiwwirusowe, przeciwgrzybowe

vPełnią funkcję deterentów, odstraszając owady przed żerowaniem na nich

vSą atraktantami wabiącymi organizmy pożyteczne

vOddziaływują na inne rośliny w relacjach allelopatycznyc

Właściwości farmakologiczne

fławonoidów polegają na działani:

0antyoksydacyjnym (dodatkowo mogą wzmagać działanie innych antyoksydantów)

0antynowotworowym

0antyagregacyjnym na płytki krwi

0uszczelniającym na ściany naczyń kapilarnych (zapobieganie krwawieniom, wybroczynom,

żylakom, miażdżycy)

0spazmolitycznym na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych

0przeciwzapałnym

0chroniącym wątrobę

0przeciwalergicznym

0przeciwwrzodowym

0diuretycznym

W zależności od rodzaju diety spożycie flawonoidów może wahać się od 20 do 1000 mg

KWERCETYNA

0uważana jest za jeden z najsilniejszych antyoksydantów wśród flawonoidów, zmniejsza

aktywność enzymu hiałuronidazy. oraz stężenie lipidów w surowicy krwi, wzmacnia naczynia

włosowate

0blokuje wydzielanie histaminy, wykazuje właściwości przeciwalergiczne

0występuje w wielu warzywach (jarmuż, brokuł, kapusta, rzodkiewka, chrzan, kabaczek),

owocach (jabłka, wiśnie, jagoda czarna, porzeczka czarna i czerwona, ciemne winogrona) w

herbacie i czerwonym winie

0najcenniejszym źródłem kwercetyny są warzywa z rodzaju

ANTOCYJANY

Stanowią dużą grupę barwników roślinnych rozpuszczalnych w wodzie występujących w

różnych częściach roślin (głównie kwiatach, liściach, owocach) charakteryzujących się

zróżnicowaną barwą (pomarańczowa, czerwona, fiolet, niebieska)

vZabezpieczają naczynia włosowate układu krwionośnego przed uszkodzeniami wywołanymi

przez wolne rodniki

vMaj ą właściwości przeciwzapalne

vPolepszająukrwienie w obrębie tęczówki oka, polepszają ostrość widzenia

vP oprawiaj ą krążenie krwi. zapobiegaj ą zmianom naczyniowym w obrębie nóg

YŹródło antocyjanów to głównie owoce (czarna jagoda, ciemne winogrona, czarna porzeczka,

śliwki, wiśnie, bez czarny, aronia) i niektóre warzywa (oberżyna, warzywa kapustne i sałaty o

czerwonej barwie liści i róż.

CHLOROFILE

vNajbardziej rozpowszechnione zielone porfirynowe barwniki z grupy chromoprotein, z

rdzeniem czteropirolowym, centralnym atomem magnezu i łańcuchem diterpenowego

alkoholu fitolu, rozpuszczalne w tłuszczach występujące w liściach i innych eksponowanych

na światło zielonych częściach roślin zaliczane do najmniej trwałych barwników

•Liście zawieraj ą średnio ok.. 0,25% chlorofili, 0,03% ksantofili i 0,0] 5% karotenów

•Mają właściwości oksydoredukcyjne

•Antynowotworowe

•Stanowią czynnik krwiotwórczy ważny przy leczeniu niedokrwistości

•Wspomagają produkcję protrombiny przez komórki wątrobowe

•Pobudzają przemianę materii i usprawniają pracę mięśnia sercowego

•Pobudzają rozrost tkanki granulacyjnej i przyspiesza gojenie owrzodzenia żołądka i jelit

BETALAINY

Występują tylko w roślinach należących do rzędu śródłożnych (Centrospermae) oraz w

niektórych gatunkach grzybów

vBetalainy są znane głównie jako barwniki buraka ćwikłowego, liściowego i szpinaku: z

czego 75% stanowi betanina

•Betanina

OPosiada właściwości anty oksydacyjne

0Wzmacnia naczynia włosowate

0Zmniejsza zapadalność na choroby serca, niektóre typy nowotworów

0Poprzez dezaktywację homocysteiny zmniejsza ryzyko choroby Alzheimera, depresji, wad

wrodzonych

0Obniża poziom cholesterolu

Kurkumina

• pochodna kwasu ferulowego o silnie żółtej barwie jest barwnikiem korzeni Curcuma longa

(Zingiberaceae) i najważniejszym składnikiem przyprawy curry

•Jest skutecznym przeciwutleniaczem

• działa żółciopędnie, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie. hamuje agregacje płytek krwi,
  obniża poziom cholesterolu we krwi

• hamuje wybiórczo aktywność niektórych białek, które sprzyjają rozrostowi komórek
  nowotworowych

• badania populacyjne wykazały najmniejszą zachorowalność na nowotwory w tym rejonie
  Indii, gdzie kurkuma jest powszechnie wykorzystywana w kuchni

•POLIFENOLOKWASY ( kwas kawowy, jego depsydy- kwas .rozmarynowy, cynaryna; kurkumina, kwas cykoriowy, chlorogenowy, elagowy)

Działanie przeciwwirusowe- Działanie immunotropowe- Działanie

przeciwzapalne- Działanie żółciopędne- Działanie anty oksydacyjne- Zmniejszają
poziom cholesterolu-Hamują agregację płytek krwi Piranii da surowców roślinnych

zapobiegających nowotworom (im wyższa pozycja w piramidzie tym większe znaczenie) ( Steinmetz i Potter.2000Czosnek Lukrecja, kapusta Soja, imbir

Marchew, seler, pasternak Cebula, zielona herbata, kurkuma Owoce cytrusowe

Pszenica pełnoziarnista, siemię lniane, ryż niełuskany

Solanaceae (pomidor, papryka, oberżyna)Crucż/erae (brokuł, jarmuż, brukselka, kalafior,) Owies, mięta, oregano, ogórek Rozmaryn, szałwia, ziemniak, tymianek, szczypiorek Melon, bazylia, estragon, jęczmień, owoce jagodowe

Żywność funkcjonalna to żywność, która obok składników odżywczych zawiera dodatkowo związki biologicznie czynne korzystnie oddziałujące na zdrowie, rozwój fizyczny i samopoczucie

1. żywność naturalnie bogata w składniki biologicznie aktywne

2. żywność specjalnie wyprodukowana (w tym zmodyfikowana genetycznie), w której
podniesiono lub dodano substancje biologicznie czynne

BIOAKTYWNE SKŁADNIKI ŻYWNOŚCI FUNKCJONALNE.!

•Błonnik pokarmów}'

•Oligosacharydy (prebiotyki: inulina, stachioza, oligofruktoza, oligogalaktoza)

•Bakterie fermentacji mlekowej (probiotyki np. Lactobacillus acidophilus)

•Paliole-alkohole wielowodorotlenowe, sorbitol, ksylitol

•Aminokwasy, peptydy, białka

•Wielonienasycone kwasy tłuszczowe

•Witaminy

•Składniki mineralne

•Cholina, lecytyna

•Substancje fitochemiczne: glukozynolany, karotenoidy. polifenolokwasy, batalainy,

izoilawony itp.

NAZWY ŻYWNOŚCI FUNKCJONALNEJ

Yitafoods

Designer foods

Hypernutritional foods

Medical foods

Super foods

Pharma foods Phyto-foods

Foodiceuticals

Therapeutic foods

Fitness foods

Longevity foods

Special foods for:

•the Eldeiiy

•Pregnancy

•Infants/Juvenile

•Women/ Men/Adolescens

•Afecting Mood and Behavior

••Sport/Energy foods and drinksZgodnie z rozporządzeniem Ministerstwa Zdrowia i Opieki

Społecznej Japonii z 1991 r. żywność funkcjonalna (żywność o określonym zdrowotnym

działaniu FOSHU- Foods for Specified Health Use) powinna :*być produktem spożywczym

•stanowić podstawowy element diety codziennej

•wpływać korzystnie na procesy fizjologiczne organizmu, a szczególnie

l .Zwiększać odporność organizmu

2.Sprzyjać leczeniu określonych chorób

3.Sprzyjać dobrostanowi fizycznemu i psychicznemu

4.Spowalniać procesy starzenia się organizmu

PODZIAŁ ŻYWNOŚCI FUNKCJONALNEJ ZE WZGLĘDU NA PRZEZNACZENIE

Zmniejszająca ryzyko chorób krążenia

•Zmniejszająca ryzyko chorób nowotworowych

•Zmniejszającąryzyko osteoporozy

•Dla osób obciążonych stresem

•Hamującąprocesy starzenia

•Dietetycznądla osób z zaburzeniami metabolizmu i trawienia

•Dla sportowców

•Dla osób w podeszłym wieku

•Dla kobiet w ciąży i karmiących

•Dla niemowląt

•Dla młodzieży

•Wpływającąna nastrój i wydolność psychofizyczną

NUTRIGENOMIKA

•Nauka badająca molekularne genetyczne podstaw)' oddziaływań składników diety na

organizm człowieka.

•Poprzez określenie wariantów genetycznych możliwe będzie indywidualne modyfikowanie

diety w taki sposób aby zmniejszyć ryzyko zapadalności na szereg chorób cywilizacyjnych a

jednocześnie zagwarantować optymalną ilość składników mających działanie profilaktyczne

W przypadku dużej zawartości substancji biologicznie czynnych w żywności funkcjonalnej, wyższej niż w naturalnych produktach żywnościowych istnieje uzasadnione ryzyko ich nadmiernego spożycia przy dotychczasowym braku zaleceń dotyczących dziennego ich pobrania. Badania substancji biologicznie aktywnych muszą doprowadzić do poznania również ich niepożądanych efektów zdrowotnych, vNIEKORZYSTNE ODDZIAŁYWANIE FITOZWIAZKOW

Reakcje z udziałem układu odpornościowego:

Alergie

Pokrzywka, którą mogą wywołać olejki eteryczne, [3-karoten, kantak'santyna)Reakcje bez

udziału układu odpornościowego:

Efekt rozwalniający

Nasilenie objawów egzemy

Obniżenie biodostępności niektórych witamin przez pektyny i alginiany

Niebezpieczne dla zdrowia lub antyodżywcze reakcje np. polifenoli. glikozydów, saponin,

glukozynolatów

Interakcje z lekami

Wykład : Historia ziołolecznictwa

•Ziołolecznictwo (fitoterapia)-sposób leczenia z wykorzystaniem surowców i przetworów roślinnych w tym również warzyw i owoców. Jedna z metod leczenia stosowana w medycynie konwencjonalnej (oficjalnej).termin Fitoterapia wprowadził francuski badacz Leclerc w XIXw. W rozumieniu Leclerca termin ten określał metodę leczenia za pomocą związków wyizolowanych z roślin lub ich oczyszczonych kompleksów. Należały do nich przede wszystkim alkaloidy (np.morfina, efedryna, alkaloidy sporyszu) i glikozydy nasercowe (strofantyna, digoksyna). Termin ziołolecznictwo odnosił się do leczenia surowcami roślinnymi o powolnym działaniu: pojedynczymi ziołami, jak i otrzymanymi z nich mieszankami ziołowymi, olejkami, sokami.

••Obecnie w związku z definicją leku roślinnego wprowadzoną przez WHO i Unię Europejską termin lek roślinny nie obejmuje jednorodnych związków pochodzenia roślinnego (np. morfina, atropina) a jedynie zioła i otrzymane z nich preparaty. W związku z tym terminy ziołolecznictwo i fitoterapia używa się jako pojęcia synonimowe.

Medycyna konwencjonalna (oficjalna) nauka o zdrowiu, chorobie oraz zapobieganiu i leczeniu chorób, opiera się na naukowo udokumentowanych podstawach. Sprawdza swoje działania i skuteczność leczniczą w badaniach przedklinicznych ( in vitro i na zwierzętach) i w badaniach klinicznych przeprowadzonych zgodnie z zasadami GCP (Good Clinical Practice).Lecznictwo ludowe, medycyna ludowa lecznictwo stosowane od najdawniejszych czasów przez ludy pierwotne i warstwy ludów cywilizowanych o niższym poziomie wiedzy medycznej. Podstawowe znaczenie w lecznictwie ludowym mają l/ obserwacje wyników stosowania ziół, minerałów, surowców pochodzenia zwierzęcego, przekazywane z pokolenia na pokolenie; pozytywne skutki stosowania niektórych leków ludowych potwierdza medycyna współczesna; 21 wiara w skuteczność oddziaływania magicznego (zabobony, zaklinanie „złych duchów", „zamawianie" chorób, okadzanie).Medycyna niekonwencjonalna zalicza się do niej radiestezję, homeopatię, medycynę chińską, medycynę tybetańską, nie wypracowała dotychczas odpowiednio wiarygodnych metod oceny zarówno przedklinicznej jak i klinicznej.

