Wrocław 2007

Wpływ samotnego wychowywania na rozwój biologiczny dziecka.

gr III

rok I

Osoba sprawdzająca: mgr Dorota Dengler Pedagogika 5-letnia

WSTĘP, CZYLI O TYM, JAK WAŻNA JEST RODZINA

Rodzina to pierwsze i najbardziej naturalne środowisko wychowawcze charakterystyczne wyłącznie dla człowieka. Wyjątkowość ta wynika ze złożoności rozwoju człowieka jak i z szerokiego wachlarza potrzeb ludzkich. Niniejsza praca ma na celu udowodnić jak ważna jest rola rodziny w rozwoju człowieka oraz uzmysłowić jak poważny wpływ na dziecko ma jej rozpad.

RODZINA

Można podać wiele definicji rodziny, jednak najbliższe tej pracy jest stwierdzenie, że rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym , które oddziałuje na człowieka przez całe życie. Oddziaływanie to jest zmienne , warunkowane tzw. „mała dynamiką” rodziny. Dynamika ta to zmiany funkcji wychowawczych w zależności od etapu na którym funkcjonuje rodzina. Przykładem jest 8 faz cyklu życia rodziny stworzonych przez Duvall'a (1977)(Stanisław Kawula, Kluczowe terminy pedagogiki rodziny, str. 330):

1. Bezdzietne małżeństwo

2. Rodzina wychowująca małe dzieci

3. Rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym

4. Rodzina z dziećmi w wieku szkolnym

5. Rodzina z dorastającymi dziećmi

6. Rodzina z dziećmi opuszczającymi dom

7. Stadium pustego gniazda

8. Starzejący się rodzice ( aż do śmierci obojga)

Na diagramie przedstawia się to następująco:

[Czas trwania każdego procesu jest przykładowy, gdyż jest uwarunkowany indywidualnie; diagram na przedstawiać pewne proporcje między danymi fazami.]

Na intensywność oddziaływania wpływają także warunki wychowawcze, czyli „ ogół warunków środowiska domowego dzieci, rodziców,(…) które wynikają bezpośrednio lub pośrednio ze struktury rodziny a zwłaszcza z jej funkcjonowania”( Stanisław Kawula, Kluczowe terminy pedagogiki rodziny, str. 331). Takie warunki to np.: miejsce zamieszkania ( miasto ,wieś), ilość dzieci (jedno lub kilka) i liczebność rodziny (jednopokoleniowa, wielopokoleniowa), możliwości finansowe rodziców i ich wykształcenie, itp.

Funkcje rodziny

Jednak, najważniejszą z punktu widzenia rozwoju człowieka, cechą rodziny jest jej integralność, pełnia. Jej funkcjonowanie jest jak układanka puzzli- kiedy zabraknie jednej części, całość jest niekompletna. Wszystkie funkcje rodziny są komplementarne, wzajemnie od siebie zależne. Najważniejsze z nich to:

1. Zaspokojenie podstawowych biologicznych i psychicznych potrzeb dziecka.

Potrzeby (lub motywy) to „to, co jest potrzebne do normalnej egzystencji lub do właściwego funkcjonowania”( Słownik Języka Polskiego PWN,[ online], http://sjp.pwn.pl/ ). Początkowo potrzeby zaspakaja rodzina, przede wszystkim rodzice, potem gdy dziecko rośnie, samodzielnie próbuje zaspakajać potrzeby, które stają się wtedy źródłem aktywności własnej człowieka.

Motywy z kolei dzielimy na wrodzone i nabyte:

Zaspokojenie POTRZEB WRODZONYCH gwarantuje jednostce podtrzymanie życia i ciągłości gatunku. Przykładowa lista tych potrzeb wg. K. B. Madsen to: pragnienie, popęd płciowy, instynkt macierzyński, optymalna temperatura, wypróżnianie, oddychanie, pobieranie pokarmu, wypoczynek, sen. S. Kawuła podaje także unikanie bólu i dolegliwości fizycznych ( takich jak chłód lub przegrzanie). Materialny sposób zaspokojenia tych potrzeb przez rodzinę kształtuje stałe wzory zaspokajania wrodzonych potrzeb jej członków. W praktyce oznacza to zwyczaje charakterystyczne dla danej rodziny: ulubione potrawy, sposoby spędzania wolnego czasu, ilość uprawianego sportu, itp.. Wzory te kształtują nawyki, przyzwyczajenia, zdolności w różnych sferach życia: higienicznej, towarzyskiej, i innych.

Zaspokojenie przez rodzinę potrzeb wrodzonych dziecka jest bardzo długie w porównaniu ze światem zwierząt. Wg Kunowskiego dzieje się tak, gdyż niemowlę jest wyjątkowo bezbronne i w porównaniu do młodych ssaków późno uczy się samodzielnie zdobywać pokarm, uniezależnia się od rodziców, jak i dojrzewa do prokreacji. Jest to jednak cena , którą płacimy za wyprostowana postawę ciała, duży i sprawny mózg oraz umiejętność tworzenia i posługiwania się skomplikowanymi narzędziami. Musimy nauczyć się większej ilości i trudniejszych czynności niż pozostałe zwierzęta. Jest to jednak niezbędne gdyż zaspokojenie potrzeb wrodzonych jest warunkiem rozwoju innych potrzeb wyższego rzędu, czyli…

POTRZEB NABYTYCH, które tworzą się z wiekiem , są indywidualne ale warunkowane społecznie. Zalicza do nich potrzeby kontaktu z innymi ludźmi, osiągnięcia sukcesu, pozycji społecznej, posiadania, jak i potrzeby bardziej związane z psychiką człowieka: miłości, poczucia oparcia w drugim człowieku, szacunku, i samorealizacji. Jak wcześniej wspomniałam warunkiem ich powstania i rozwoju jest zaspokojenie potrzeb niższego rzędu czyli wrodzonych. Niezaspokojenie pierwotnych potrzeb blokuje jednocześnie prawidłowy rozwój potrzeb wyższych. Zaspokojenie tych potrzeb warunkuje rozwój psychiki człowieka ( przez kontrolowanie temperamentu kształtuje się także osobowość) jak i tworzy fundament pod proces socjalizacji (nauka i przystosowanie się do kontaktów z innymi ludźmi). Prawidłowy rozwój tych płaszczyzn, czyli dobre przystosowanie następuje gdy człowiek w harmonijny sposobów zaspokaja własne potrzeby rozwijając się , co ważne , nie zakłócając przy tym rozwoju i potrzeb innych ludzi.

2. Przekazanie określonego systemu wartości i norm społecznych, przysposobienie do życia społecznego. Rodzina przystosowuje do życia w grupach społecznych - uczy norm i zachowań preferowanych w społeczeństwie, prawidłowości rządzących życiem grup, zapoznaje się z różnymi rolami społecznymi, wprowadza w stosunki międzyludzkie , słowem pomaga w zdobyciu doświadczenia, które pozwala na optymalne uczestnictwo w grupie. Szczególnie nauka ról społecznych jest trudna: jeden człowiek musi pełnić kilka ról jednocześnie ( rola matki, żony, pracownicy, konsumentki dóbr materialnych i kulturowych, kierowcy ); są one charakterystyczne dla płci; zmieniają się płynnie przez całe życie. Z kolei nauka norm i zasad przebiega 3- etapowo:

I ETAP: Pierwsze lata życia. Dziecko kontaktuje się głównie z rodzicami, którzy są dla niego nieomylnymi autorytetami. Poszanowanie rodziców przejawia się przestrzeganiem narzuconych przez nich reguł postępowania, które tworzą świadomość dobra i zła. Dziecko uważa, że wszyscy postrzegają świat tak jak ono( egocentryzm poznawczy).

II ETAP: ok. 7 r. ż. Dziecko zaczyna uświadamiać sobie istnienie norm ( które bezkrytycznie szanuje). Ocenia zachowania według preferowanych społecznie norm. Jest przekonane o nienaruszalności norm.

III ETAP : początek pokwitania. Przewaga kontaktów z rówieśnikami. Zanika egocentryzm poznawczy i przekonanie o nienaruszalności norm. Nastolatek dostrzega różnorodność norm oraz to, że tworzą je i zmieniają ludzie ( na zasadzie kompromisów i współdziałania). Tworzą się świadome relacje nastolatka z otoczeniem.

Wychowawcze działanie rodziny polega w tym czasie na

1. Zaspokojeniu potrzeb emocjonalnych. Polega na stworzeniu poczucia przynależności do rodziny, potrzeby stałych, nieuzasadnionych racjonalnie kontaktów z innymi ludźmi, wzajemnej trosce członków rodziny. Wzory zaspakajania tych potrzeb są różne, jedno uczucie może mieć różne oblicza, np.: miłość matczyna, ojcowska, siostrzana.

2. Kształtowaniu rozwoju moralnego. Rodzice stanowią pierwszy wzór postępowania i to od nich w największym stopniu przejmujemy zbiór zasad i norm moralnych. Dobrze funkcjonująca rodzina jednocześnie egzekwuje przestrzeganie obowiązującego systemu moralnego. Niewypełnienie tej funkcji występuje w rodzinach niepełnych ( przez brak jednego z rodziców, który stanowi wzór) lub w rodzinach patologicznych ( z powodu braku ogólnoludzkiego zespołu norm).

3. Kształtowaniu ogólnych cech charakteru. Zadaniem rodziców jest szlifowanie temperamentu dziecka , aby rozwinął się on w osobowość respektującą humanistyczne wartości( sprawiedliwość, uczciwość). Dziecko rozwija się i kształtuje w codziennych sytuacjach , np. wypełniając powierzone mu obowiązki.