Historia ziołolecznictwa'W grobowcach sprzed 60000 lat znajdowano resztki roślin leczniczych (prawoślaz, krwawnik, tysiącznik pospolity)

•Najstarsze ślady istnienia umiejętności sporządzania leków odkryto w dolinie Tygrysu, Eufratu u Sumerów Babiłończyków i Asyryjczyków

•W starożytnym Egipcie papirusy i inskrypcje opisujące właściwości lecznicze roślin i sposób ich przyrządzania (czosnek, mięta, rumianek, babka, piołun, lukrecja, mirt, kozieradka, pokrzyk wilcza jagoda, aloes), papirus Ebersa z 1550 w p.n.e pisany jeżykiem hieroglifów znajdujący się obecnie w bibliotece uniwersytetu w Lipsku składa się z 29 części i zawiera 876 recept na różne choroby z zastosowaniem surowca roślinnego np.:- kora granatowca na usuwanie tasiemca, cebula morska Scilla maritima na wymioty, opiłki cedrowe na przeczyszczenie, czosnek na odkażenie, opium na uśmierzanie bólu."Zioła biblijne zioła wymienione w Biblii w Piśmie Świętym Starego i Nowego Testamentu. Pierwszym ziołem Starego Testamentu jest mandragora symbol miłości i płodności, drugim hyzop (Księga Wyjścia (Exodus) XV-XIII w. p.n.e. oraz inne: piołun, kolendra, oliwka, szafran, głóg, palma, aloes, krzew rycynusowy, bluszcz róża i \\i.'Mandragor a officuiarium wieloletnia bylina z rodź. psiankowatych, występująca na obszarze śródziemnomorskim i Bliskim Wschodzie, jest uprawiana. Dorasta do 25-30 cm o grubym kilkudzielnym korzeniu (dł. do 60 cm), karbowanych liściach i silnie skróconym pędzie. Kwitnie niebiesko lub fioletowawo, owoce- żółtawe jagody o ostrym zapachu. Surowiec ziele i korzeń zawiera alkaloidy tropanowe, działa znieczulająco i narkotycznie, stosowana leczniczo w chorobach reumatycznych i artretyzmie, stosowana w homeopatii, roślina trująca.Roślina magiczna, pierwsze zioło wymienione z nazwy w Starym Testamencie, roślina znana w starożytnym Egipcie, na Bliskim Wschodzie, w Grecji, Hiszpanii, rozróżniano mandragorę samicza i samczą miała gwarantować płodność mężczyznom i kobietom.

Galban-gumożywica pozyskiwana z Feruli galbaniflua przez nacięcie łodyg. Surowiec zawiera 50-70% żywicy stosowany w przemyśle klejowym, perfumeryjnym, w Iranie jako przyprawa.Nard nazwa pachnących organów różnych gatunków roślin Nardoslachys jatamansi z rodź. kozłkowate i lawendy, olejek z nich otrzymywany \vykorzystywany w przemyśle perfumeryjnym.Styraks-balsam uzyskiwany z drzewa ambrowca wschodniego Liguidambar orientalis z rodź. Oczarowatych rosnącego w Azji Mniejszej, na wyspie Rodos, uprawiane. Styraks zawiera 12-30% kwasu cynamonowego, kwas benzoesowy, estry kwasu benzoesowego. Używany leczniczo w chorobach skór}', przeziębieniach. Używany do aromatyzowania tytoniu, w przemyśle perfumeryjnym, kora i wiórki drewna służą do produkcji kadzidla.Mirra - wonna gumożywica otrzymywana z drzewa balsamowiec mirra , ma smak gorzki i charakterystyczny aromat powodowany obecnością metoksyfuranodienu iin. Związków:pinen, limonen, eugenol, aldehyd cynamonowy. Alkoholowe roztwory stosowane jako środki odkażające w stanach zapalnych jamy ustnej do płukania, pędzłowania (Paradontax) w chorobie przyzębia. Mirra uzdrawia stany .zapalne związane z artretyzmem, zawiera substancje uśmierzające ból. W przemyśle perfumeryjnym głownie jako utrwalacz zapachu. W kulturach starożytnych mirra służyła do namaszczania i balsamowania zwłok, jako kadzidło. Była jednym z darów złożonych przez Trzech Króli nowonarodzonemu Jezusowi. Stosowana również w średniowieczu jako składnik kadzideł. W ceremoniale wielu religii (katolicki, żydowski, anglikański) okadzanie miejsc i wiernych oczyszcza i uzdrawia.Kadzidło jest substancją żywiczną (olibanum) którą otrzymuje się z kadzidłowca Boswellia sacra, B serrata, B. carteri z rodź. Osoczynowatych (Burseraceae). Najlepszą jakością odznaczają się grudki żywicy zbierane w porze suchej. W wyniku destylacji otrzymuje się również cenny olejek. Do dziś olejek kadzidlowy dodaje się do ciast, deserów, napojów.

•Ajurweda licząca (od VII w. p.n.e. do VII w. n.e.) indyjska tradycja leczenia (aju - życie, veda -- wiedza) opisana w księgach vedańskich. Ajurweda klasyfikuje zioła według 5 elementów: ziemi, wody, ognia, powietrza, eteru. Dalszy podział ziół obejmuje 6 smaków: słodki, kwaśny, ostry, gorzki, cierpki. •Ajurweda dzieliła się na 8 części wielką chirurgię, małą chirurgię, leczenie chorób ciała, demonologię, medycynę dziecięca, toksykologię, naukę o eliksirach i afrodyzjakach. Kładzie nacisk na zapobieganiu chorobom dzięki dążeniu do zachowania zdrowia fizycznego, psychicznego i duchowego. Ajurweda w wielu aspektach wyprzedzała czas.'Przyprawy i rośliny lecznicze z Indii: kmin. kminek, imbir, pieprz, kardamon, goździki, gałka muszkat., olej sezamów)', konopie, cukier trzcinowy-Na nowo odkryte zioła vedańskłe *Phyllantus emblica - liściokwiat garbnikowy, •Curcuma longa ostryż długi, 'Hydrocotyle asiatica (Cenlella asiaticci) wąkrota azjatycka.

Ośrodek chiński: rozwinął medycynę chińską z leczeniem przez odpowiednie nakłucia (akupunktura), rośliny lecznicze: rzewień, kamfora, żeń-szeń, efedryna, chińska herbata •Szen-Nung-Pen-tsao (najstarszy zielarz) słynna chińska księga zielarska- jej napisanie przypisuje się cesarzowi chińskiemu Szen-Nungowi (ok. 2800 p.n.e.) udoskonalona i opublikowana w 1597r. n.e. zawierający 8160 recept opartych na 1871 substancjach głównie roślinnych. Opisane leki zalecano stosować pod postacią odwarów, mieszanek, pigułek, czopków, kataplazmów, maści.•Hipokrates-ojciec medycyny /ur. 460 r p.n.e./ w dziele Corpus Hipocranim wymienia 300 leków pochodzenia naturalnego (remediów] w tym 200 roślinnych

•Zioła podział Hipokratesa:- rośliny drastycznie czyszczące (ciemieżyca biała, szczyr roczny), •zioła miernie rozwalniające czyli dietetyczne: ruta, cząber ogrodów)', rokietta siewna, mięta polej, pokrzywa, portulaka, sałata i rośliny pokrewne, -ziołu o działaniu wymiotnym wsch. gatunek naparstnicy, hyzop lekarski, ciemiernik, -zioła wykrztuśne - hyzop lekarski, szałwia lekarska, cząber ogrodów)', podbiał pospolity; zioła moczopędne: tymianek pospolity, koper włoski, seler zwyczajny; -zioła wiatropędne koper wioski, biedrzeniec anyż;- środki odurzające mandragora—Teofrast z Erezos /370-284p.n.e./nazywany "ojcem botaniki", prowadził badania nad systematyką, morfologią, fizjologia i geografią roślin, wyodrębnił u rośliny jej organy, opisał 500 gatunków roślin i sposoby ich rozmnażania. Autor 200 dzieł botanicznych m.in. Badania nad roślinami. Z przypraw wymieniając anyż, gałkę muszkatołową, pieprz

•Pliniusz Starszy /I w. n.e/ rzymski pisarz i urzędnik państwowy napisał Historia naturalis dzieło encyklopedyczne w 37 księgach. Księgi 20-27 poświęcił środkom leczniczym pochodzenia roślinnego, opisał 1000 gat. roślin leczniczych

•Galen-/129-199/ grek, lekarz cesarzy rzymskich (w tym Marka Aureliusza) zreformował sztukę leczenia, stworzył podwaliny farmacji stosowanej dawniej nazywanej farmacją galenową. -Uważał że od formy leku zależy jego działanie (surowiec miałko sproszkowany, przesiany przez sito i zmieszany z gęstym płynem łatwiej ulega przyswojeniu niż środek podany w postaci" grubych okruchów), stworzył nowe postaci leków roślinnych: napar, odwar, nalewka, mazidła. 'Usystematyzował przepisy sporządzania leków, na których opierała się przez kolejne 15 wieków cała terapia, napisał „O sile działania leków prostych, o środkach (lekach) przeciwdziałających"

Ogrody klasztorne - pierwsze ogrody stworzyli benedyktyni, których reguła nakazywała nie tylko działalność duchowną, ale i również pracę fizyczną. Z macierzystego klasztoru na Monte Cassino przenosili oni do klasztorów zakładanych na północ od Alp nie tylko wiedze o ziołolecznictwie, lecz również liczne zioła. Zakładali oni ogrody w których uprawiali rośliny lecznicze postępując zgodnie z inną regułą zakonu „troskę o chorych należy przedkładać przed imię obowiązki i ponad nie". Najsławniejszy ogród przy klasztorze w Sankt Gallen (z pocz. IX w.), ogród obejmował 18 grzęd warzyw i 16 grzęd ziół. Rosły tam nie tylko rośliny rodzime ale także pochodzące z krajów śródziemnomorskich i orientalnych. Mnich z zakonu benedyktynów z rejonu Akwitanii dołączył listę roślin do ogłoszonego w 812 r. przez cesarza Karola Wielkiego edyktu Capilułan.' cle v/7//.v dotyczącego majątków rolniczych. Rozporządzenie to nakazywało dzierżawcom dóbr królewskich uprawę konkretnych warzyw i ziół. Spośród łącznie 73 gatunków tych roślin i 16 gatunków drzew owocowych zalecano obowiązkową uprawę m.in. kopru ogrodowego, kminku, kopru włoskiego, mięty, pietruszki, lubczyku, szałwi, bylicy boże drzewko, cząbru, szczypiorku, cebuli, czosnku, kolendry i trybuli. Z ogrodów klasztornych rośliny lecznicze i przyprawowe trafiły do ogrodów zamkowych, których pielęgnacją zajmowały się kobiety z okolicznych wsi, często zabierające te rośliny ze sobą do własnych ogrodów przydomowych do wsi. Wynalazek druku otworzył nowe możliwości. Wiedza o roślinach leczniczych i przyprawowych stawała się dostępna dla tych którzy posiedli umiejętność czytania. Powstały piękne księgi bogato ilustrowane Zielniki, herbarze. Dzięki temu możliwy był rozwój ogrodnictwa i ziołolecznictwa. Zioła stały się elementem nie tylko ogrodów pałacowych i wiejskich ale i mieszczańskich. -Św. Hildegarda z Bingen (1098-1179) przeorysza benedyktynek, pierwsza lekarka niemiecka w dziele Physicu wymienia 1000 leczniczych surowców roślinnych i zwierzęcych), zawiera ono opisy właściwości rozmaitych roślin uprawnych i dziko rosnących, głównie leczniczych, wiele uwag dotyczących stanu lecznictwa, ogrodnictwa i rolnictwa w Niemczech. Największe znaczenie dla zielarstwa mają księgi I i III z nazwami gatunkowymi ziół.-Arnould Villeneuve wykładowca medycyny, zaliczany do grona Wielkich Alchemików wprowadził do farmacji wyciągi ziołowe i olejki eteryczne

•Albert Wielki (1193-1280) Dominikanin, rektor Akademii w Kolonii, biskup Ratyzbony, nauczyciel św. Tomasza z Akwinu. znawca roślin i ogrodnictwa, patron prz)'rodników, pierwszy w świecie dokonał gruntowni ej szej klasyfikacji świata roślinnego na podstawie prac Arystotelesa i Teofrasta. W 7 księgach swego dzieła De vegelabilis et plantis zawarł podstaw}' anatomii i morfologii roślin leczniczych, rolniczych, owoców i warzyw.W XIV w. w Salerno i Wenecji z ogrodów klasztornych i tzw. ogródków aptecznych zaczęły powstawać pierwsze ogrody botaniczne, następne powstały w połowie XVI w w Pizie, Padwie, Bolonii, Florencji i w Rzymie. W Holandii przy uniwersytecie w Lejdzie w 1577 r., w Paryżu w 1620 r.