4. Uczeniu dziecka samodzielności. Polega ona głównie na samodzielności finansowej, umiejętności zaspokojenia swoich potrzeb materialnych . Rodzice uczą dziecko jak radzić sobie w życiu, łożą na jego edukacje, aby zdobyło satysfakcjonującą pracę. Przebieg tego procesu zależy od warstwy społecznej- dłużej przebiega w rodzinie chłopskiej niż robotniczej. Z kolei więź emocjonalna łącząca dzieci i rodziców trwa całe życie.

5. Przysposabianiu do pracy. Rodzice, przez zlecanie dziecku drobnych prac powinni kształtować jego pozytywny stosunek do pracy. Szczególnie silne jest to w rodzinach rzemieślniczych lub rolniczych gdzie dzieci uczą się zawodu rodziców przez wspólne wykonywanie prac.

6. Kształtowaniu światopoglądu i celów życiowych. Często rodzice chcą, żeby dziecko przyjęło obrana przez nich drogę życiową, lub tą, której im nie udało się zrealizować. Takie oddziaływanie może być świadome lub nieświadome i obejmuje różne sfery w życiu rodziny, np.: kulturalną, światopoglądową, pragmatyczną.

3. Kształtowanie sposobu relacji z otoczeniem. Rodzice przekazują dziecku swoją wiedzę o świecie, która z czasem obejmuje coraz to szersze obszary. Rodzina tworzy podstawę dla przyszłego rozwoju, tworzenia światopoglądu jak i działalności szkoły. Kształtowanie to polega na:

- tworzeniu podstaw języka : nauce mówienia i ciągłego wzbogacania słownictwa

- tworzeniu pojęć: razem z nauką mowy dziecko zdobywa pojęcia dotyczące świata

- wpajaniu „tematu rodziny”( „ the family theme”, Stanisław Kawula, Kluczowe terminy pedagogiki rodziny, str. 336 ) czyli charakterystycznego dla danej rodziny spojrzenia i oceny świata i sposobu radzenia sobie z rzeczywistością.

Modele rodziny

Prawidłowe funkcjonowanie rodziny zależy także od modelu rodziny: czy jest to rodzina patriarchalna ( najważniejszy ojciec), matriarchalna (matka) czy egalitarna ( czyli partnerska) oraz od stosunków w niej panujących. Stosunki w rodzinie maja duży wpływ na moc oddziaływań wychowawczych. Interakcje okazjonalne polegają na tym, że rodzice pozostawiają dzieci samym sobie, nie interesują się zbytnio sprawami domu jak i ukierunkowaniem rozwoju dziecka. Stosunki autokratyczne są typowe dla rodzin matriarchalnych lub patriarchalnych, gdzie jedno z rodziców narzuca sposób postępowania , nie tłumacząc go dziecku. Interakcje demokratyczne występują często w rodzinach egalitarnych i charakteryzują się życzliwością, szacunkiem; rodzice starają się wykształcić w dziecku poczucie przymusu wewnętrznego, pozostawiają mu pewna autonomię, zakres samodzielnej działalności.

Ważny dla rozwoju dziecka jest też typ rodziny w której dorasta, najlepsza dla prawidłowego rozwoju jest rodzina normalna. Jej skład jest pełny, członków rodziny łączą naturalne więzy biologiczne i emocjonalne( między małżonkami oraz z każdym z rodziców i dziećmi).

ROZWÓJ DZIECKA

Kluczowym zagadnieniem tej pracy jest rozwój dziecka i jego przemiany w sytuacji , gdy rodzina jest niepełna. Żeby lepiej zrozumieć te zależności warto poznać prawidłowy rozwój dziecka.

Analizę poszczególnych faz rozwoju rozpocznę od pierwszego, `samodzielnego” etapu- noworodka( od narodzin do 1-go miesiąca życia) Narodziny to pierwszy wielki stres dla dziecka- jest to zderzenie ze światem zewnętrznym oraz uniezależnienie się od organizmu matki ( pierwszy wdech). Organizm noworodka jest w stanie sam podtrzymywać procesy życiowe, potrzebuje jednak opieki innych. Bardzo ważna w pierwszym okresie życia jest matka, gdyż zaspokaja ona potrzeby fizjologiczne ( karmi je mlekiem o właściwościach odżywczych, hormonalnych i odpornościowych) i emocjonalne (poczucie bezpieczeństwa wynikające z więzi psychicznej)dziecka. Jest to czas pewnego zahamowania rozwoju spowodowanego przez przystosowywanie się ustroju dziecka do niezależnego funkcjonowania od ciała matki. Szczególnie dotyczy to układu krwionośnego, który musi rozszerzyć swoja prace o obszar płuc i wątroby, ale tez regulacji temperatury ciała. Organizm noworodka jest bardzo wrażliwy na działanie środowiska.

Kolejnymi etapami jest niemowlęctwo( od 1 miesiąca do końca 1 r.ż.) i okres poniemowlęcy( do 3 roku życia). Po początkowym półrocznym czasie bierności następuje faza ekspansji. Organizm dziecka wchodzi w stan homeostazy i bardzo intensywnego rozwoju: masa ciała wzrasta 3-krotnie, twardnieje kościec i tworzą się krzywizny kręgosłupa. Następuje wzrost aktywności niemowlaka, dziecko śpi mniej i jest o wiele bardziej ruchliwe: uczy się siadać, chodzić, precyzuje zdolności manualne. Ma miejsce intensywny wzrost masy tkanki mózgowej. Co charakterystyczne, dziewczynki rozwijają się w tym czasie szybciej od chłopców. Jest to czas wyjątkowego rozwoju, co ważne , rozwoju stymulowanego przez środowisko. Dlatego tak istotna jest rola rodziny w kształtowaniu i dostarczaniu tych bodźców. Do zadań rodziny należą:

1. Zachowanie odpowiedniego układu ilościowego- osób od których niemowlę może się uczyć powinno być zawsze więcej niż 1

2. Zadbanie o rozwój emocjonalny dziecka- pierwsza osobą do której przywiązuje się niemowlę jest matka. Tak powstaje potrzeba więzi emocjonalnych z innymi ludźmi, która jest niezbędna w przyszłym życiu erotycznym i społecznym

3. Zapewnienie odpowiedniego pokarmu. Podstawowym pokarmem jest mleko matki, gdyż zawiera nie tylko potrzebne substancje pokarmowe ale jest też źródłem odporności dziecka. Dodatkowo bliskość matki wpływa pozytywnie na kształtowanie się sfery emocjonalnej dziecka. Z czasem mleko matki powinny uzupełniać inne pokarmy, aż do odstawienia niemowlęcia od piersi. Dieta malucha powinna zapobiegać tzw. chorobom z niedoboru, które wynikają z braku wystarczającej ilości składników budulcowych.

Do 3 roku życia dziecko posiada już pełne uzębienie mleczne, chodzi pewnie, utrzymuje wyprostowana postawę ciała, stopy są już w pełni wykształcone. Wynika to z naturalnej potrzeby dziecka do poznawania świata, czyli z biologicznego punktu widzenia , z praktycznym ćwiczeniem lokomocyjnych właściwości organizmu. Dziecko doskonali umiejętności zdobyte do 1 roku życia. W tym czasie rodzice powinni zwracać szczególną uwagę na dziecko, które jest w tym czasie wielkim odkrywcą, a co się z tym wiąże, samo naraża się na wypadki. Pchane ciekawością dziecko chce wszystkiego dotknąć, doświadczyć, jednak nie zna praw rządzących światem natury ( np. nie umie ocenić odpowiednio odległości) jak i miejskiej dżungli ( nie wie, że nie przechodzi się na czerwonym świetle). Rodzina powinna być odpowiedzialnym przewodnikiem dziecka, odznaczyć się cierpliwością w odpowiadaniu na niezliczone pytania, dbać o jego fizyczne bezpieczeństwo, ale jednocześnie pozwolić mu na odkrywanie świata, nie zabijać w dziecku ciekawości i pędu do nauki ( która jest zabawą). W tym czasie także dziecko je mniej jak również spala tłuszcz już nagromadzony wiec chudnie. To sygnał na który matki i babcie reagują przekarmianiem dziecka, zmienianiu posiłków w nieprzyjemny obowiązek. Tymczasem posiłki powinny być w tym czasie zabawą, i przyjemnością ( tworzącymi dobre nawyki żywieniowe). Racjonalna dieta dziecka jest ważna szczególnie w czasach fast foodów, jedzenia smacznego lecz niezdrowego, szczególnie dla kształtującego się organizmu dziecka.

W 3 roku życia rozpoczyna się etap przedszkolny- rozwój zwalnia tempo, z powodu strukturalnego i funkcjonalnego dojrzewania organów. Skutkiem tego jest większy przyrost masy niż wzrostu. Ruchy ciała dziecka są bardziej skoordynowane, różnicuje się tkanka mięśniowa; sprawia to ,że jest to najlepszy okres rozwoju fizycznego ( ruchowego). Ciało rośnie, długość kończyn przekracza połowę wzrostu dziecka, nagromadza się tkanka tłuszczowa, zęby mleczne wymieniane są na stałe. Większość tego procesu stymuluje hormon wzrostu ( HGH; produkowany od 3-4 roku życia przez przysadkę). Częste w tym okresie są tzw. choroby obowiązkowe( ospa, świnka, różyczka), które człowiek przechodzi tylko raz w życiu, najlepiej właśnie w okresie dzieciństwa. Ponownie rozwój nabiera intensywności pod koniec tego okresu, niezależnie od środowiska, około 7-8 r. ż. Jest to skutek obowiązku szkolnego jako nowego bodźca wymagającego przystosowania. Dziecko wchodzi w kolejny etap rozwoju- etap szkolny.