W Polsce do najstarszych ogrodów botanicznych należały Ogrody Królewskie w Warszawie założone na przełomie XVI/XVII w., w Grodnie w 1777. w Wilnie l 781 i w Krakowie 1783. Mieściły się one przy uczelniach medycznych. W 1925 roku założono ogród roślin leczniczych w Poznaniu. Obecnie istnieją również we Wrocławiu, Bydgoszczy, Lublinie, Łodzi, Warszawie-Powsinie.'Paracelsus (1493-1541) prekursor kierunku chemicznego w zielarstwie. Twierdził, że na każdą chorobę istnieje w przyrodzie lek, a rzeczą człowieka jest go znaleźć. 'Głosił teorie o sygnaturze według której rośliny lecznicze obdarzone są specjalnymi znakami rozpoznawczymi wskazującymi ich przydatność leczniczą: Teoria ta aczkolwiek błędna zapoczątkowała badania fitochemiczne. Szukał w roślinach leczniczych piątej esencji-siły odpowiedzialnej za ich właściwości lecznicze-substancji biologicznie czynnych. "Teoria o sygnaturze ziół:"kłącze perzu-ma mocno rozgałęzione kłącza-powinno leczyć reumatyzm i podagrę i w medycynie ludowej jest ono cennym środkiem przeciwko reumatyzmowi;*-orzech włoski-jego owoc przypomina mózg człowieka-stosowano dla wzmocnienia umysłu;^pTOŚliny żółte powinny leczyć żółtaczkę; •liście w kształcie serca choroby serca; • nasiona fasoli choroby nerek;

•wierzba choroby przeziębieniowe bo jej korzenie są często zanurzone w wodzie; •makówki ból głowy; •rośliny kolczaste ostre kołki.

•Ogromny wpływ na rozwój ziołolecznictwa miały wyprawy morskie: odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492r. i drogi morskiej do Indii przez Vasco da Gamę. W 1519 r. Cortez podbił Meksyk, przywiózł do Hiszpanii nie tylko złoto i srebro ale wanilię, czekoladę. Hiszpanie w koloniach Nowego Świata zaczęli uprawiać imbir.-Powiększył się asortyment roślin leczniczych i przyprawowych: z Ameryki pochodzą również drzewa chinowe. balsamowe, ipekakuana, wanilia, tytoń, papryka. -Odkrycie drogi do Indii spowodowało załamanie monopolu Wenecji i obniżkę cen na powyższe produkt}'.Nastąpił okres waik o wpływ}' na nowych terenach i początki czasów kolonialnych:

1. wojna o Moluki czyli Wyspy Korzenne pomiędzy Portugalią i Arabami w 1510 r.,
   P'ortugalczycy posuwając się coraz dalej zajęli cypel Półwyspu Maląjskiego w pobliżu
   Wysp Korzennych, gdzie gromadzili ładunki przypraw, jedwabiu i'porcelany;

2. 1522-1580 wojna Hiszpanii i Portugalii o Moluki do momentu zjednoczenia się pod koroną Hiszpanii;

3. kieska Wielkiej Armady w 1588 osłabiła potęgę Hiszpanii. Zaczęli oni żeglować wzdłuż wybrzeży Afryki a następnie planować podróże do Azji.

4. w 1545 r. grupa kupców z Amsterdamu sfinansowała wyprawę do Indii. Z 248 osobowej załogi wróciło 89 żeglarzy, przywieźli oni worki pieprzu, gałki
   muszkatołowej i innych przypraw. Fakt ten doprowadził do powstania Zjednoczonej
   Kompanii Wschodnioindyjskiej, która miała zapobiec wewnętrznej konkurencji.
   Kampania dała początek holenderskiemu imperium kolonialnemu i zapewniła
   Holendrom monopol w handlu przyprawami.

W 1770 r. gubernator Mauritiusa (Ile de France) wywiózł drzewa goździkowca, i muszkatołowca z Wysp Korzennych i zaczai je uprawiać-powstawały kolejne plantacje -Seszele, Cayenne, potem Zanzibar i zachodnie -Indie. W 1795 r. zaczęto uprawiać goździkowce w Penangu. Ceny przypraw zaczęły spadać.

•Herbaria. herbarze, zielniki

•W okresie Odrodzenia pojawiły się pierwsze drukowane zielniki o charakterze encyklopedii zielarskich, będące jednocześnie poradnikami lekarskimi. Do najsłynniejszych zielników europejskich należą: Liber de simplicibus z 1410r Benedetta Rinio z 450 rycinami Andreasa Amodio, anonimów}' Orus Sanitalis, herbarze Brunfelsa z 1530-36 i L. Fuchsa z 1543 r. Pierwszymi autorami tych zielników byli najczęściej lekarze. W Polsce do najbardziej znanych herbarzy należą:

S. Falimirza /1534/. H. Spiczyńskiego /l 5427. Marcina z Urzędowa /1595/, Szymona Syreńskiego (Syreniusza) /1613/.

Hieronim Spiczyński (1500-1550) patrycjusz. rajca krakowski autor książki 'O ziołach tutecznych i zamorskich i ich moczy '

•Marcin z Urzędowa (1500-1573) lekarz, doktor filozofii, ksiądz, Herbarz Polski •Szymon Syreński (1541-1611) profesor Akademii Krakowskiej, autor Zielnika w którym opisał 500 ziół uznawany za jedno z najwybitniejszych dzieł z tego zakresu."Karol Linneusz (1707-1778)-twórca nowoczesnego podziału roślin napisał Materia medica per regna tria naturae (Środki lecznicze z trzech królestw przyrody) gdzie ułożył surowce roślinne według stworzonego przez siebie systemu botanicznego-nazwa surowca, opis botaniczny, krótka charakterystyka, jej pochodzenie i właściwości.

•Podział wg. Linneusza ziół na 10 grup leczniczych według aromatu i działania na ludzki organizm: ambrosiaca o zapachu piżmowym (wanilia, marzanka) i działaniu miłosnym; hircosa o podobnym działaniu i nieprzyjemnym zapachu kozłek lekarski, bodziszek, szałwia; fragrantia o zapachu korzennym i działaniu uspokajającym (cytryna, róża, szafran); nidrosa o mocnym zapachu ziołowym i działaniu narkotycznym (chmiel, bagno.rumianek) . •Sebastian Kneipp (1821-1897) ksiądz niemiecki twórca naturalnych metod terapeutycznych (wodolecznictwo), polecał dietę opartą na roślinach w dużej części leczniczych •W Polsce

•Jan Krzysztof Kluk /1739-1796/ ksiądz, botanik.

•Do nauki polskiej wprowadził systematykę Linneusza . spolszczył wiele terminów biologicznych, Autor Dykcyonarza roślinnego w 3 tomach oraz pierwszego polskiego podręcznika szkolnego Botanika dla szkół narodowych (l 785, wydano w l 833).•W dwóch dziełach stworzył polską terminologię i nomenklaturę botaniczną roślin w tym leczniczych.

•Napoleon Ignacy Rafał Czerwiakowski (1808-1882), profesor UJ, botanik, lekarz, botanik

napisał podręcznik Botanika lekarska do wykładów i użycia lekarzów i aptekarzów.

•Jan BieRański (1863-1939) nestor polskiego zielarstwa, autor kilkunastu książek: Rośliny

lekarskie i ich uprawa, Zioła apteczne, Uprawa roślin lekarskich

•Jerzy Lypa autor książki Phytoterapia (1933), roślinne środki lecznicze

•Jan Muszyński (1884-1957) profesor farmakognozji i hodowli roślin leczniczych Uniw. Im.

Stefana Batorego w Wilnie i Uniw. Łódzkiego. Napisał książki: Ziołolecznictwo i leki

roślinne, Fitoterapia, Uprawa i zbiór roślin leczniczych

Naukowe podstawy farmakognozji nauki wchodzącej w zakres nauk farmaceutycznych zajmującej się surowcami naturalnymi i ich składnikami chemicznymi o zastosowaniu w lecznictwie stworzył Tschirch w wielotomowym podręczniku farmakognozji. W niektórych krajach i ośrodkach akademickich faramkognozja jest określana jako farmaceutyczna biologia lub tradycyjnie materia medica. Duże zasługi w rozwoju fitochemii i farmakognozji położyli Stoll, Szent Gyorgi, Butenant. Ruzicka jakkolwiek nie byli oni związani bezpośrednio z farmacją W Polsce farmakognozja ma ogromne tradycje. Duży wkład w jej rozwoju wnieśli Muszyński, Strażewicz. Ossowski, Bodalski, Borkowski, Koczwara.

W chwili obecnej w Polsce działa 8 zakładów farmakognozji na wydziałach farmaceutycznych akademii medycznych. 'Prekursorami zielarstwo zarówno w Polsce jak i w Europie byli aptekarze, skupowali oni zioła dziko rosnące i również uprawiali je (zarówno krajowe j ale i obce) w ogrodach przyaptecznych.Polska ma duże tradycje w produkcji surowca zielarskiego. Przed pierwszą wojną światową Polska eksportowała surowce zielarskie do pozostałych krajów Europy. W 1913 r. powstało Polskie Towarzystwo Popierania Produkcji Roślin Leczniczych. Pierwsze plantacje mięty pieprzowej powstały na lubełszczyźnie, tam też powstały destylarnie olejku miętowego i tatarakowego. Do najbardziej zaawansowanych w produkcji roślin zielarskich należał rejon poznański, gdzie było ok. 25% wszystkich upraw. Pod koniec lat dwudziestych firmy zajmujące się produkcją leków pochodzenia naturalnego kupowały majątki ziemskie i zakładały plantacje roślin leczniczych.Pierwsze doświadczenia nad roślinami zielarskimi podjęto na Wydziale Rolniczym w Dublanach pod Lwowem oraz na Uniwersytecie Wileńskim. W 1930 roku powstał Polski Komitet Zielarski zrzeszający naukowców, organizatorów życia gospodarczego oraz plantatorów i zbieraczy. Powierzchnia upraw roślin zielarskich w 1927 roku wynosiła 320 ha. Na obszarze tym uprawiano gorczycę, rumianek, majeranek, kminek, malwę czarna. Dynamiczny rozwój zielarstwa w Polsce zahamował wybuch II wojny światowej. Zniszczone zostały liczne plantacje roślin leczniczych i zakłady zajmujące się przetwórstwem zielarskim.

W lipcu 1945 r. upraw)' zielarskie zajmowały jedynie 120 ha. Podjęto zapoczątkowane w latach trzydziestych badania naukowe przez prof. Jana Muszyńskiego w Łodzi oraz przez prof. W⁷acława Strażewicza w Poznaniu. Z inicjatywy Prof. W. Strażewicza w 1947 roku powołano Państwowy Instytut Naukowy Leczniczych Surowców Roślinnych w Poznaniu.