Wpływ rodziny na rozwój dziecka jest ograniczony w tym okresie przez szkołę i dążenie dziecka do relacji rówieśniczych. Jest to drugi etap socjalizacji ( pierwszy- pierwotny to ten na łonie rodziny), w którym maluch nie jest już centralna postacią, musi nauczyć się żyć w grupie i podporządkować jej swoje potrzeby, przyswaja dyscyplinę . Dziecko dalej jest ruchliwe, hałaśliwe, co wymaga od opiekunów cierpliwości jak i uwagi, gdyż ciągle dziecko naraża w zabawach swoje zdrowie.

Kolejnym wyzwaniem wychowawczym jest przygotowanie dziecka do szkoły. Bardzo ważne jest zachęcenie do nauki, motywowanie do aktywności intelektualnej, rozbudzenie ambicji. Rodzice powinni chwalić twórczość artystyczna i postępy dziecka, pielęgnować jego zainteresowania , hobby. Warto wykorzystać aktywność malucha, oraz to, ze nauka w dalszym ciągu kojarzy się z zabawą, zapisując go na zajęcia pozaszkolne zgodne z jego talentem. Często, mimo przebywania w przedszkolu, dziecku towarzyszy stres związany z nową sytuacją, obowiązkami, spotkaniem nieznanych dzieci. Później może być on skutkiem niesprawiedliwej lub niskiej oceny, konfliktów z równolatkami lub poczucia braku akceptacji w grupie. Jego złagodzenie zależy w wielkim stopniu rodziny jak i jej współpracy z wychowawcą szkolnym i pedagogiem.

Nie można skupiać się wyłącznie na zagrożeniach związanym z wiekiem szkolnym, gdyż nazywany jest on „ złotym wiekiem” . Oznacza to, że wspomniane wcześniej trudności są rzadkie, i/ lub łatwe do pokonania. Jest to czas homeostazy organizmu, sprawności fizycznej, podwyższenia odporności jak i , wcześniej wspomnianej, wielkiej aktywności intelektualnej i chęci zdobywania wiedzy, nowych umiejętności. Formuje się uzębienie stałe. Organizm gromadzi tłuszcz potrzebny do kolejnego, burzliwego etapu rozwoju, do dojrzewania. Dojrzewanie można podzielić na 3 okresy: przedpokwitaniowy, pokwitaniowy i dorastania. U dziewcząt trwa zazwyczaj między 8 a 18 rokiem życia, u chłopców między 10 a 20 r. ż. Należy pamiętać, że proces ten zachodzi w indywidualny sposób i zależy od wielu czynników ( genetycznych lub środowiskowych).

Etap przedpokwitaniowy nie manifestuje się w wyglądzie zewnętrznym, jednak zachodzą zmiany w gonadach płciowych, coraz wrażliwszych na hormony przysadki ( FSH), wzrasta tez nasilenie wydzielania gonadotropin.

U dziewcząt pokwitanie rozpoczyna się od powiększenia gruczołów sutkowych ( 7- 9 r.ż.). Po około 3 latach od powiększenia dochodzi do pełnego rozwoju gruczołów sutkowych, pół roku po tym- do rozrostu owłosienia łonowego ( trwa to do 3 lat), rok później od łonowego pojawia się owłosienie pod pachami. Pod wpływem działających hormonów dochodzi do tzw. skoku pokwiatniowego ( szybkiego przyrostu wysokości ciała), zwykle rok później występuje menarche( pierwsza miesiączka). Rozrost kości, rozwój owłosienia, zmiana głosu, rozwój drugo- i trzeciorzędnych cech płciowych u dziewcząt kończy się zwykle między 17 a 19 r.ż.

U chłopców dojrzewanie rozpoczyna się , podobnie jak u dziewcząt wydzielaniem gonadotropin (ale ok.1,5- 2 lat później). Pierwsze objawy to powiększenie się jąder ( przed 12r. ż.), które ukształtują się w pełni dopiero po 7 latach powiększając się 10-cio krotnie. Wzrost prącia trwa od ok. 12,5 r. ż. przez 5 lat; w tym czasie powiększa się prawie dwukrotnie. Skok pokwitaniowy u chłopców jest bardzo intensywny- w ciągu roku między 12,5- 14 r.ż. wynosi 10- 15 cm ( najpierw rosną kończyny, potem tułowie). Proporcje ciała zmieniają się razem z rozrostem innych wymiarów. Owłosienie łonowe i pachowe występuje od 13 r. ż. i formuje się przez 2- 3 lata. Zarost pojawia się ok. 13- 14 r.ż., mutacja przypada na 14- 15 r. ż., a w wieku 16-17 lat tworzą się zakola kątowe ( czyli przerzedzenie włosów z boku czoła). Ciało chłopców jest ukształtowane od 17 do 19 r. ż.

Dymorfizm płciowy demonstrują nie tylko piersi i genitalia, lecz różnice w sylwetce : dziewczęta mają szersze biodra, chłopcy barki. Widoczne są także różnice w proporcjach tkanek organizmu: u chłopców przeważa tkanka mięśniowa, u dziewcząt- tłuszczowa. Wspólny dla obu płci jest trądzik, który jest przejawem wewnętrznej burzy hormonów. Powiększają się także organy wewnętrzne. Nastolatek pod koniec okresu dojrzewania z biologicznego punktu widzenia jest w pełni rozwinięty i gotowy do prokreacji.

Dojrzewanie to proces nie tylko biologiczny ( do prokreacji) i fizyczny ( rozrost ciała) ale także społeczny i psychologiczny. Dlatego jest to czas bardzo trudny dla dziecka. Jednocześnie jest on próbą dla rodziny, która podobnie jak organizm dziecka musi „ działać” na wielu płaszczyznach.

Wsparcie rozwoju fizycznego polega na dostarczaniu odpowiedniego, pełnego w białko pożywienia. Zbalansowana dieta( bogata we wcześniej wspomniane białko) jest niezbędna dla szybko rosnącego organizmu. Rodzice musza mieć świadomość, że intensywne wydzielanie hormonów powoduje chwiejność nastroju , problemy w nauce, senność, poczucie zmęczenia, nerwowość. Dodatkowe napięcia stwarza różny stopień rozwoju u nastolatków w tym samym wieku, tej samej płci. Często też nastolatki nie wyglądają pięknie: mają problemy z trądzikiem, nadmierna potliwością, przetłuszczonymi włosami, nieproporcjonalna budową ciała. Dlatego rodzice powinni uświadamiać młodych, dzielić się własnymi doświadczeniami, tłumaczyć przyczyny i celowość dojrzewania, i, co najważniejsze, budować akceptację ciała u swoich dzieci.

Przygotowanie do prokreacji jest dla nastolatka jeszcze trudniejsze. Razem z rozwojem trzeciorzędnych cech płciowych nadchodzą tego przykre konsekwencje. Chłopcy mają pierwsze, często niekontrolowane wzwody i polucje. Wykazują większy od dziewcząt popęd płciowy, szybszą zdolność do orgazmu. Skutkiem rozładowania tych napięć często bywa masturbacja. Dziewczynki zdolność do orgazmu osiągają później, między 18 a 25 r. ż.

Przyrost tkanki tłuszczowej na biodrach, rozwój i bolesność piersi i przede wszystkim pierwsze miesiączki mogą prowadzić do zaburzeń emocjonalnych. W związku z dojrzewaniem do prokreacji dzieci, rodzice powinni rozpocząć edukacje seksualną, ( w tym rozmowy o antykoncepcji i własnej seksualności). Najbardziej komfortowa i przydatna dla dziecka jest rozmowa z rodzicem tej samej płci. Szczególnie rozwój dziewcząt bywa bardzo podobny do dojrzewania ich matek. Rodzic tej samej płci stanowi także pewien wzorzec archetypowych zachowań związanych z kobiecością i męskością.

Dojrzewanie psychiczne i socjologiczne. Pod wpływem działania hormonów , dojrzewania biologicznego jak i zmian w psychice osobowość nastolatków jest bardzo wybuchowa. Jest to wychowawczo ważny moment ponieważ formuje się wtedy psychika przyszłego dorosłego. Powstaje wtedy stały światopogląd i system wartości. Zmieniają się także oczekiwania społeczne wobec nastolatków. Przyjmują nowe role społeczne, odrzucają „dziecko”- kształtuje odpowiedzialny „ rodzic”; musza także przygotować się do wykonywania pracy, uniezależnienia od rodziców( separacja). Jest to trudne zarówno dla rodziców( syndrom „ pustego gniazda”) jak i dla nastolatków ( przygotowanie do samodzielnego życia, potrzeba odnalezienia partnera seksualnego, przyjmowanie coraz większej odpowiedzialności). Na okres adolescencji przypada także bunt młodzieńczy, często współistniejący z konfliktem pokoleń. Przy takich okolicznościach wychowawczych rodzice mają szczególnie trudne zadanie. Musza wykazać się zrozumieniem nastolatka, nie okazywać (bez uzasadnionych powodów) braku zaufania, a jednocześnie być ostrożnymi ( część młodzieży sięga w tym czasie po używki) i gotowymi do poważnych pogadanek ze swoimi dziećmi. Trudną sztuką jest też odróżnienia typowych dla tego wieki zachowań (umiarkowanego buntu) od poważnych patologii ( nadużywania alkoholu, przedłużającej się depresji). Z jednej strony nastolatek chce się uniezależnić od rodziców, a z drugiej ciągle potrzebuje ich wsparcia i zapewnianego przez nich poczucia bezpieczeństwa. Nie ma jednego panaceum na problemy wychowawcze w wieku dojrzewania, nie ma tez reguły tyczącej się skuteczności oddziaływań rodziców. Jednak te wszystkie omówione procesy rozwojowe najlepiej przebiegają w rodzinie naturalnej, czyli pełnej. Oczywiście tego typu rodziny mogą borykać się z problemami alkoholowymi i wtedy lepszym środowiskiem wychowawczym może być rodzina niepełna. Jednak rozwój dziecka w większym stopniu wspomaga rodzina pełna. Dziecko odnajduje w niej wsparcie, wzory kobiecości i męskości, czerpie archetypy ludzkich zachowań. Dwoje rodziców ma większy autorytet moralny i wychowawczy (ojciec może podtrzymywać decyzje wychowawcze matki i na odwrót). Ich decyzje są bardziej obiektywne i respektowane( niż decyzje samotnego rodzica). Pełna rodzina to najbardziej optymalne podłoże rozwojowe dziecka. Niestety, szczególnie w obecnych czasach coraz więcej rodzin rozpada się, i przy ogromie literatury dotyczącej pełnej rodziny, istnieje potrzeba nachylenia się nad problemami tych rodzin po przejściach i zastanowienia się jakie są, szczególnie te rozwojowo- wychowawcze, skutki tego zjawiska.

RODZINY NIEPEŁNE

Wyjaśnienie terminologiczne

Obok rodzin pełnych, kompletnych, istnieją rodziny, w których matka lub ojciec samotnie wychowuje dzieci, określa się je mianem rodzin niepełnych. Zjawisko to wykazuje ogromne zróżnicowanie, co powoduje poważne trudności w jego definicji i klasyfikacji. Oto kilka prób zdefiniowania,,rodziny niepełnej”:

• ,,Małżeństwo bezdzietne także może być nazywane niepełną rodziną małą, a,,pełna rodzina mała może ulec zdekompletowaniu i przekształceniu w rodzinę niepełną przez śmierć lub odejście jednego ze współmałżonków lub śmierć jedynego dziecka” (Tyszka 1979)

• Niepełność rodziny może występować, gdy brakuje jednego z rodziców lub dziecka określonej płci (Stasiak 1975)

• Niepełność rodziny powoduje nie tylko brak jednego z rodziców, ale również brak więzi uczuciowej między nimi lub między rodzicami a dziećmi (Chmielnicki 1971/2)

Mimo tych odmiennych stanowisk, w wielu pracach zajmujących się problematyką rodziny rodzina niepełna oznacza samotne wychowanie dziecka przez jednego z rodziców, nasz praca również opiera się na takim właśnie rozumieniu tego zjawiska.

Typologia

Klasyfikacja rodzin niepełnych związana jest z szeregiem problemów wynikających nie tylko z różnorodności rodzin niepełnych, ale również kryteriów podziału (czy bierzemy pod uwagę rodziny funkcjonujące jako niepełne przez całe życie, czy też przez jego dłuższy lub krótszy czas itp.). Według S.Kawuli wśród rodzin niepełnych wyróżniono:

1. rodziny osierocone na skutek śmierci jednego z rodziców,

2. rodziny rozbite na skutek rozwodu lub porzucenia rodziny,

3. rodziny niepełne biologicznie niezamężnych matek z dziećmi,

4. rodziny niepełne czasowo ze względu na:

-charakter pracy rodzica,

-pobyt w zakładzie karnym,

-dłuższe leczenie w szpitalu,

-dłuższy pobyt za granicą.

Graficzny obraz zaproponowanej typologii rodzin niepełnych przedstawia tabela:

Przyporządkowanie dziecka do któregoś z wyżej wymienionych typów umożliwia zbadanie jego sytuacji i wpływu określonej rodziny na jego rozwój zarówno psychiczny jak i biologiczny, należy jednak pamiętać o czynnikach zewnętrznych, które dodatkowo różnicują te typy (są to np. czynniki kulturalne, bytowe i inne).

Przyczyny powstawania rodzin niepełnych

1. Rozwód

Obecnie rozwód jest jednym z ważniejszych zagrożeń współczesnej rodziny. Nie tylko wywiera wpływ na życie osobiste, rodzinne, społeczne i zawodowe rodziców, ale przede wszystkim w dużym stopniu oddziałuje na osobowość dziecka (ponad 60% rozwodów dotyczy rodzin z dziećmi). Według badań CBOS-u ciosu 1999 roku główną przyczyną rozwodów była niezgodność charakterów (28,9%), niedochowanie wierności małżeńskiej (26,4%), nadużywanie alkoholu (25,7%), naganny stosunek do członków rodziny (8,4%), trudności mieszkaniowe (1,4%), nieporozumienia na tle finansowym (5,7%), inne (1,2%).

Za błędy rodziców płacą zarówno oni sami jak i ich dzieci. Rozpad rodziny wywiera negatywny wpływ na dziecko, a bywa, że przeżywa ono konsekwencje tego zdarzenia przez całe życie. Wielu psychologów uważa, że rozwód prowadzi do większych konsekwencji u chłopców niż u dziewczyn (Hart Archibald 2006).Chłopcy w naszym kręgu kulturowym są wychowywani by nie okazywać cierpienia, tłumią więc swoje negatywne emocje, co jest źródłem kłopotów emocjonalnych. W zależności od tego, w jakim wieku są dzieci podczas rozpadu rodziny wpływ rozwodu na ich rozwój różni się. Według Archibalda Harta możemy wskazać na takie cztery grupy:

1. MALUCHY (2-4 lat) -cofnięcie się w rozwoju do wcześniejszych etapów. Wracają do zachowań z okresu niemowlęcego np. nie chcą same jeść, wracają do używania pieluch (niektórzy psychologowie twierdzą, że na tym etapie rozwoju nieobecność rodzica płci przeciwnej może mieć szkodliwy wpływ na rozwój sfery seksualnej dziecka).

2. MAŁE DZIECI (5-8 lat)- również cofają się w rozwoju. Poza tym doznają irracjonalnych lęków, boją się, że zostaną opuszczone. U małych dzieci mogą się też pojawić takie symptomy jak: bezsenność, moczenie nocne, obgryzanie paznokci, smutek i ucieczka do,,własnego świata”. Wiek ten jest najgorszy na przeżywanie rozwodu, bowiem dziecko wie, co się wokół niego dzieje, lecz nie potrafi sobie z tym poradzić.

3. STARSZE DZIECI (9-12 lat)- głównym uczuciem w tym okresie jest złość. Dziecko ma pretensje do rodziców o rozpad rodziny. Często zdarza się, że ową złość dzieci ,,wyładowywują” na rówieśnikach, stają się agresywne i często nerwowe.

4. NASTOLATKI (powyżej 13 roku życia)- powszechnym zjawiskiem jest izolowanie się. Nastolatki mają tendencję do popadania w depresję, głęboko przeżywają konflikt rodziców.

Te liczne problemy, z którymi borykają się dzieci i które często rzutują na całe ich życie wymagają niezwykłej troski rodziców, jednak badanie tego zjawiska stanowi odrębny temat.

2. Urodzenie dziecka pozamałżeńskiego

Specyficzna sytuacja życiowa matki niezamężnej polega na zwiększeniu trudności związanych z wychowaniem dziecka, co niekiedy może prowadzić do naruszenia prawidłowej funkcji opiekuńczo-wychowawczej. Istnieją przypadki, kiedy dzieci matek niezamężnych przebywają w placówkach opieki całkowitej (domach małych dzieci i państwowych domach dziecka). W innej sytuacji matka wychowuje dziecko samodzielnie. Bywa, że nie zauważa się odmienności w wychowaniu od rodzin pełnych, jednak dziecko bez wątpienia całkiem inaczej się rozwija bez obecności ojca. Odmienność ta jest w dużym stopniu odczuwana przez dziecko, które często ma utrudnione kontakty z rówieśnikami. Istotnym problemem jest również stosunek matki do dziecka, często zdarza się, że jest on nieprawidłowy w porównaniu z funkcjonowaniem rodziny pełnej. Możemy tutaj wyróżnić nadopiekuńczość, dziecko bardzo często jest jedynym,,skarbem mamusi”, co wpływa nie tylko na brak samodzielności dziecka, ale często również powoduje (głównie u chłopców) opóźnienie procesów rozwojowych. Z drugiej strony zachodzi zjawisko ścierania się różnicy międzypokoleniowej, w takiej sytuacji (częstsze występowanie u dziewcząt) matka staje się zarówno koleżanką. Niewątpliwie dobry kontakt z dzieckiem jest niezbędny w procesie wychowania, jednak w tym przypadku matka często zostaje pozbawiona autorytetu, a z powodu dużej wolności oferowanej dziecku staje wobec problemów szybkiego rozwoju społecznego dziecka. Matki często nie są również w stanie poradzić sobie z dziećmi, które nie akceptują własnej sytuacji rodzinnej, są one uparte i agresywne (często wykazują skłonności do nerwicy). Matki zdecydowanie mogą pomagać dzieciom w rozwoju, w dużym stopniu zależy to jednak od akceptacji samotnego macierzyństwa i związanych z nim konsekwencji, (czyli w dużej mierze od wieku matki i jej dojrzałości psychicznej). Wspiera je społeczeństwo, które jest coraz bardziej tolerancyjne w ocenie urodzenia dziecka pozamałżeńskiego.