W 1946 roku utworzono w Warszawie Państwową Centrale Zielarską przekształcona w 1950r. w Zjednoczenie Przemysłu Zielarskiego Herbapol, podległe Ministerstwu Przemysłu Spożywczego i Skupu. Pod koniec lat siedemdziesiątych firma ta dysponowała 10 przedsiębiorstwami przemysłowymi w największych miastach Polski, 3 Zielarskimi Ośrodkami Doświadczalnymi oraz Instytutem Przemysłu Zielarskiego w Poznaniu. Pod koniec lat 80-tych powierzchnia upraw zielarskich wynosiła 25 000 ha, W 1989 r. Zrzeszenie Herbapol zostaje rozwiązane. Stworzono podstawy prawne pozwalające na prowadzenie skupu, handlu i przetwórstwa firmom prywatnym i innym podmiotom gospodarczym. Firmy te rozpoczęły uprawę, skup ziół. jak również obrót nimi. W dalszym ciągu przetwórstwem surowców zielarskich zajmują się zakłady zielarskie Herbapol: produkują zioła paczkowane, mieszanki ziołowe, herbatki fix, ponad 100 rodzajów nalewek i ekstraktów, olejki eteryczne, różnorodne preparaty farmaceutyczne i preparaty weterynaryjne. Produkują również środki spożywcze (syropy, przyprawy), wyroby kosmetyczne, dostarczają'produkty (głownie przyprawy, środki aromatyzujące) dla innych przemysłów: cukierniczego, mięsnego, spirytusowego, kosmetycznego, spożywczego.

W chwili obecnej nadal poszukuje się nowych, nie znanych szerzej roślin zielarskich, zajmuje się tym etnobotanika dyscyplina naukowa z pogranicza etnologii i botaniki.Przedmiotem etnobotaniki jest kontekst kulturowy w jakim egzystują różne gatunki roślin ze szczególnym uwzględnieniem tych, które miały znaczenie magiczne, lecznicze, żywieniowe, jako osłony, barwniki itp.Ziele (herba) nadziemna część rośliny składająca się z łodygi, liści i kwiatów. Surowiec zbiera się zazwyczaj w pełni kwitnienia rośliny.Rośliny zielne o pędach delikatnych, niezdrewniałych bądź słabo zdrewniałych jednoroczne (anyż, kolendra, rumianek), dwuletnie (marchew, kminek), wieloletnie (byliny-krwawnik, mięta, piołun, oman wielki)Zioła-postać leku roślinnego złożona z jednego lub wielu surowców roślinnych (mieszanki ziołowe) przeznaczona do użycia w celach leczniczych głównie w postaci naparu i odwaru. Substancja biologicznie czynna, substancja lecznicza farmakologicznie czynny związek chemiczny o określonej budowie, wyodrębniony z surowca pochodzenia naturalnego lub otrzymany syntetycznie. Musi podlegać wymaganiom farmakopealnym lub normom aby mógł być stosowany do sporządzania postaci leków formy leku nadającej się do podania choremu. Pomimo szeroko zakrojonych badań fizjologów, biochemików i botaników rola substancji biologicznie czynnych w funkcjonowaniu roślin nie jest w pełni poznana i jednoznacznie określona. Farmakopea zbiór norm określających skład i wymagania dotyczące jakości surowców farmaceutycznych., środków leczniczych i postaci leków oraz och metody badań

Farmakopea narodowa-obowiązująca na terenie jednego kraju, farmakopea europejska, do najbardziej znanych należą Britisch Pharmakopeia (BP). Deuches Arzneibuch (DĄB), Pharmacopea Europ e a (Ph. Eur), Pharmacopea of the US (USP). Podział surowców . zielarskich

Roślinami zielarskimi określa się te, które dostarczają surowców roślinnych: używek, barwników, leczniczych przypraw określa się je jako rośliny lecznicze i specjalne.

Rośliny lecznicze podane w jakiejkolwiek postaci człowiekowi lub zwierzęciu wywierają uchwytne działanie fizjologiczne poprawiające jego kondycje.

Rośliny przyprawowe do star czaj ą surowca do przygotowania przypraw'. Przyprawy są to naturalne produkty roślinne lub ich mieszanki używane do poprawiania

smaku i aromatyzowania potraw. Skład chemiczny wielu przypraw sprawia, że mogą one spełniać funkcję leczniczą, aromatyzującą, konserwującą, i przeciwutlemającą.

Według ustawodawstwa polskiego produkty roślinne dzielimy na:

• środki farmaceutyczne (podlegające przepisom ustawy o środkach farmaceutycznych),

••żywność i przyprawy (podlegające przepisom higienicznym) •• kosmetyki (kontrolowane

zgodnie z przepisami higienicznymi i oceniane dermatologicznie). pojedynczych związków

ustalonych chemicznie.

•Leki pochodzące ze świata roślinnego stosowane w medycynie można podzielić na trzy grupy:

1. jednorodne substancje chemiczne izolowane z surowca, o ustalonej strukturze chemicznej i
określonych właściwościach fizykochemicznych

2. produkty metabolizmu drobnoustrojów otrzymane w procesach fermentacyjnych
antybiotyki

3. leki typu galenowego stanowiące kompleksy składników czynnych surowca roślinnego: np. nalewki, intrakty soki syropy lub ich kompozycje względnie, pojedyncze zioła. •Leki opisane w punktach l i 2 stanowią najbardziej nowoczesną formę leku pochodzenia roślinnego stosowanego w medycynie konwencjonalnej i nie są w wykorzystywane w fitoterapii. Leki przygotowane z wyizolowanych substancji czynnych pochodzenia roślinnego nie są zaliczane do leków roślinnych, traktowane są jako leki syntetyczne ••Pomimo produkcji leków syntetycznych znaczenie surowców roślinnych i otrzymywanych z nich leków jest duże: stanowią one 30% leków recepturowych w tym ok. 80% leków kardiologicznych.'leki ziołowe zawierające tkanki roślinne o różnym stopniu rozdrobnienia. Leki ziołowe (zioła) można spotkać w następującej postaci: pojedynczy surowiec nie przetworzony, mieszanki, torebki fix, w postaci o różnym stopniu rozdrobnienia: proszki granulaty, kapsułki, tabletki ziołowe, 'preparaty roślinne zawierające przetwory roślinne. przetwory roślinne, do których zaliczamy ekstrakty roślinne płynne, gęste i suche, -frakcje ekstraktów,- oleje roślinne, -sok wyciśnięty z rośliny, -olejki eteryczne •Leki silnie i słabo działające

Część surowców roślinnych wykorzystywana w fitoterapii ze względu na sposób działania jest zaliczana do leków silnie działających, których jednorazowe dawki powinny być przyjmowane wyłącznie na podstawie recepty od lekarza. • Są to specyfiki posiadające w swym składzie związki o charakterze alkaloidów i glikozydów nasercowych. Dla leków silnie działających ustala się jednorazowe dawki w zakresie od 0.005-0,5g surowca np. herb a Adonis vernalis. Dla surowców tych ustala się również dawki dobowe i dobowe dawki maksymalne.Druga grupa leków roślinnych określana mianem słabo działających, wykorzystywana jest powszechnie w fitoterapii, ma bogatą i długą tradycję w leczeniu. Leki słabo działające można nabywać bez recepty w aptece, drogerii, sklepach: ich jednorazowe dawki wahają się od 0,5 do 5g. Leki tej grupy cieszą się w Polsce i w świecie dużym uznaniem. Poświęca się im wiele opracowań specjalistycznych. Są dostępne w aptekach, sklepach zielarskich, supermarketach w postaci pojedynczych rozdrobnionych surowców, mieszanek ziołowych, jednorazowych herbatek ziołowych lub syropów, nalewek, drażetek, tabletek, mazideł, plastrów rozgrzewających itp. Pomimo to w medycynie oficjalnej obserwuje się tendencję do stosowania raczej substancji czystych, izolowanych, szczególnie w odniesieniu do związków o silnym działaniu. Uzyskiwane wskutek ekstrakcji z surowca roślinnego stanowią najbardziej nowoczesną formę leku pochodzenia roślinnego. Łatwo je scharakteryzować pod względem fizykochemicznym i farmakologicznym.Specyfiką leku roślinnego jest synergizm działania całych grup związków biologicznie czynnych zawartych w wyciągach z roślin, przewyższających klinicznie udowodnioną skuteczność wyodrębnionych z nich pojedynczych związków chemicznych. Leków naturalnych używa się przede wszystkim w leczeniu przeziębienia, grypy, bezsenności, bólów głowy, objawów zdenerwowania, dolegliwości żołądkowo-trawiennych, a także w przypadku zaburzeń krążenia, osłabienia psychicznego i fizycznego oraz chorób skórnych." Na podstawie istniejącego stanu wiedzy trudniej jest ocenić działanie środków wzmacniających, zapobiegawczych i tonizujących niż działanie leków roślinnych wskazanych do stosowania przy zmianach patologicznych. Sposoby przygotowania leków roślinnych

Substancje czynne zawarte w surowcach mogą być ekstrahowane alkoholem, eterem lub wodą. Używane są w postaci kropli lub mieszanek zewnętrznie lub wewnętrznie. Do wyciągów alkoholowych będących trwałą postacią leków należą: nalewka, wyciąg zagęszczony, stabilizowana alkoholatura.

tinctura nalewka otrzymana przez traktowanie wysuszonego surowca alkoholem 70% w stosunku l część surowca słabo działającego + 5 części alkoholu

l część surowca silnie działającego + l O części alkohołu.Nalewki wykorzystywane są do użytku wewnętrznego (dawkowane kroplami) i zewnętrznego (po rozcieńczeniu wodą jako płukanki i okłady). Nalewki mogą być składnikami złożonych leków gotowych. extract wyciąg zagęszczony otrzymywany przez wytrawianie na zimno alkoholem z suchego odpowiednio rozdrobnionego surowca. Ze względu na stopień zagęszczenia rozróżnia się następujące wyciągi: płynne /extracta fluida/ zawierają w l g związki farmakologiczne czynne z l g surowca roślinnego, stosunek surowca do rozpuszczalnika l :1 suche /extracta sicca/ zawierają mniej niż 10% wody. W postaci wyciągów suchych sporządzane są silnie działające leki roślinne. Wyciągi suche i gęste wykorzystywane są w przemyśle jako składniki leków gołowych.intracta stabilizowana alkoholatura to wyciąg ze świeżych roślin stabilizowany gorącym alkoholem w celu unieczynnienia enzymów powodujących rozkład substancji czynnych.

Sąprodukowane z surowców⁷ słabo działających. Dawkowane są kroplami wg przepisu . Ekstrakcję przeprowadza się na drodze perkolacji lub maceracji

Perkolacja jest to powolny przepływ rozpuszczalnika najczęściej alkoholu 70% przez odpowiednio przygotowany surowiec umieszczony w perkolatorze. Perkolacja wykorzystuje utrzymanie maksymalnej różnicy stężeń (prawo dyfuzji) w perkolatorzeMaceracja metoda wytrawiania substancji czynnych z surowców roślinnych poprzez zalanie surowca rozpuszczalnikiem (najczęściej alkoholem) i pozostawienie przez 7 dni. Wyciągi wodne - infusa napary, decocta- odwary i macerationes- maceraty są nietrwałymi postaciami leków wykonywanymi z surowców o słabym działaniu najczęściej w" domu rzadziej w aptekach. Sporządzanie wyciągów wodnych:

Napary przygotowuje się poprzez zalania rozdrobnionej porcji surowca przepisaną ilością wrzątku i ogrzewanie pod przykryciem przez 15 min w łaźni wodnej. Po ostudzeniu napar należy zużyć w ciągu dnia.

Odwary przyrządza się z surowców zawierających substancje czynne słabo rozpuszczalne w wodzie i nie ulegające hydrolizie lub utlenianiu w czasie gotowania. Odważoną porcję surowca zalewa się odpowiednią ilością wody o temperaturze pokojowej podgrzewa się na wolnym ogniu aż do wrzenia i gotuje się przez 2-4 min. Po zakończeniu ogrzewania po 10 min. Należy odwar przecedzić i zużyć w tym samym dniu.

Maceraty wyciągi wodne na zimno przygotowuje się z surowców zawierających śluzy. Surowiec należy zalać odpowiednią ilością chłodnej, przegotowanej wody i pozostawić w temperaturze pokojowej na 6-10 godzin. Po przecedzeniu i wyciśnięciu surowca macerat należy zużyć w ciągu jednego dnia.Podział surowców roślinnychRoślinne surowce lecznicze wysuszone całe lub ich części, niekiedy produkty naturalnej i patologicznej przemiany materii u roślin oraz produkty otrzymane z roślin leczniczych za pomocą prostych zabiegów fizycznych. Surowce pierwotne: które nie wymagają innych zabiegów przygotowawczych poza suszeniem i ewent. rozdrobnieniem np. korzeń, ziele liść. Surowcem roślinnym możne być materiał tkankowy: który nie wymaga po zbiorze żadnych zabiegów poza suszeniem i ewentualnym rozdrobnieniem.