3. Śmierć współmałżonka

Śmierć jednego z rodziców, powoduje w rodzinie wyraźne przeobrażenie jej wewnętrznej struktury, przy czym każdy członek rodziny nabiera nowego znaczenia dla reszty jej członków. Rodzic sam musi ponosić odpowiedzialność za wychowanie i opiekę nad dziećmi, natomiast one muszą przystosować się do życia tylko z mamą lub tatą. Dodatkowym problemem staje się tutaj smutek po odejściu jednego z rodziców i towarzysząca mu żałoba. W przypadku dzieci typ reakcji zależy nie tylko- jak to jest w odniesieniu do dorosłych od znaczenia osoby zmarłej, siły więzi emocjonalnej z nią i charakteru śmierci-, ale głównie od wieku dziecka. Po okresie żałoby następuje trudny dla obydwu stron proces samotnego wychowania. Dodatkową trudnością jest fakt posiadania wcześniej obojga rodziców. Z badań niemieckich wynika, że wśród dzieci z zaburzeniami psychiatrycznymi najwięcej jest dzieci pochodzących z różnego rodzaju rodzin niepełnych, przy czym nerwice najbardziej rozpowszechnione są wśród dzieci matek owdowiałych (Steinhausen, von Aster, Gobel, 1987). Niewątpliwie zaburzenia wpływające na rozwój dziecka u wdów są bardzo podobne do wymienionych wyżej (matki niezamężne), jednak badania funkcjonowania dzieci z różnych typów rodzin niepełnych wykazały, że najlepsze oceny szkolne uzyskiwały te dzieci, którymi opiekowały się matki wdowy. Również w środowisku domowym najwięcej trudności wychowawczych (np. kłamstwo, lenistwo) zgłaszają matki niezamężne, najmniej natomiast matki owdowiałe (Pawłowska 1990). Dzieje się tak głównie dlatego, że niezamężne matki często popadają w pewnego rodzaju izolację społeczną i nie radząc sobie same ze sobą, zaniedbują rozwój dzieci. Można tutaj zauważyć, iż niepełność rodziny wywiera na dziecko negatywny wpływ w sposób pośredni oraz bezpośredni. Wpływ bezpośredni związany jest wprost z reakcją dziecka na nieobecność jednego z rodziców. Wpływ pośredni natomiast dokonuje się poprzez oddziaływanie niepełności rodziny na rodzica obecnego, kształtują się określone zachowania rodzica, co rzutuje na dziecko (Lachowska i Majchrowska 1980). Powszechnie głównie zwraca się uwagę na samotne matki, spychając na margines wychowanie tylko przez ojca. Na przykładzie wdowców można stwierdzić, że mają oni równie ciężko sytuację jak kobiety. Po śmierci żony mężczyźni często nie potrafią mówić o uczuciach i unikają rozmów o zmarłej żonie, ze względu na trudną sytuację emocjonalną, która przelewa się później na dzieci. Najbardziej frustrująca dla ojca jest niemożność zrozumienia dzieci i wczucia się w ich stany emocjonalne. Czasami zdarza się ze ojcowie lekceważą nawet potrzeby biologiczne dzieci, co wywołuje stan apatii, choroby fizyczne, zmęczenie psychiczne a nawet zahamowany rozwój fizyczny. Najczęściej objawy te wynikają z braku czasu dla dzieci ( ojciec musi pogodzić pracę zawodową i obowiązki domowe), którym jest dostarczana zbyt mała ilość wypoczynku, rekreacji czy też pożywienia. Nie jest to jednak regułą, gdyż według najnowszych badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych, rodziny samotnych ojców są w stanie prawidłowo funkcjonować. Ojciec jest w stanie zaspokoić emocjonalne i fizyczne potrzeby dziecka i obdarzyć je dostateczną opieką i miłością (Greif 1995). Jak widać niepełność rodziny w dużym stopniu zależy od cech indywidualnych jej członków, którzy wpływają na jej prawidłową dynamikę.

4. Czasowa nieobecność jednego z rodziców

We współczesnym świecie istnieje coraz więcej zawodów związanych z czasową nieobecnością rodzica, najczęściej ojca. Obok marynarzy czy rybaków, wciąż wzrasta liczba osób wyjeżdżających prywatnie za granicę z powodów finansowych. Dłuższą rozłąkę z rodzicami może też powodować pobyt w szpitalu lub zakładzie karnym. Formalnie rodziny takie są rodzinami pełnymi, jednak posiadają wiele cech charakterystycznych dla rodzin niepełnych. O odrębności tych rodzin świadczą głównie odmienne więzi łączące ojca z pozostałymi członkami rodziny. W odróżnieniu do innych rodzin niepełnych dzieci są świadome obecności ojca i w pewnym stopniu liczą się z jego wymaganiami i autorytetem. Istnieją lekkie odchylenia w rozwoju dzieci, ale ze względu na akceptację społeczną (dzieci nie są obarczone przez rówieśników mianem,,odmieńców” ze względu na brak ojca) nie zauważa się znacznych zmian w psychice czy tez rozwoju fizycznym. Podobna sytuacja dotyczy dzieci więźniów, choć dzieci takie narażone są na większą izolację społeczną. W niektórych przypadkach ojciec lub matka trafiająca do więzienia traci autorytet w oczach dziecka i jest postrzegana jak przestępca (zależy to od rodzaju popełnionego przestępstwa). Najczęściej takie rodziny już wcześniej należały do patologicznych środowisk, więc owa patologia jest pogłębiana z udziałem dziecka. Kara pozbawienia wolności jednego ze współmałżonków, może stać się również przyczyną rozwodu.

Charakterystyka demograficzna zjawiska

W publikacjach Głównego Urzędu Statystycznego informacje o rodzinach niepełnych po raz pierwszy pojawiły się dopiero w roku1973 (Rocznik Statystyczny 1973-1974). W 1988 roku w Polsce było już 900 608 rodzin niepełnych z dziećmi w wieku do 24 lat. Stanowiło to 14,5% ogółu rodzin z dziećmi (Gospodarstwa domowe i rodziny 1990). Co ciekawe wśród tych rodzin zaledwie 8.8% stanowili samotni ojcowie, a aż 91,2% samotne matki. Rodziny osób owdowiałych stanowiły 28,1% ogółu rodzin.

Obecne badania wskazują na znaczny wzrost tego zjawiska:

• W Polsce w 1990 co szóste małżeństwo uległo rozpadowi, w 2001- już co czwarte.

• W Polsce rozwód rodziców przeżywa co dziewiąte dziecko.

• W Szwecji, Danii i Wielkiej Brytanii dwa na pięć małżeństw kończy się rozwodem.

• W Stanach Zjednoczonych i Rosji rozpada się co drugie małżeństwo (to najwyższa statystyka w świecie).

• W 2001 roku 40% dzieci na świecie urodziło się matkom, które nie miały ślubu z ojcem dziecka (Anne Charlish 2003).

Z danych jednoznacznie wynika, iż problem rodziny niepełnej, a głównie rozwodów

staje się problemem społecznym. Stąd reakcja na dysfunkcyjność rodziny, jej degradację musi być coraz bardziej widoczna.

Wszystkie zreferowane powyżej problemy- zarówno w odniesieniu do dorosłych jak i dzieci- dotyczą w zasadzie każdej kategorii rodzin niepełnych, jest to jednak jedynie zarys problemu, w który teraz postaramy się wgłębić ze szczególnym uwzględnieniem wpływu samotnego wychowania na rozwój biologiczny dziecka.

SAMOTNE MATKI

Pożądane wychowawczo postawy rodzicielskie, takie jak akceptacja, współdziałanie z dzieckiem oraz uznawanie jego praw, właściwie stymulują biologiczny, psychiczny i społeczny rozwój dziecka. Natomiast postawy niewłaściwe powodują zaburzenia rozwoju, stając się czynnikami nieprzystosowania społecznego. Oczywistym jest, że również w rodzinach niepełnych występują prawidłowe postawy wychowawcze.

Do rodzin niepełnych zaliczamy rodziny, w których tylko matka wychowuje potomstwo. Wyróżniamy kilka rodzajów samotnych matek: wdowy, rozwódki, niezamężne(tzw. panny z dzieckiem) oraz matki samotne z wyboru.

To, że rodzina jest niepełna, wpływa na postawy i zachowania rodzica, co z kolei warunkuje zachowania dziecka. Dlatego też samotne matki są obarczone dużo większą odpowiedzialnością za swoje dziecko, niż matki z rodzin pełnych. Samotna matka, przeżywa poważne rozterki emocjonalne, które są widoczne w jej zachowaniu, a także w jej kontaktach z dzieckiem. Jak dowodzą badania nastrój matki wpływa na kształtowanie się usposobienia dziecka. Tak więc zły nastrój matki, wywołany np. przez depresję, ma negatywny wpływ na dziecko. Często jej stan emocjonalny, psychiczny a także jej niezadowolenie, zdenerwowanie, sytuacja materialna odbija się właśnie na dziecku. Badania dowiodły, że od 1 roku życia stan emocjonalny, zaburzenia emocjonalne miedzy matką a dzieckiem są czynnikiem powodującym, że dziecko też może być niezrównoważone emocjonalnie. Postawa matki jest więc bardzo istotna w rozwoju dziecka.

Rozwój fizyczny i psychiczny dziecka samotnej matki

Już w wieku 2 miesięcy dzieci zaczynają naśladować mimikę rodziców. Dlatego też dziecko matki, mającej depresję, podczas karmienia będzie odwracało wzrok. W momencie gdy niemowlę jest obecne przy kłótni, zesztywnieje, zacznie płakać, co będzie sygnalizowało jego strach. Zestresowane niemowlę (np. przez częsty zły humor matki, który objawia się brakiem uśmiechu) nie będzie chciało ssać piersi, będzie mieć kłopoty z zasypianiem.

Także pierwsze 2 lata dziecka są bardzo istotne, ponieważ w tym okresie dziecko rozwija się w wielu dziedzinach. Zaburzenia w tym okresie maja wpływ na poziom rozwoju psychoruchowego, poziom aktywności, rozwój społeczno - emocjonalny, kształtowanie się przywiązania, zachowania w czasie snu, przyjmowania pokarmu i napięcie mięśniowe dziecka.

Metody wychowawcze samotnych matek i ich wpływ na dziecko

Samotne matki często charakteryzują się nadmierną troskliwością wobec swoich dzieci, co może stać się przyczyną opóźnienia w procesie osiągania dojrzałości społecznej i emocjonalnej dziecka. Zbytnia troskliwość przyczynia się także do częstej zmienności nastrojów takiego dziecka. Wszystko to powoduje prawie całkowitą zależność takiego dziecka od matki. Zależność ta przejawia się u dzieci nieumiejętnością radzenia sobie w życiu codziennym i dbaniu o własne zdrowie.

Z kolei matki wymagające od swych dzieci zbyt wiele, przyczyniają się do ukształtowania w nich lękliwości, nerwowości, konfliktowości, kłótliwości, nieposłuszeństwa i zawziętości.

Obie postawy matek mogą przyczynić się do rozwoju nadpobudliwości u dzieci, która może przejawiać się w różnych formach agresji.

Dzieci mające zaburzone stosunki uczuciowe z matką, emocjonalnie odrzucane przez ojca, wykazują często postawę lękową i wrogość. Sytuacja ta sprzyja ich nieprawidłowej socjalizacji i niewłaściwym ukształtowaniu się osobowości. Stałe poczucie zagrożenia, lęk i wrogość powodują silne napięcia emocjonalne, na które dziecko reaguje agresją lub biernością a nawet apatią. (http://www.misjanadziei.org.pl/artykuly/rad_flasz.htm)

Z agresywnością dzieci najsilniej związany jest brak akceptacji i odrzucenie emocjonalne przez rodziców, zwłaszcza przez matkę. Do agresywności dzieci przyczyniają się takie postawy rodziców jak: brak akceptacji indywidualności dziecka, odsuwanie się od niego, ostry nadzór i restrykcje, stała kontrola i ingerencja, nadmierny liberalizm, mały rygoryzm a także dawanie dziecku nadmiernej swobody.

Zazwyczaj naszą uwagę koncentrujemy na samym akcie agresji, a mniej nas interesują negatywne emocje dziecka (jego złość, czy zazdrość), które mogą wyzwolić agresywne zachowanie.

Nie zwracamy także uwagi na lęk oraz poczucie winy, które czuje dziecko, a one także wpływają na powstawanie zachowań agresywnych.

Wpływ stosunków uczuciowych matki do dziecka na rozwój biologiczny i psychiczny dziecka

Zaburzenia więzi uczuciowych przyczyniają się do zaburzeń emocjonalnego rozwoju dziecka. Gdy matka odczuwa do dziecka niechęć (np. jej partner opuścił ją, bo nie chciał jeszcze być ojcem, lub to dziecko jest upośledzone) nie pomaga mu w przetwarzaniu jego emocjonalnych napięć. W momencie kiedy dziecko nie ma dostatecznie dobrej więzi z matką zaczyna odczuwać lęk. Lęk ten może mieć różne ujścia, także w wyżej wymienionej agresji. (Obuchowska 2001)

Tak więc obecność i zachowania matki wpływają na całokształt rozwoju dziecka. W momencie gdy zaburzenia występujące u matki są przyczyną nieprawidłowości w zachowaniu i rozwoju dziecka ma miejsce zachwianie więzi emocjonalnej matki z dzieckiem. Dzieje się tak, ponieważ jej zachowania, (nieadekwatne do sytuacji), są przyczyną pobudzonych lub zahamowanych zachowań dziecka. Zachowania matki odbijają się na fizjologicznym funkcjonowaniu noworodka, np. na jego sen, odruch ssania a także na rozwój psychoruchowy.

W momencie gdy matka mało interesuje się dzieckiem, nie nawiązuje z nim prawidłowych więzi, niemowlę staje się nadpobudliwe i nadruchliwe.

Sygnały wysyłane przez dziecko

We wczesnym niemowlęctwie dziecko swoim płaczem, krzykiem chce przywołać matkę lub innego opiekuna. Jednak z wiekiem istota i rola płaczu się zmienia. W okresie noworodkowym wywołują go wyłącznie przyczyny fizyczno - fizjologiczne. Z wiekiem dochodzą do nich przyczyny psychologiczne. Dla 3-4 roku życia dziecka charakterystyczny jest tzw. „płacz podrabiany”, który spowodowany jest chęcią nawiązania lub utrzymania kontaktu z opiekunem. W momencie kiedy dziecko zostaje, np. przytulone przez pożądaną osobę, przestaje płakać.

Dziecko posługuje się płaczem w celu wpłynięcia na zachowanie matki. Stałe reagowania matki na płacz dziecka, czynienie wszystkiego aby przestało płakać (zwłaszcza w pierwszym kwartale), często ma swoje odbicie w późniejszym życiu dziecka.

Bardzo istotną rolę w procesie komunikacji miedzy matką a dzieckiem odgrywają oczy. Na oczach matki skoncentrowana jest uwaga patrzącego dziecka, co daje matce możliwość obserwowania jego rozwoju. Podkreśla się znaczenie kontaktu wzrokowego matki z dzieckiem w procesie budowania wzajemnych relacji, a także jego ważność w rozwoju przywiązania. Badania wykazały, że dzieci mające tuż po urodzeniu dłuższe kontakty wzrokowe z matkami szybciej uczyły się patrzeć i reagować na kontakt. (Lis 1992)

Z kolei inne badania wykazały, że matki, poprzez zachęcanie niemowląt do zwracania uwagi na przedmioty, pośrednio wpływaj na rozwój mowy u dziecka w wieku 2 lat a w wieku 4 lat na poziom inteligencji. (M. H. Bornstein)

Jeszcze inne badania wykazały, że dzieci wychowujące się bez ojców maja niższy iloraz inteligencji niż ich rówieśnicy z rodzin pełnych. Należy jednak zaznaczyć, ze tendencja ta uwidaczniała się najbardziej u dzieci, które straciły ojca w czasie pierwszych dwu lat życia. (M. O. Huttunen)

Brak ojca a identyfikacja płciowa dziecka

Prześledzono wpływ braku ojca na zaburzenia psychiatryczne u chłopców.

Ojciec jest przykładem płci męskiej, a jego brak prowadzi do opóźnień i zaburzeń identyfikacji płciowej chłopców w kierunku ich feminizacji (H. Biller).
Matka samotnie wychowująca syna ma ograniczone możliwości oddziaływania na niego, dziecku brakuje odmiennego wzorca płci i z konieczności wzoruje się tylko na jednym. Brak męskiego wzorca do naśladowania zmusza chłopca do tworzenia spaczonego obrazu cech mężczyzny, a tworzony wizerunek może być zabarwiony cechami kobiecymi. W wielu badaniach zaczęto jednak zwracać uwagę na rolę ojca w wychowaniu dzieci. Podkreślono, że zbyt mały kontakt z ojcem prowadzi do braku identyfikacji ze wzorcami męskimi u chłopców oraz do upadku autorytetu ojca. Dzieci wychowywane bez ojca ( zwłaszcza chłopcy) wykazują słabsze przystosowanie, większą zależność od otoczenia, lękliwość, wrogość i przejawiają mniej cech męskich.

„Typ rodziny samotnej matki i specyfika jej funkcjonowania powoduje u dojrzewających chłopców, trudności w prawidłowej identyfikacji płci psychologicznej zgodnej z płcią biologiczną. Chłopcy częściej dostrzegają u siebie cechy kulturowo przynależne do kobiety aniżeli do mężczyzny.

Badani we wczesnym okresie adolescencji (15.-17. rok życia) są bardziej kobiecy niż pod koniec okresu dojrzewania. Zakres cech kobiecych przejawia się m.in. w uczuciowości, wrażliwości na potrzeby innych, łagodności, dbałości o swój wygląd, stereotypowo przypisywanych płci żeńskiej. Okres dojrzewania chłopców jest czasem, kiedy nie ma jeszcze ostatecznej identyfikacji z płcią.

Dane charakteryzujące starszych chłopców w wieku 18-20 lat wyraźnie wskazują na skierowanie swojej psychologicznej orientacji płciowej w stronę psychologicznej płci męskiej (42,9%); zmniejsza się również odsetek osób nieokreślonych seksualnie, (28,6%; gdy w grupie adolescentów 40%) oraz na androgynię przejawiającą się w niezależności i opiekuńczości, zwiększając efektywność funkcjonowania dorosłego mężczyzny. Zdecydowanie maleje odsetek chłopców z psychologiczną płcią kobiecą (grupa chłopców we wczesnej adolescencji - 40%, w późnej - 7,14%)” (http://www.misjanadziei.org.pl/artykuly/rad_flasz.htm)

Dzieci rozwódek

Dzieci rozwódek lub kobiet niezamężnych mają problemy z panowaniem nad sobą, co podwyższa ich poziom pobudliwość, niepokoju i napięcia nerwowego. Co więcej takie dzieci charakteryzują się podejrzliwością, wrogością i nieufnością wobec innych. Miedzy innymi także to ma wpływ na fakt, iż u dzieci z rodzin rozwiedzionych zaobserwowano opóźnienia rozwoju psychoruchowego i mowy, zaburzenia psychiczne, czynnościowe (jąkanie) i uzależnienia.