Surowce wtórne otrzymywane z rośliny za pomocą prostych zabiegów jak destylacja z parą wodną, wyciskanie, nacinanie odpowiednich drzew i krzewów. Należą tu skrobie, gumy, żywice, oleje, balsamy. Drugą grupę surowców o budowie beztkankowej otrzymuje się najczęściej drogą przerobu tkanki roślinnej lub bezpostaciowego produktu roślinnego. Do ważniejszych surowców tego typu należą zarodniki widłaka, gruczoły chmielu, ziarna skrobi, substancje o charakterze wydzielin: alona, opium, balsam, guma arabska, śluz, olejek, żywica, sok.Podziału surowców można dokonać ze względu na: 1.zawartość w nich substancji biologicznie czynnych (surowce garbnikowe, alkaloidowe, glikozydowe. olejkowe itp.) 2.oraz ze względu na sposób ich użytkowania (surowce lecznicze, zapachowe, przyprawowe, barwierskie, kosmetyczne). 3.Surowce zielarskie Bulwa /tuber/Cebula /bulbus/Drewno /lignum/Kłącze /rhizoma/

Kora /cortex/

Korzeń /radix/

Koszyczek /aiithodium/

Kwiat /flos/

Kwiatostan /inflorescentia/

Liść /folium/Nasienie /semen/

Owocnia /pericarpum/

Owoc /fructus/

Pączek /gemma/

Szyszka / strobilus/

Zarodek /embryo/

Znamię /stigma/

Leki roślinne stosowane w schorzeniach wątroby i zaburzeniach przewodu pokarmowego mają w Polsce największe znaczenie : Sylimarol, Rapcicholin, Alc.ix, Boldaloin, Cynarex, mniejsze jest znaczenie leków o działaniu profilaktycznym z wyjątkiem Geriavitu. W pediatrii stosuje się leki immunostymulujące na bazie jeżówki purpurowej i wąskolistnej oraz aloesu Esberitox, Echinasal.

Surowce zielarskie

Rynek surowców zielarskich związany jest z możliwością ich przerabiania

Leki roślinne nowej generacji Klasyczne leki roślinne Leki medycyny

alternatywnej Ziołowe środki kosmetyczne w tym: kosmeceutyki

Ziołowe środki spożywcze w tym:nutraceutyki

Rynek farmaceutyczny:

Rynek leków roślinnych medycyny konwencjonalnej Rynek leków roślinnych medycyny alternatywnej Rynek konsumpcyjnych produktów niefarmaceutycznycb Rynek środków spożywczych Żywność funkcjonalna Rynek środków kosmetycznych.

Sposoby pozyskiwania surowców roślinnych i substancji biologicznie czynnych

Substancje biologicznie czynne występujące w surowcach roślinnych można pozyskiwać w różny sposób. Niektóre z nich doczekały się syntezy chemicznej jak to ma miejsce z niektórymi antybiotykami czy kwasem askorbinowym. Wiele innych metabolitów aktywnych farmakologicznie jest wykorzystywanych w lecznictwie po uprzedniej modyfikacji

chemicznej lub stało się prototypem nowego udoskonalonego leku syntetycznego np. atropina i jej mało zmieniona półsyntetyczna pochodna homatropina, naturalna podofilina i jej półsyntetyczny glikozyd-etopozyd oraz naturalny kwas salicylowy i jego acetylowa pochodna aspiryna oraz syntetyczny ibuprofen. Najbardziej rozpowszechnionymi metodami jest zbiór surowców ze stanu naturalnego lub z upraw. Obiecujący m źródłem substancji biologicznie czynnych jest biotechnologia roślinna. Obejmuje ona kilka nowoczesnych technik biologicznych: w tym hodowli tkanek i komórek roślinnych i n vilro oraz inżynierię genetyczną. Hodowla tkankowa stwarza możliwość:!, pozyskiwania substancji z dowolnego gatunku rośliny w tym również z takiej, która nie rośnie w naszych warunkach klimatycznych, 2.uniezależnia produkcje materiału roślinnego od warunków glebowych, sezonowości upraw, zmienności plonowania 3.jak również umożliwia uzyskanie wyższej zawartości pożądanego produktu przy bardzo skróconym cyklu produkcyjnym.4. Pozwala na sterowanie procesami biosyntezy w celu zwiększania produkcji określonych substancji przy użyciu różnych elicitorów (czynników stresogennych). 5.Hodowla tkankowa pozwala na uzyskanie dużej ilości zdrowego, jednolitego materiału rozmnożeniowego do przyszłej uprawy w polu. Znaczenie przemysłowe mają wyprowadzane z kalusów- kultury zawiesinowe i kultury korzeni wio śniko wy ch. Kultury zawiesinowe .wyróżniają się stosunkowo szybkim wzrostem i dają wysoki plon biomasy.Przykładem wykorzystania kultur zawiesinowych może być hydroksylacja toksyczne] digitoksyny do mniej toksycznej digoksyny ( leku nasercowego) w kulturze zawiesinowej napastnicy Digitalis lanata. Za pierwszą przemysłową biotechnologię roślinną uruchomioną w 1983 roku w Japonii należy uznać biosyntezę szikoniny (czerwonego barwnika o właściwościach przeciwbakteryjnych stosowanego do produkcji kosmetyków) w kulturze zawiesinowej Lithospermum erythrorizon. Kilka łat później wdrożono bioreaktorową produkcje żeń-szenia zawierającego aktywne farmakologicznie saponiny. Korzenie włośnikowe (inaczej korzenie transformowane hairy roots) wyróżniają się wieloma korzystnymi cechami technologicznymi: rosną bez dodatku do podłoża regulatorów wzrostu, wyróżniają się kilkakrotnie szybszym przyrostem biomasy niż korzenie naturalne, charakteryzują się dużą stabilnością genetyczną i wydajną biosyntezą metabolitów wtórnych.W kulturze Cathuranihus roseus uzyskuje się 21 razy więcej serpentyny, 7 razy więcej katarantyny i 2,7 rażą więcej ajamlicyny. w kulturze Panax ginseng 2,4 rażą więcej ginsenozydów. Zawartość metabolitów wtórnych w suchej masie korzeni włośnikowych może stanowić kilka do kilkunasu % ich suchej masy: do 4,7% gliceryzyny w korzeniach Glicerrhiza glabra i 10% walepotrianów w korzeniach Yaleriana officinalis. Korzenie włośnikowe niektórych roślin syntetyzują bardzo duże ilości kwasu rozmarynowego: 6% u Hyssopus officinalis i aż 14% u Ocinnim ba.silicum. Opłacalnść produkcji biotechnologicznej metabolitu roślinnego wymaga wysokiej ceny i odpowiednio dużego rynku zbytu jakkolwiek opracowań wdrożeniowych.

Jako pierwszą wyprodukowano stosunkowo tanią szikonine (5 USD g~l- niewielkie jest również jej roczne zapotrzebowanie ok. 200 kg. Tym nie mniej jej proces technologiczny okazał się niezwykle wydajny kilka g produktu w ł l kultury.Pozyskiwanie surowców zielarskich

l. Stan naturalnyUprawy:

3. na własne ryzyko producenta

4. kontraktowe

5. kontraktowe kontrolowane

zakładowe.l. Zasoby naturalne niektórych gatunków roślin leczniczych są na tyle
duże, że nadal mogą służyć jako źródło surowców o stosunkowo niskich cenach (ceny
surowców ze środowiska naturalnego są na ogól niższe niż z upraw)". Do takich gatunków
należą m.in. brzoza, dzika róża, jałowiec pospolity, lipa. dziki bez czarny. Najobfitszym
źródłem występowania roślin zielarskich są w Polsce obszary województw północno-wschodnich. Pojęciem używanym zwyczajowo w zielarstwie przy określaniu surowców
leczniczych pozyskiwanych z roślin nie objętych uprawami jest stan naturalny. Pojęcie to
dotyczy zarówno terenów nie zmienionych działalnością człowieka jak i znajdujących się pod
jego wpływem. Terminu tego używa się zarówno cło zbiorowisk roślinnych wodnych i bagiennych (grzybień biały, grążeł żółty, tatarak), torfowisk wysokich (bagno, żurawina. rosiczki), łąk i pastwisk (świetlik, pięciornik gęsi, żywokost. Babka lancetowata), lasów iglastych i mieszanych (borówka czernica, borówka brusznica, mącznica lekarska, konwalia majowa, surowce pozyskiwane z sosny, dębu, brzozy, kruszyny). Do stanu naturalnego zalicza się również zbiorowiska roślin towarzyszących człowiekowi tj. roślin synantropijnych występujących na obszarach gdzie człowiek zniszczył naturalną szatę roślinną. Należą tu rośliny segetalne do których zalicza się głównie chwasty pól i ogrodów (chaber bławatek, mak polny, perz, ostróżeczka polna) i rośliny ruderalne rozwijające się w bezpośrednim sąsiedztwie osiedli, szlaków komunikacyjnych, porastające rumowiska, śmietniki, przypłocia
(pokrzywa, bylica piołun, lulek czarny, bieluń dziedzierzawa, jasnota biała, łopian).W
przypadku pozyskiwania surowców ze stanu naturalnego z roślin objętych częściową ochroną
konieczna jest każdorazowo zgoda wojewódzkiego konserwatora przyrody. Roślin objętych
całkowitą ochroną nie wolno zrywać. Surowce tego typu można pozyskiwać poprzez uprawę
np. arcydzięgiel lekarski, arnika górska, konwalia majowa, mącznica lekarska, milek
wiosenny. Pozyskiwanie surowca ze stanu naturalnego-Ze stanu naturalnego pozyskuje się
około 130 gatunków roślin zielarskich. -Zostały one podzielone na 7 grup ze. względu na
częstotliwość występowania zasobów i potrzeb surowcowych. -Minimalne zapotrzebowanie
na określony surowiec wynosi do 200 kg, bardzo małe do l t, małe do 2 t, średnie do 5 t.
znaczące do 10 t, znaczne do 20 t. dość duże do 50 t, duże do 100 t. bardzo duże ponad 100 t.

Rośliny zielarskie ze stanu naturalnego można zbierać przestrzegając następujących zasad:

1. zbierać tylko ze stanowisk ich masowego występowania

2. nie wykorzystywać do zbioru surowców stanowisk skażonych przez przemysł,
   zanieczyszczenia komunalne, środki ochrony roślin, spaliny pojazdów,
   mechanicznych

3. surowce zielarskie zbierać w ilościach które będą właściwie wykorzystane i
   zabezpieczone: wysuszyć, przerobić, sprzedać

4. nie zbierać wszystkich roślin z danego stanowiska, najokazalsze egzemplarze należy
   pozostawić w celu odnowienia

5. podczas zbioru kwiatów, liści, owoców nie wolno wyrywać całych roślin, ani ich
   łamać, należy jedynie ścinać potrzebne części roślinynasiona osypujące się podczas
   zbioru wykorzystywać do podsiewów w miejscach występowania tych gatunków lub
   do zakładania upraw

7. korzenie i kłącza zbierać z roślin silnie rozrośniętych, a części niewykorzystane
   pozostawić w glebie co pozwoli na odnowienie częściowe stanowiska

8. korę i pączki drzew oraz krzewów zbierać wyłącznie z gałęzi obciętych, a także
   wykorzystywać do tych celów przecinki i wyręby w porozumieniu z właścicielami i
   gospodarzami terenów leśnych

9. zbierając surowce zielarskie nie niszczyć roślin sąsiadujących aby nie ulegał
   degradacji cały naturalny zespół

10. roślin objętych całkowitą ochroną nie należy zbierać i narażać na uszkodzenie nawet
    pojedynczych egzemplarzy (rozp. Min. Ochr. Śród. 6.04.1995)

Czynniki pozwalające na zwiększenie produkcji zielarskiej w Polsce intensyfikacja prac hodowlanych2.Wyposażenie gospodarstw w sprzęt specjalistyczny: deszczownie, suszarnie, maszyny do zbioru surowca

3. Poprawa efektywności ekonomicznej i stabilizacji produkcji

4. Doskonalenie metod uprawy, optymalizacja nawożenia i agrotechniki

5. .Stosowanie nowoczesnych technologii wykorzystywanych w ogrodnictwie

6. Uprawa ziół w gospodarstwach ekologicznych?.Nowoczesna promocja surowców

zielarskich

Polskie odmiany roślin zielarskich

Prace hodowlane prowadzi głównie Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich

•Lista obejmuje 20 odmian roślin zielarskich w obrębie takich gatunków jak:bazylii, bielunia indiańskiego, cząbru ogrodowego, dziurawca zwyczajnego, ghstnika jaskółcze ziele, kminku, kozłka lekarskiego, majeranku ogrodowego, malwy czarnej, naparstnicy wełnistej, ostropestu plamistego, rumianku pospolitego, szałwi lekarskiej, tymianku właściwego.

Jakość surowca zielarskiego do produkcji leku roślinnego Zmienność genetyczna warunkuje

zróżnicowanie w zawartości i składzie chemicznym związków czynnych. Znajomość zakresu i kierunku zmienności genetycznej ma duże znaczenie dla praktyki. -Przy zbiorze roślin dziko rosnących należy się liczyć nie tylko z dużą zmiennością osobniczą, ale i z

występowaniem ras chemicznych względnie ekotypów, różniących się zawartością i jakością

substancji czynnych. -Większość uprawianych gatunków to wciąż niewyrównane populacje,

konieczna jest więc znajomość zakresu zmienności, jak i wartości populacji wyjściowej, która

może mieć cechy określonego ekotypu czy rasy chemicznej. -Zmienność osobnicza, jak

również istnienie ras chemicznych czy ekotypów stwarza duże możliwości wyhodowania

nowych odmian.

Zmienność ontogenetyczna

•Głównym czynnikiem zmian w zawartości substancji biologicznie czynnych w roślinie jest

zmienność rozwojowa, a ich przebieg i charakter są typowe dla danego gatunku czy biotypu.

•Czynniki środowiska mogą przyspieszać lub opóźniać przechodzenie kolejnych faz

rozwojowych , nie są natomiast w stanie zmienić zależności, jaka zachodzi między cechami

morfologicznymi z zawartością ciał czynnych w danym organie rośliny

Wpływ czynników klimatycznych na zawartość ciał czynnych jest stosunkowo mało

poznany Światło

silnie różnicuje zawartość i skład olejku u roślin olejkowych

wpływa dodatnio na zawartość glikozydów w roślinie

zwiększa zawartość alkaloidów u niektórych roślin (rącznik. pokrzyk wilcza jagoda)

Wzrost temperatury

•podnosi zawartość olejku u roślin z rodziny wargowych i zmniejsza jego zawartość u roślin z

rodziny baldaszkowatych

•Podnosi zawartość glikozydów nasercowych w naparstnicy purpurowej oraz alkaloidów u

gatunków z rodziny psiankowatych

•Reakcja roślin zawierających fławonoidy (w tym antocyjany) na temperaturę jest różna

sałata, kapusta czerwona).

Wilgotność glebydotychczasowe wyniki badań nad wpływem wilgotności gleby na rośliny

zielarskie wskazują, że przy optymalnym zaopatrzeniu w wodę otrzymuje się znaczne zwyżki

plonu surowca oraz plonu ciał czynnych

• procentowa zawartość ciał czynnych ulega stosunkowo niedużym wahaniom rzędu 10-

15%"Fizyczne właściwości gleby mają duży wpływ na te rośliny zielarskie, których częścią

użytkową jest korzeń. Dotyczy to zarówno plonu, jak i trudności oczyszczenia korzeni po

zbiorze.

•Większość roślin zielarskich wymaga do normalnego rozwoju gleb o odczynie obojętnym

lub zasadowym.

•Zrównoważone, optymalne dla danych warunków nawożenie nie narusza prawidłowej

przemiany materii rośliny, lecz ją intensyfikuje, w wyniku czego roślina produkuje zarówno

więcej masy, jak i substancji swoistych (alkaloidów, olejków, glikozydów).

Już dawna medycyna ludowa uznawała niejednakową wartość leczniczą wielu surowców.

Przyczyn zmienności upatrywać można w wielu czynnikach dotyczących warunków wzrostu

roślin: gleba, światło, woda co spowodowało powstanie zaleceń dla zbieraczy ziół

dotyczących wyboru miejsca zbioru np. zbiór z miejsc suchych, zacienionych, wilgotnych,

pory dnia a nawet fazy księżyca, co prowadziło .do obwarowania czynności pozyskiwania

surowca magicznymi obrzędami i wierzeniami. Termin zbioru w dużym stopniu decyduje o jakości surowca zielarskiego. Rozróżnia się cztery terminy zbioru surowca: Wiosenny-od odmarzniecia gleby, ruszenia soków i wypuszczenia liści do polowy maja.Letni-od połowy maja do września, obejmujący okres pełnego rozwoju roślin. W tym czasie zbiera się kwiaty, liście, owoce, nasiona.Jesienny

termin zbioru przypada od września do zamarznięcia gleby. W tym okresie zbiera się

korzenie, kłącza, bulwy, późno dojrzewające owoce i nasiona, czasem późne kwiaty, liście i

ziele.Zimowy- o tej porze zbiera się niektóre rośliny zimozielone np. jemiole oraz niektóre

owoce (jałowca). W celu określenia terminu zbioru należy mieć na uwadze stadium

rozwojowe rośliny oraz tych jej części, w których występuje najwięcej substancji czynnych.

Stąd też różne surowce zbiera się w innych fazach rozwoju rośliny:

1.Kwiaty i kwiatostany zbiera się w okresie pełni kwitnienia lub jego początku.

2.Liście zdrowe, w pełni rozwoju zbiera się w pełni kwitnienia lub po przekwitnięciu rośliny

3.Ziele zbiera się w okresie kwitnienia rośliny. Zbiera się górną nie zdrewniałą cześć roślin

ulistnionąi obficie kwitnącą.

4.Owoce i nasiona zbiera się w zależności od typu surowca dojrzale lub niedojrzałe

5.Korę zbiera się wiosną, w okresie ruszenia soków kiedy odchodzi ona łatwo od drewna

6.Pąki należy zbierać od późnej jesieni do wiosny, przed puszczeniem soków i pęcznieniem.

7.Korzenie i kłącza pozyskuje się w okresie spoczynku rośliny: jesienią lub wczesną

wiosną.Duże znaczenie dla jakości surowca ma rodzaj substancji biologicznie czynnej

zawartej w surowcu, pora dnia w czasie zbioru i panująca pogoda. Ziele roślin olejkowych

(mięta, szałwia) zbiera się w początkowej fazie kwitnienia, alkaloidowych (bieluń) w fazie

zawiązywania owoców, u niektórych głikozydowych w fazie w pełni wykształconych liści.

Części nadziemne należy zbierać w czasie bezdeszczowej pogody niezbyt wcześnie i nie za

późno żeby uniknąć zawilgocenia roślin rosą. Zbiór mokrych roślin ułatwia enzymatyczny

rozkład substancji biologicznie czynnych, może prowadzić do ich zagrzewania się. zmiany

barwy, smaku i zapachu. Surowce olejkowe najlepiej zbierać w dni bezwietrzne w godzinach

od 10 do 15. zaś liście naparstnicy w porze popołudniowej gdyż wtedy zawierają one

najwięcej substancji czynnych.Sposób zbioru zależeć będzie od tego czy surowiec zielarski

pozyskuje się ze stanu naturalnego z dziko rosnących roślin czy też z upraw. Ze stanu

naturalnego surowiec pozyskuje się najczęściej ręcznie podczas gdy na plantacjach można

zbiór zmechanizować.•Kwiaty zrywa się ręcznie bez szypulek. Do zbioru surowca z roślin

masowo występujących na danym terenie (rumianek) można zastosować specjalne grzebienie.

Kwiaty z drzew i krzewów obrywa się często ze ściętych uprzednio gałązek. Najbardziej pracochłonny jest zbiór płatków kwiatowych wyrywanych z koszyczków."Liście zbiera się ręcznie, jedynie w niektórych przypadkach przy pomocy kosy: podbiał, bobrek. Czasem stosuje się osmykiwanie ze ściętych i częściowo w wysuszonych pędów (borówka brusznica i mącznica)."Ziele zbiera się poprzez ścięcie sekatorem lub sierpem górnej części roślin .••Owoce mięsiste zbiera się ręcznie do płaskich koszy tak zęby nie puściły soku."Nasiona i owoce suche zbiera się poprzez ścięcie wierzchołków roślin lub całego ziela i po wysuszeniu poddaje się omłotowi.Paki zbiera się ręcznie lub odcina nożem zawsze z odciętych gałązek.'Korę zbiera się z odciętych 2-5 letnich gałęzi jak najmniej spękanych i nie chropowatych. W uprawach roślin zielarskich można zmechanizować zbór niektórych surowców. Najtrudniej zmechanizować zbiór kwiatów. Również w uprawach zbiera się je ręcznie, lub za pomocą grzebieni jakkolwiek prowadzone są prace na zbiorem kwiatów rumianku przy użyciu kombajnów. Kwiat lawendy można zbierać przy użyciu nożyc do żywopłotów lub odpowiednio ustawionych kosiarek.Również pracochłonny jest zbiór liści, wykonywany kilkakrotnie w miarę wzrostu roślin. Liście ścina się na polu przy pomocy kosy, sierpa (np. liść naparstnicy wełnistej), nożyc elektrycznych do żywopłotu. Czynione są próby usprawnienia zbioru kwiatów i liści z rosnących roślin poprzez zastosowanie urządzeń służących do zbioru fasoli szparagowej (wirujący bęben z elastycznymi zębami).Najłatwiej zmechanizować zbiór ziela np. używając kosiarek polowych, kombajnów do zbioru zielonek. O wartości ziela decyduje gęstość ulistnienia i grubość łodyg dlatego wysokość cięcia ma duże znaczenie dla jakości surowca. Przy niskim cięciu uzyskuje się większy plon łodyg (często zdrewniałych), co zmniejsza plon liści w zielu (dziurawiec, estragon, grindelia). Utrudniona jest mechanizacja zbioru ziela u gatunków niskich (bazylia, majeranek, tymianek, cząber) gdyż ziele nie daje się dokładnie zebrać, dlatego wskazana jest uprawa przy większym zagęszczeniu rzędów a w trakcie zbioru częste ostrzenie noży i zwiększenie prędkości jazdy

Przygotowanie surowca do suszenia-Niektóre surowce przed suszeniem należy umyć w całości nie rozdrobnione korzeń kozika, rzewienia

•Niektóre surowce przed suszeniem należy ponacinać wzdłuż: rzewień, oman. kłącze tataraku, cebulę morską, korzeń cykorii kroi się w plastry o grubości l cm •Korzeń prawo ślazu i kłącze tataraku obiera się z zewnętrznych warstw korka •Owoc dzikiej róży przed suszeniem drąży się w celu usunięcia nasion

Postępowanie po zbiorze: Przy gotowani e surowca pozbiorcze polega na: usunięciu roślin obcego gatunku, części zbutwiałych i zepsutych, z objawami chorób, usunięcie części mineralnych (piasek, kamyki, gleba).

Czynniki rzutujące na zmienność w zawartości substancji biologicznie czynnych po zbiorze surowca

•Warunki suszenia

••Sposób przechowywania surowcaStabilizacja surowców roślinnych

Związki biologicznie czynne zawarte w roślinach ulegają przemianom pod wpływem procesów enzymatycznych. Przy powolnym obumieraniu roślin dochodzi do rozkładu substancji czynnych co prowadzi do obniżenia jakości surowca. W celu zachowania w surowcu substancji czynnych konieczne jest zastosowanie utrwalania (stabilizacji) czyli unieczynniania enzymów odpowiedzialnych za rozkład substancji biologicznie czynnych. Stabilizację świeżego surowca przeprowadza się w poprzez:

1. suszenie i ogrzewanie surowca przez pewien czas w temperaturze IIO^C. Liście
   naparstnicy przez godzinę ogrzewa się w temperaturze l 0()0c.