Dziewczynki wychowywane przez rozwiedzione matki bardzo wcześnie zaczynają się interesować mężczyznami, szukają ich towarzystwa, zachowują się przy nich prowokująco.

Dzieci wdów

W momencie śmierci ojca, matka przejmuje na siebie wszystkie obowiązki. Musi pracować, jednocześnie zajmować się domem a także wychowaniem dzieci. W rzeczywistości jest to bardo trudne do pogodzenia. Częsta nieobecność matki jest przyczyną zmniejszenia i ograniczenia kontaktów z dziećmi. Powoduje to osłabienie związków emocjonalnych pomiędzy matką a dzieckiem i odwrotnie.

Córki wdów w kontaktach z mężczyznami wykazują zahamowania i oschłość. (Lis 1992)

Dzieci, których ojciec umarł, idealizują jego osobę. Wypowiadają się o nim bardzo dobrze, wspominają jego dobre cechy, takich jak: dobroć, uprzejmość, łagodność.

Wpływ samotnego wychowywania na zdrowie dziecka

(http://hal.psych.uw.edu.pl/2005zalaczniki/rodzina9_Zdrowie.ppt#266,12,Zaburzenia somatyzacyjne dzieci #2)

Matka samotnie wychowująca dziecko musi zrobić wszystko aby jej dziecko, mimo funkcjonowania w rodzinie niepełnej, osiągnęło pełny, normalny rozwój biologiczny i psychiczny. Sprawa jest na tyle trudna, że aby matka umiejętnie wychowywała swoje dziecko, sama musi być w dobrej formie psychicznej i fizycznej. Dlatego tak ważna jest pomoc dla samotnych matek, której niesienia należy wymagać przede wszystkim od państwa.

Istotna jest także wiedza matki o możliwych ośrodkach zdrowia psychicznego, ponieważ jak wyżej wykazałam zły stan psychiczny matki źle wpływa na dziecko i może wywołać u niego zaburzenia.

SAMOTNI OJCOWIE

Ogólna charakterystyka

Wiemy jak ważny wpływ na dziecko ma matka, która spędza z nim zdecydowaną większość czasu, jednak nie można zapominać o niezwykle ważnej roli ojca. Oboje służą dziecku za wzory osobowe, dzięki którym uczy się ono ról społecznych pełnionych w przyszłości: mężczyzny i kobiety, męża i żony, ojca i matki. Chłopiec uczy się od ojca ról rodzicielskich w procesie identyfikacji, a przez naśladownictwo nabywa podobne cechy, co umożliwia mu wcześniejszy i dojrzalszy rozwój osobowości. Dla dziewczynki jest on wzorem męża i ojca, co jest ważne w kształtowaniu przez dziewczynkę swojej roli żony i matki.

Każdy człowiek pragnie ojcowskiej miłości. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieży w okresie dojrzewania.

Poruszając problem ojcostwa należy zwrócić uwagę na fakt, że dziś coraz więcej jest samotnych ojców. Bardzo często samodzielnie borykają się z problemami wychowawczymi.(Ruszkiewicz 2005)

Istnieje wiele przyczyn samotnego ojcostwa. Dorota Ruszkiewicz wymienia ich 6:

• śmierć żony,

• rozwód,

• separacja-rozłączenie,

• opuszczenie przez matkę dziecka nieślubnego,

• stały pobyt matki w szpitalu lub zakładzie opieki społecznej,

• pozbawienie matki praw rodzicielskich.(2005)

To, w jaki sposób spełniana jest przez ojca rola opiekuńczo-wychowawcza zależy od wielu czynników. Pierwszy to osobowość ojca. Składają się na nią: witalność biologiczna, inteligencja, wrażliwość moralna, postawa empatii i otwarcie na ludzi i na świat. Bardzo ważne jest również wykształcenie ojca, które przygotowuje do pracy mającej być źródłem utrzymania rodziny. Istotny we wzajemnych relacjach rodziny jest klimat intymności uczuciowej - ojciec ma być dla swoich dzieci przede wszystkim podporą emocjonalną i ostoją bezpieczeństwa. (Ruszkiewicz 2005)

Każdy z rodziców ma określoną rolę do spełnienia w wychowaniu dziecka. Chociaż samotni ojcowie coraz lepiej radzą sobie z opieką nad potomstwem, to nie są w stanie, w pełni zastąpić im matki.

Konsekwencje braku matki

Badania wykazują, że oddziaływania macierzyńskie są szczególnie widoczne w całokształcie psychoruchowego rozwoju małego dziecka oraz zwłaszcza w początkowych fazach procesu socjalizacji.

Dzieci, które nie doświadczyły opieki macierzyńskiej oraz dorośli, którzy we wczesnym okresie życia cierpieli na jej niedostatek mają różnorodne zaburzenia. Jak wykazały badania mogą mieć obniżoną odporność na infekcje przez co są bardziej podatni na wszelkiego rodzaju choroby.

U dzieci stwierdzono również spowolnienie tempa przyrostu ciężaru ciała. W procesie socjalizacji brak opieki ze strony matki może powodować następujące nieprawidłowości: zaburzenia emocjonalne w postaci płytkości uczuć, infantylizm uczuciowy, brak kontroli impulsów i stany dysforyczne u 6 - 8 - letnich dzieci, zaburzenia zachowania, a nawet autyzm, wykolejanie się i nieprzystosowanie społeczne, zaburzenia charakterologiczne i zaburzenia w rozwoju osobowości m.in. w postaci ucieczki od rzeczywistości w świat wyobraźni czy wykształcenie osobowości socjopatycznej.

Już noworodki negatywnie odczuwają brak opieki macierzyńskiej. Ujemnie wpływa to na ich procesy fizjologiczne, prowadzi też do zaburzeń układu krążenia co powoduje m.in. gorsze ukrwienie kończyn.

Pozbawienie macierzyńskiej opieki we wczesnym okresie życia w wyraźny sposób rzutuje na to jakimi będą dorosłymi. Stwierdzono u nich, częściej niż u ludzi wychowywanych w pełnych rodzinach, skłonności do depresji, samobójstw, psycho- i socjopatii, niepowodzenia w małżeństwie i w pracy oraz konflikty z prawem. Specjaliści stwierdzili również, że wczesne oddzielanie dzieci od matek powoduje, że później dzieci te są częściej pacjentami różnych poradni. (Lis 1992)

Nieprawidłowa realizacja funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinach samotnych ojców

Dorota Ruszniczak na podstawie badań nad spełnianiem funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinach samotnych ojców doszła do następujących wniosków:

• Samotni ojcowie mniej dbają o odżywianie swoich dzieci. Wynika to z niekorzystnej sytuacji finansowej spowodowanej zwiększaniem się różnego rodzaju opłat i brakiem matki, która przez swoją pracę mogłaby wspomóc rodzinę finansowo. Dzieci mają gorsze warunki do odpoczynku dziennego i nocnego przez trudną sytuację mieszkaniową. Jednak powodem może też być alkoholizm i agresja ojca, który nie radzi sobie ze swoją sytuacją życiową.

• Rodziny samotnych ojców w mniejszym stopniu niż rodziny pełne zaspokajają dzieciom potrzebę miłości, czułości, doceniania i bezpieczeństwa. Mimo zapewnień ojców o dawaniu swoim dzieciom dowodów miłości, odczuwają one jej brak. Dzieci te twierdzą również, że zachowania ojców nie zawierają zewnętrznych symptomów uczuć, są często karane za nieposłuszeństwo i rzadko chwalone za właściwe zachowania. Często nie czują się bezpiecznie w domu z powodu alkoholizmu ojca, jego braku czasu dla rodziny i częstego przebywania poza domem.

• W rodzinach samotnych ojców znacznie rzadziej korzysta się z instytucji kulturalno- -oświatowych, niż w rodzinach pełnych. Dlatego można stwierdzić, że samotni ojcowie w mniejszym stopniu stymulują rozwój umysłowy dzieci. Mniej uczestniczą one w dodatkowych zajęciach rekreacyjno-kreatywnych i zorganizowanych formach wypoczynku letniego i zimowego. Samotni ojcowie wykazują się również mniejszą dbałością o kontrolę stanu zdrowia swoich dzieci. Rzadziej poddają je kontrolnym badaniom lekarskim, często nie troszczą się o to, by korzystały z opieki poradni specjalistycznych. W przypadku zalecanych przez specjalistów ćwiczeń część ojców nie wywiązuje się z ich przeprowadzania.

• Trudne warunki mieszkaniowe sprawiają, że rodziny samotnych ojców rzadziej pozwalają dzieciom na zapraszanie kolegów do domu. W ten sposób ograniczają im możliwości poznania kręgu przyjaciół.

• Atmosfera w domu samotnych ojców jest bardzo często niekorzystna. Najczęstszymi przyczynami takiego stanu rzeczy są konflikty mężczyzn z byłą żoną, a dla dzieci tęsknota za matką.

• Rodziny samotnych ojców w mniejszym stopniu przygotowują dzieci do życia rodzinnego niż rodziny pełne. W większości przypadków ojcowie to zadanie przypisują szkole, rzadziej kontrolują i oceniają prace domowe dzieci. Samotny ojciec poświęca dziecku mniej czasu w ciągu dnia niż rodzice w rodzinach pełnych.(2005)

Brak matki znacznie zakłóca prawidłowy rozwój psychiczny i fizyczny dziecka. Zwracając uwagę na jej ogromną rolę w procesie wychowania często ignoruje się znaczenie ojca. Samotny rodzic nie jest w stanie zastąpić dziecku obojga rodziców. Jednak sądzę, że uświadomienie ojców o zagrożeniach jakie mogą się pojawić w związku z brakiem matki może prowadzić do zredukowania nieprawidłowości w rozwoju dziecka. Mężczyźni powinni wiedzieć na jakie kwestie zwracać szczególną uwagę, gdyż na szczęście powoli tracą aktualność słowa, że lepsza jest najgorsza matka niż najlepszy ojciec.