2. działanie na surowiec zimnym lub gorącym alkoholem etylowym lub, parami alkoholu
   etylowego pod ciśnieniem w autoklawie.3.Liofilizacja suszenie sublimacyjne

4.suszenie surowców roślinnych jest również formą stabilizacji.

Woda zawarta w roślinach zielarskich po zbiorze Ziele, kwiaty, liście 70-85%Nasiona i korzenie 15-25 %

Suszenie polega na odparowaniu z surowców wody tak aby jej zawartość w surowcu wynosiła 7-14%.Suszenie wpływa w istotny sposób na jakość surowca zielarskiego. Ma na celu utrwalenie składu chemicznego i przechowanie surowca zahamowując rozkład substancji czynnych wskutek odparowania wody i unieczyrmienia enzymów. O jakości surowca decydują tzw. parametry suszenia ( warunki suszenia): (temperatura, czas suszenia, szybkość przepływu powietrza, rozdrobnienie i grubość warstwy suszonego surowca. Należy dążyć aby czas wysychania surowca był jak najkrótszy. Najtrudniej wysychają rośliny o dużej zawartości wody, o nalocie woskowym, zawierające cukry i śluzy. Korzenie i kłącza schną dłużej niż liście i ziele i kwiaty. I okres: parowanie wody wolnej z powierzchni materiału, a powstała para wodna wnika do ośrodka otaczającego suszone ciało. Energia dostarczana z zewnątrz jest całkowicie pochłaniana przez parującą wodę, wiec sam surowiec w niewielkim stopniu zmienia swą temperaturę, ilość odparowanej wody jest stalą w jednostce czasu więc i szybkość suszenia jest stała. II okres Odparowanie wody z wnętrza materiału suszonego, ten okres trwa długo, a szybkość suszenia maleje. Ponieważ wody jest już znacznie mniej rośnie temperatura suszonego surowca. Suszenie kończy się w momencie ustalenia się wilgotności równowagowej, gdy prężność pary nad surowcem zrówna się z prężnością pary otoczenia. Surowiec prawidłowo wysuszony zawiera przeciętnie do 12% wilgoci, powinien być w miarę sztywny ale elastyczny. Nie powinien być zbyt miękki ani kruchy. Przesuszony surowiec przy sortowaniu daje zbyt dużo pyłu i rozkruszu i traci swą wartość. Z tego względu przed pakowaniem surowiec powinien się odleżeć aby osiągnąć wilgotność przewidzianą normą. W praktyce suszenie przerywa się w momencie gdy liście i kwiaty szeleszczą w dłoni, a korzenie i łodygi łamia_ się z lekkim trzaskiem. Nadmiernie wysuszony surowiec chłonie wodę z powietrza. Temperatura:

Zdolność przyjmowania pary wodnej przez powietrze zależy od temperatury i ciśnienia. Im cieplejsze powietrze tym więcej pary wodnej może przyjąć. Wzrost temperatury w pierwszym okresie suszenia intensyfikuje dyfuzję pary wodnej, przyspieszając proces suszenia. W miarę postępowania suszenia spada jego szybkość. Podwyższenie temperatury w drugim okresie suszenia ma niewielki wpływ na szybkość suszenia, może zniszczyć ciała czynne obecne w surowcu.

Ma wpływ na szybkość i równomierność suszenia. Brak przepływu czynnika suszącego może prowadzić do zaparzania i zbrunatnienia czynnika suszącego. Zbyt szybki przepływ przepływ gazu może spowodować nieekonomiczne (niepełne) wykorzystanie jego właściwości suszących oraz wzrost kosztów energii potrzebnej do zasilania wentylatorów.. Prędkość przepływu czynnika suszącego dostosowana musi być do rodzaju surowca, zastosowanej temperatury (im wyższa tym szybsza wymiana powietrza) i grubości suszonej warstwy. Rozdrobnienie wpływa na skrócenie drogi przenikania wody na zewnątrz suszonego ciała. Zmniejszenie grubości materiału o połowę daje teoretycznie czterokrotne skrócenie czasu suszenia. Znaczenie ma również kształt cząstek powstałych w wyniku rozdrabnianiaZależy od przyjętych parametrów suszenia i związany jest z rodzajem suszonego materiału: jego właściwościami fizycznymi oraz strukturą.W praktyce stosuje się różne sposoby suszenia. Do zabezpieczania surowca można wykorzystać suszenie naturalne lub termiczne. Suszeni e naturalne można przeprowadzać -w pomieszczeniach na strychach poddaszach, na czystych drewnianych podłogach wyłożonych papierem- lub na otwartej przestrzeni, w snopkach, na kozłach, wieszakach. Surowiec należy wtedy chronić przed opadami deszczu stosując okrycia z folii oraz przed słońcem. Działanie promieni słonecznych ma na ogół ujemny wpływ na zawartość związków biologicznie czynnych np. olejków eterycznych, antocyjanów i alkaloidów ale pozytywnie oddziały wuj e na zawartość flawonoidów. Najmniej wrażliwe na działanie promieni słonecznych są surowce zawierające glikozydy flawonoidowe: liść brzozy, ziele dziurawca, liść i ziele ruty, kwiat głogu, kwiatostan kocanki. Badania wykazały, że przy suszeniu na słońcu dziurawca nieco wzrasta w nim zawartość rutynozydu lecz maleje poziom hyperycyny o 18%. Na słońcu można suszyć wyłącznie niektóre kory i korzenie. Należy unikać suszenia na słońcu ziela i liści. W celu doprowadzenia powietrza do surowca suszenie można przeprowadzić w przewiewnym miejscu na sitach (z nierdzewnej siatki drucianej, tworzywa sztucznego, tkaniny workowej). Czas wysychania zależy od grubości warstwy suszonego surowca. Na l m2 sit rozkłada się wtedy 0,7-1.7 kg kwiatów, 1,0-1,3 kg liści i 2,5-5 kg korzeni i ziela. Proces suszenia musi być prowadzony pod kontrola: masę suszową należy co jakiś czas przewracać. Suszenie naturalne jest mało ekonomiczne, długo trwa, może być stosowane jako wstępne do dalszego suszenia termicznego. Suszenie naturalne daje dobre wyniki jedynie przy słonecznej, suchej pogodzie. Jest zawodne przy niesprzyjającej pogodzie, zwłaszcza jesienią oraz w warunkach gdy temperatura powietrza utrzymuje się na poziomie do IS^C a wilgotność względna powietrza wynosi 75-80%. Pewnym polepszeniem warunków suszenia naturalnego na sitach może być doprowadzenie nawiewu nieogrzewanego powietrza. Ten typ suszenia można wykorzystywać przy zbiorach surowca z małych plantacji, może on posłużyć jako wstępne suszenie dużej partii roślin przed przystąpieniem do suszenia termicznego.Suszenie termiczne uniezależnia suszenie od pory roku i warunków atmosferycznych. Proces suszenia odbywa się poprzez wprowadzanie do suszarni czynnika suszącego. W zależności od czynnika suszącego rozróżnia się:

•1. suszenie konwekcyjne, w którym ciepło doprowadzane jest za pomocą czynnika gazowego opływającego powierzchnię suszonego surowca, czynnik suszący odprowadza jednocześnie wilgoć na zewnątrz suszarki w praktyce stosuje się gorące powietrze lub przegrzaną parę wodną (stosowaną do suszenia surowców łatwo utleniających się) •2. suszenie kontaktowe, w którym ciepło dostarczane jest od nagrzanej powierzchni, z którą styka się surowiec (w praktyce do suszenia ciał stałych w cieczach, roztworów koloidalnych, lepkich cieczy, materiałów o strukturze past

•3. suszenie promiennikowe za pomocą promieniowania cieplnego od generatora promieniowania np. lamp promiennikowych. Ze względu na duże zużycie energii koszty tego suszenia są dość wysokie •4. suszenie dielektryczne za pomocą prądów wysokiej częstotliwości, które wytwarzają

. pole podwyższonej temperatury wewnątrz suszonego ciała.

•5. suszenia sublimacyjne (liofilizacyjne) w wysokiej próżni ze stanu zamrożonego •6. Rozpyłowe-produkt w stanie płynnym jest rozpylany do gorącej atmosfery i przez wyparowanie wody przekształcany w suche drobne cząstki.Urządzenia suszarni cze mogą być wykorzystywane w czasie ciągłym lub okresowo. W zależności od źródła ciepła wyróżnia się : suszarki konwekcyjne, kontaktowe radiacyjne, dielektryczne, sublimacyjne. Najczęściej wykorzystuje się suszarki konwekcyjn e. Wyróżnia się następujące od typy suszarek konwekcyjnych: komorowe, tunelowe, taśmowe, bębnowe i podłogowe. Do najczęściej używanych urządzeń suszarniczych w mniejszych gospodarstwach zielarskich zalicza się suszarnie podłogowe i komorowe (np. typu Leśniczanka). Do produkcji półproduktów w formie suchych ekstraktów roślinnych stosowane są suszarnie rozpyłowe. W suszarnictwie surowców zielarskich mogą mieć zastosowanie suszarnie stosowane do suszenia płodów rolnych: podłogowe, żaluzjowe, bębnowe i taśmowe. Najtańszym sposobem adaptacji pomieszczeń na suszarnię jest zastosowanie nowoczesnego podgrzewacza powietrza, opalanego olejem lub paliwami gazowymi, wyposażonego w programowany, automatyczny układ sterujący oraz wykonanie układu wentylacyjnego w odpowiednio izolowanym budynku.

Przy suszeniu termicznym w suszarniach komorowych, przeciętny ciężar nasypów}' na

l m^ powierzchni sit wynosi dla kwiatów 2-4 kg, liści 3.0-4.0 kg ziela 5,0-6,0 kg, korzeni

8,0-10,0 kg. kory 5.0-6,0 kg. owoców 5,0-10,0 kg. Czas suszenia jest zależny od rodzaju surowca i warunków suszenia. W suszarniach komorowych wynosi przeciętnie 4-6 godzin dla kwiatów, 6-9 godzin dla liści, 7-9 godzin dla ziela, 15 godzin dla kłączy i korzeni, 9-16 godzin dla kor oraz 16-20 godzin dla owoców soczystych.

W odniesieniu do niektórych surowców stosuje się pewne zabiegi zwiększające efektywność suszenia: np. owoce mięsiste poddaje się procesowi blanszowania tj. krótkotrwałego poddania surowca działaniu gorącej pary wodnej lub wrzątku. Każdy surowiec wymaga innych temperatur suszenia. Surowce olejkowe suszy się w temperaturze 30-45° C, -glikozydowe 40-600C, -flawonoidowe 80-10()OC. -alkaloidowe 60-800C, •garbnikowe 40-550C, •Śluzowe 400OGumy, pektyny 60-650C.

•Gorycze do 5OOOWitaminowe- owoc róży wit C: stabilizacja w temp 900C przez 2 godziny i dosuszanie w temp. 40^0. -Antrazwiązki: rzewień 30-400C, kora kruszynylOOOC przez 2 godziny w celu uzyskania pożądanych zmian chemicznych. "Surowce zawierające glikozydy nasercowe suszy się w temp. 40-45^0. lub w suszarni bębnowej :temp. wlotu 480-500^0 wylotu 130-1450CNiektóre substancje całkowicie znikają w trakcie suszenia np. związki drażniące skórę występujące w świeżych roślinach z rodziny Ranunculaceae. Adiustacja surowców zielarskich

Obejmuje mechaniczną obróbkę surowca polegającą na sortowaniu, krojeniu, mieleniu łącznie z ważeniem, pakowaniem, etykietowaniem surowca. DezynsekcjaJest przeprowadzana w specjalnych komorach lub pomieszczeniach Przy użyciu chlorku etylenu lub Rotanoxu (mieszanina 10% chlorku etylenu i 90% dwutlenku węgla).