ZAKOŃCZENIE

Fatalny krąg

Praca ta miała na celu przedstawić jak bardzo negatywny wpływ na rozwój dziecka ma brak jednego z rodziców. Przyjmuje się, że koniecznością w optymalnym rozwoju jednostki jest zaspokojenie w dzieciństwie wszystkich potrzeb rozwojowych, zmieniających się w zależności od wieku dziecka. Prawidłowy rozwój dziecka warunkuje też różnorodność kontaktów w różnorodnych środowiskach, gdzie niezastąpiony we wczesnym dzieciństwie jest jego kontakt z rodzicami. (Ruszkiewicz 2005) Opisując aspekt rozwoju fizycznego nie można było nie wspomnieć o psychice, gdyż zmiany, które w niej zachodzą bezpośrednio wpływają na prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Pragniemy zwrócić uwagę na to, że dziecko wychowywane przez samotnego rodzica rozpoczyna dorosłe życie ubogie o cenne doświadczenie obserwacji pełnej rodziny. W przyszłości samo staje się rodzicem, więc jak będzie wyglądać jego życie rodzinne? Istnieje ryzyko dalszej frustracji związanej z nie radzeniem sobie z nową rolą, co wywołując stres, będzie dalej rzutować na jego zdrowie. Psychologowie obserwują przypadki, w których dzieci samotnie wychowywane często same porzucają swoje dzieci poprzez opuszczenie współmałżonka, czy też po prostu przez brak udziału w wychowaniu.(Eichelberg 1998) Można stwierdzić, że dochodzi tutaj do zataczania się tragicznego kręgu, który bardzo trudno przerwać. Statystyki mówią same za siebie, informując nas o tym, że liczba samotnie wychowywanych dzieci ciągle wzrasta. Musimy pamiętać również o tym, że pod każdą cyfrą kryją się indywidualne tragedie, których skutki miała za zadanie przybliżyć ta praca.

Czy tak musi być?

Chciałybyśmy zastanowić się również, czy rzeczywiście istnienie aż tylu rodzin niepełnych jest konicznością. Oczywiście pomijamy tutaj przypadki, w których jeden z rodziców zmarł, czy jego nieobecność spowodowana jest pracą.

Zachwianie systemu wartości we współczesnym świecie stało się przyczyną wzrostu konsumpcyjności stylu życia. Ówczesny człowiek bardziej jest nastawiony na być niż mieć (Czerny 1998), dlatego też wartości takie jak rodzina przestają tracić swoje pierwszorzędne znaczenie. Zaczyna dominować przekonanie, że z dzieckiem nie trzeba być, że najważniejsze jest zaspokajanie jego potrzeb materialnych, z czym się zdecydowanie nie zgadzamy. Taki sposób myślenia powoduje, że maleje waga zaspokajania elementarnych potrzeb tj. potrzeba bezpieczeństwa czy przynależności i miłości.(hierarchia potrzeb wg Maslowa). Nie dostrzega się aż w tak znacznym stopniu negatywnego wpływu jaki ma na dziecko brak stałego kontaktu z obojgiem rodziców. Dlatego też łatwiej dochodzi do decyzji o rozwodzie rodziców, który jest pewnego rodzaju wyrokiem nie dającym szansy dziecku na prawidłowy rozwój.

Dwie matki lub dwóch ojców = matka i ojciec?

Budzący liczne kontrowersje jest również fakt adopcji dzieci przez pary homoseksualne. Zwolennicy domagają się równych szans, natomiast przeciwnicy za główny argument stawiają dobro dziecka. Chcąc ustosunkować się do tego problemu pragniemy zwrócić uwagę na bardzo istotny fakt. Dziecko, żeby prawidłowo się rozwijać potrzebuje zarówno matki jak i ojca, którzy stają się dla niego pierwszymi reprezentantami cech i postaw charakterystycznych dla danych płci. To przez poznawanie rodziców zaczyna dostrzegać kim jest kobieta, a kim mężczyzna, zauważając różnicę między nimi i identyfikując się z przedstawicielem swojej płci. Oczywistym staje się fakt, że pary homoseksualne nie dostarczają dziecku w. w. wzorców, co niekorzystnie wpływa na jego rozwój zarówno psychiczny jak i fizyczny. Brak męskiego wzorca może rzutować w przyszłości na pojawienie się problemów w nawiązywaniu stosunków interpersonalnych i występowaniu niskiego poczucia własnej wartości. Natomiast mężczyźni trudniej niż kobiety dostosowują się do specyficznych potrzeb małego dziecka, trudniej im okazywać uczucia co może powodować „niedosyt uczuciowy u dzieci i brak satysfakcji z wzajemnych kontaktów”. (http://www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/1996/06/samotne.html)

Wojciech Eichelberger wskazuję również na fakt, że dzieci samotnie wychowywane mogą w przyszłości przejawiać skłonności homoseksualne. Spowodowane są one podświadomą potrzebą kontaktu z rodzicem tej samej płci, którego zabrakło w najważniejszym okresie, w czasie dzieciństwa. Autor ten zauważa też możliwość pedofilii, gdyż kontakt z dzieckiem daje poczucie bezpieczeństwa którego brakowało w dzieciństwie. (1998)

W kontaktach z innymi

Dzieci, które nie doświadczają ciepła rodzinnego chcą różnymi sposobami zwrócić na siebie uwagę, są to np. wybryki w szkole, ucieczki z domu, zaniedbywanie nauki. Są skłonne do szukania uznania w grupach przestępczych. Ich agresja jest nieakceptowana i niezrozumiana przez dzieci, które wychowują się w normalnych, pełnych rodzinach. (http://www.sp4zambrow.prx.pl/publikacje/dorotka/index.html#PA ) Konsekwencją mogą być trudności w nawiązywaniu przyjaźni we okresie dzieciństwa, co utrudnia też nawiązywanie kontaktów z innymi w wieku dorosłym.

Czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał…

Oczywistym jest fakt, że czas dzieciństwa jest nierozerwalnie związany z tym jak ukształtuje się dorosłe życie człowieka. Jeżeli rodzice bądź opiekunowie nie nauczą dziecka jak dalej żyć, nauka w późniejszym czasie jest znacznie utrudniona czy nawet niemożliwa. Nieprawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny unieszczęśliwia i sprawia, że trudno jest normalnie funkcjonować wśród tych, którzy doświadczyli miłości i opieki obojga rodziców. Niniejsza praca może stać się powodem do zastanowienia nad tym, czy rzeczywiście robimy wszystko, żeby dzieci miały warunki do tego, żeby prawidłowo się rozwijać?

BIBLIOGRAFIA:

1. Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, red. M. Bińczycka - Anholcer, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa - Poznań 2001.

2. Baum M., Samotne rodzicielstwo, [online], http://www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/1996/06/samotne.html, [18.12.2006].

3. Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo Zysk i S- ka, Poznań 2004.

4. Biomedyczne podstawy rozwoju człowieka, red. N. Wolański, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979.

5. Biomedyczne podstawy rozwoju z elementami higieny szkolnej. Podręcznik akademicki dla studentów kierunków pedagogicznych i psychologii., red. B. Doleżycha, P. Łaszczyca, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.

6. Charlish A., Kiedy rodzice się rozwodzą, Terka, Bielsko Biała 2004.

7. Eichelberger W., Zdradzony przez ojca, Wydawnictwo Do, Warszawa 1998.

8. Graniewska D., Samotne matki, samotni ojcowie, Instytut Wydawniczych Związków Zawodowych, Warszawa 1986.

9. Kawula S., Pedagogika rodziny. Dodatek: Kluczowe terminy pedagogiki rodziny, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002.

10. Lachowska B., Dzieci osób owdowiałych, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1998.

11. Lis S., Proces socjalizacji dziecka w środowisku pozarodzinnym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.

12. Napora E., Bez kompasu, czyli płeć psychologiczna chłopców wychowywanych przez samotne matki, [online], http://www.pismo.niebieskalinia.pl/index.php?id=310, [14.12.2006].

13. Narodowa strategia integracji społecznej dla Polski,[online], http://www.ipiss.com.pl/nsis.pdf, [02.01.2007].

14. Płatek-Flasz D., RAD: Zaburzenia więzi u dzieci odrzuconych, [online], http://www.misjanadziei.org.pl/artykuly/rad_flasz.htm, [28.12.2006].

15. Ruszkiewicz D., Realizacja funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinie samotnego ojca, Centrum Edukacji Europejskiej, Toruń 2005.

16. Słownik Języka Polskiego PWN,[ online], http://sjp.pwn.pl/, [06.01.2007].

17. Wpływ rodziców na zdrowie dzieci, [online], http://hal.psych.uw.edu.pl/2005zalaczniki/rodzina9_Zdrowie.ppt#266,12,Zaburzenia somatyzacyjne dzieci #2, [13.12.2006].

18. Zimacka D., Rodzina niepełna i jej skutki, [online], http://www.sp4zambrow.prx.pl/publikacje/dorotka/index.html#PA, [18.12.2006].

8.

10 do

+/- 15 lat

6.

8 lat

5.

7 lat

4.

7 lat

3.

3,5 roku

2.

2,5 roku

1.

2 lata

7.

+/- 15 lat

---