Komora do dezynsekcji pojemnik o objętości 20irP ma hermetyczne drzwi, zaopatrzony w otwory-jeden zasysający drugi odprowadzający powietrze. W TAKICH WARUNKACH DEZYNSEKCJA TRWA 48 GODZIN PRZY ŚREDNIM ZAŁADUNKU 3 TON. Obecnie coraz częściej stosowana jest dekontaminacja materiału roślinnego dwutlenkiem węgla oraz w przypadku przypraw radiacyjne metody dezynsekcji Sortowanie

Surowiec nie może zawierać części żółtych, przypalonych lub np. zbyt grubych łodyg, płatki kwiatów o zmienionym kolorzeWyeliminowanie zanieczyszczeń mineralnych oraz roślin obcych o niewłaściwej barwie oraz uszkodzonych jest prowadzone ręcznie na stołach sortowniczych lub mechanicznie za pomocą odsiewaczy.Rozdrabnianie Surowce rozdrabniane są na mokro i na sucho.

Rozdrabnianie na sucho polega na łamaniu, mieleniu lub rozgniataniu surowca w lamaczach, młynach, gniotownikach

Rozdrabnianie na mokro ogranicza utlenianie się związków czynnych (np. u surowców olejkowych), zmniejsza ilość rozkruszu, eliminuje zapylenie hali i możliwość eksplozji pyłów.

Nawilżanie prowadzone jest do uzyskania wilgotności surowca l 5-1 9%. Nawilżony surowiec jest krojony na odcinki 2-10 cm i po odsiewaniu jest podsuszany do wilgotności przewidzianej w Normach. Uj ednol ican i e s uro we a

Polega na odpowiednim zmieszaniu surowca pochodzącego z różnych partii.
Gotowy wyrób jest oznakowany tym samym numerem serii i powinien zawierać surowiec o
wyrównanych cechach organoleptycznych, jednakowej ilości dopuszczalnych zanieczyszczeń mineralnych i jednakowej zawartości związków biologicznie czynnychPrzechowywanie surowca zielarskiego. Po zakończeniu adiustacji surowiec pakuje się do dalszego przechowywania, względnie z przeznaczeniem do obrotu handlowego. Przy pakowaniu zwraca się uwagę na charakter surowca, przeznaczenie (przechowywanie, sprzedaż). Na jakość w trakcie przechowywania surowca rzutuje światło, temperatura, wilgotność względna powietrza U surowców olejkowych stopień rozdrobnienia surowca

Wykorzystuje się opakowania szczelne, półszczelne, normalne i przewiewne. Opakowania szczelne : butle słoje, balony szklane, beczki metalowe, skrzynie uszczelnione papierem pergaminowym, uszczelnione folią aluminiową lub plastikową torby papierowe wykorzystuje się do gromadzenia surowców aromatycznych. Opakowania półszczelne: torby papierowe, kartony skrzynie, beczki drewniane i worki brezentowe stosujemy dla większości surowców. Opakowania przewiewne w postaci koszy lub bel i worków z luźnej tkaniny stosuje się do surowców łatwo ulegających zaparzaniu, opakowania muszą być czyste, worki i tkaniny najlepiej nowe lub świeżo wyprane. Opakowanie nie może wydzielać obcych zapachów.Na opakowaniach surowców składowanych należy trwale zamocować etykiety z podaną datą zbioru, nazwą surowca, nazwą gatunku rośliny, numerem partii, nazwiskiem plantatora, masą surowca Warunki przechowywania

Surowce należy przechowywać w magazynach suchych . o bardzo dobrej wentylacji, czystych, zacienionych. Pomieszczenia powinny być zabezpieczone przed szkodnikami (gryzoniami i innymi). Złe przechowywanie może pogorszyć jakość surowca lub uczynić go bezwartościowym. W warunkach dużej wilgotności mogą przebiegać procesy gnilne i rozwijać się drobnoustroje. Składowane surowce należy ustawiać na paletach lub ażurowych półkach, temperatura pomieszczeń magazynowych powinna wahać się w granicach od 4 do 14 stopni Celsjusza a wilgotność względna powietrza nie powinna przekraczać 65%. Magazyn powinien mieć sprawny system wentylacji Surowiec przechowywany prawidłowo zgodnie z wymaganiami może być składowany dość długo. Surowce roślinne przechowuje się nie dłużej niż rok, do następnych zbiorów. Pomimo starannego przechowywania i braku zewnętrznych zmian substancje czynne ulegają rozkładowi poziom ich obniża się i surowiec traci wartość. Trwałość surowców zależy od czynników chemicznych (woda, enzymy, tlen, kwasy organiczne), fizycznych (temperatura, światło) i technologicznych (rozdrobnienie, warunki suszenia i magazynowania)

Najbardziej na straty w trakcie przechowywania narażone są surowce olejkowe: Najmniejsze straty -liście szałwi 20% olejku po 7 latach Liść melisy 50% po roku, 90% po 7 latach Liść mięty pieprzowej 30% po roku i 60% po siedmiu

Ziele majeranku 10% po roku i 50% po siedmiu latach.Standaryzacja i normalizacja surowców roślinnych

Surowiec roślinny powinien posiadać przewidziane normą cechy jakościowe. Normalizacja inaczej standaryzacja dotyczy

D D tożsamości surowca co do gatunku, odmiany, właściwego organu roślinnego, stopnia oczyszczenia

D D ilości zanieczyszczeń mineralnych, organicznych lub domieszek D D warunków zbioru, suszenia, właściwości organoleptycznych i wilgotności D D ilości popiołu pozostającego po spaleniu surowca D D zawartości w surowcu substancji biologicznie czynnych D d sposobu opakowania i oznakowania pojedynczych opakowań D D przechowywania D D warunków transportu. Do tego samego surowca mogą obowiązywać różne normy w zależności od jego

przeznaczenia i sposobu wykorzystania: eksport, rynek wewnętrzny, przeróbka przemysłowa

czy dostarczenie bezpośrednio do aptek.

Przykłady norm jakościowych wybranych surowców według Normy Polskiej *Koper włoski-

owoc

•Wilgotność 12%

•Owoców uszkodzonych i niewykształc. 2%

•Owoców o niewłasc. barwie 4%

•Rozkruszu l %

•Zanieczyszczeń organicznych 0,5%

•Zanieczyszczeń mineralnych 0,5%

•Olejku nie mniej niż 3%

•udział w % ziele korzeń

•Wilgotność 14 12

•O niewłasc. barwie 17

•Inne części tej samej rośliny -

•Zanieczyszcz. organ. 1,5 1,5

•Zanieczyszcz. miner. l

•Alkaloidów 0,25 l

•Badanie i ocena surowca roślinnego

Badania i ocena surowca przed dopuszczeniem go do dalszej obróbki i obrotu handlowego

opierają się na wymaganiach podanych w farmakopei i w normach. Surowiec roślinny

podlega szerokim badaniom laboratoryjnym obejmującym badania: •makroskopowe,*

mikroskopowe, 'badania chemiczne i biologiczne.

Na badania makroskopowe (organoleptyczne) składa się ocena tożsamości botanicznej i

badanie czystości surowca. Badanie tożsamości botanicznej poleca zazwyczaj na porównaniu

badanego surowca z opisem w podręcznikach o charakterze pruclicum lub farmakopei.

Obejmuje ono poza oględzinami makroskopowymi przy użyciu lupy również badania

organoleptyczne smaku (np. surowce goryczowe), zapachowe (np. surowce olejkowe).

Pozwala zidentyfikować organograficznie surowiec (kwiat, owoc, nasienie), określić gatunek

rośliny, z której pochodzi surowiec jak również stwierdzić prawidłowość barwy, smaku i

zapachu. W przypadku wątpliwości przy tego typu ocenie można posługiwać się również

wzorcami w postaci próbek surowców i okazów zielnikowych. W trudniejszych przypadkach

przeprowadza się porównawcze badania mikroskopowe

Badanie czystości obejmuje ustalenie procentowo zawartości zanieczyszczeń w postaci

substancji obcych organicznych lub nieorganicznych.

Badanie makroskopowe pozwala na stwierdzenie czy surowiec został dobrze wysuszony, czy

nie jest spleśniały, sczerniały, porażony przez szkodniki, czy nie jest zanieczyszczony lub

zafałszowany.Badania mikroskopowe są uzupełnieniem oceny makroskopowej.

Przeprowadza się je najczęściej wtedy gdy surowiec jest silnie rozdrobniony lub

sproszkowany. Metoda ta opiera się na znajomości anatomii roślin i cech anatomicznych

charakteryzujących poszczególne rodziny, rodzaje i gatunki roślin.Badania fizykochemiczne i

chemiczne pozwalają na ocenę zawartość wilgoci, popiołu oraz jakościowe i ilościowe

oznaczenie substancji biologicznie czynnych (olejków, flawonoidów, alkaloidów). W

badaniach tych stosuje się różne metody (miareczkowe, kolorymetryczne,

spektrofotometryczne, chromatograficzne (w tym chromatografia gazowa, cienkowarstwowa,

wysokociśnieniowa). Badania biologiczne surowców roślinnych lub substancji naturalnych

prowadzone są w przypadku surowców o nieznanych i trudnych do wyizolowania składnikach

ale o znanym działaniu fizjologicznym. Prowadzi się je na zwierzętach lub żywych tkankach

zwierzęcych.

1.Czynniki związane z gleba i sposobem uprawy:

D Zawartość w glebie metali ciężkich

D Zanieczyszczenie gleb niektórymi pestycydami(glównie herbicydami)

D Zły wybór gleby pod uprawę, gleby zbyt lekkie przyczyną niskich, gorszych jakościowo

plonów

DNawadnianie plantacji wodami rzecznymi o podwyższonej zawartości metali ciężkich lub

skażonymi mikrobiologicznie

DPozostalości fungicydów i insektycydów po zabiegach chemicznej ochrony roślin

DPrzenawożenię roślin składnikami pokarmowymi (głównie azotem)

DNieumiejetne stosowanie nawożenia organicznego

D2.Warunki zbioru

DNiewłaściwe ustawienie i przygotowanie maszyn do zbioru (zanieczyszczenia

mikrobiologiczne, zbyt duży udział części zdrewniałych)

D Koszenie przy dużej wilgotności powietrza i surowca (trudne suszenie, możliwość rozwoju

pleśni)

3.Suszenie i przechowywanie

DNiedo statecznie wyczyszczone maszyny do adiustacji surowca, zanieczyszczenie

mikrobiologiczne (Salmonella. E. coli), zanieczyszczenia innymi roślinami

D Suszeni e na polu (zanieczyszczenie przez ptaki, owady, gryzonie)

DUtrata substancji czynnych w trakcie suszenia i przechowywania (np. suszenie zbyt

gorącym powietrzem).!.Surowce roślinne powinny

C być zaopatrzone w czytelne etykiety wskazujące na tożsamość gatunkową, odmianową,

część rośliny, datę zbioru, pochodzenie surowca

Dposiadać określone normami barwę, zapach, smak, aromat, zawartość suchej masy

D zawartość substancji czynnych na poziomie nie mniejszym od przewidzianego normą

Surowce roślinne nie powinny zawierać:

D składników obcych

D organicznych - w tym części roślin trujących oraz części tej samej rośliny nie będące i

surowcem,

u mineralnych piasku, resztek gleby itp.

D pleśni, innych zanieczyszczeń mikrobiologicznych (E. Coli. Salmonella), owadów, innych

zanieczyszczeń zwierzęcych,, Dobecności metali ciężkich mykotoksyn i pozostałości pestycydów.Całość produkcji leku roślinnego obejmuje wiele procesów fizycznych i chemicznych. Najprostsze procesy fizyczne nie prowadzące do zmian chemicznych to czynności mechaniczne takie jak: rozdrabnianie, tłoczenie, filtrowanie, klarowanie, odwirowanie. Inne procesy fizyczne (rozdzielanie mieszanin cieczy, rozpuszczanie, destylacja, sublimacja, krystalizacja) powodują stałą lub przejściową zmianę właściwości fizycznych substancji. Jednym z najważniejszych procesów fizycznych przeprowadzanych zarówno w dużych zakładach , aptekach jak i w prostym domowym przygotowaniu leków jest ekstrakcja. Metody ekstrakcji:

•Bezpośrednia (prosta) wyciskanie lub tłoczenie wydobywanej substancji w prasach bez udziału mediów pośredniczących. -Przykłady: tłoczenie olejów na zimno z wiesiołka, rącznika, wytłaczanie soku ze świeżych ziół.•Pośrednia wyodrębnienie określonych substancji za pomocą medium ekstrakcyjnego czyli rozpuszczalnika.

---