Wpływ mass mediów na rozwój społeczno-moralny dziecka.

Postawa- jest wyuczoną, trwałą skłonnością do reagowania w określony sposób na niektórych ludzi, wydarzenia zjawiska oraz do ich negatywnego lub pozytywnego oceniania. Na każdą postawę składają się trzy elementy:

- poznawczy - obejmujący określoną wiedzę,

-behawioralny - wpływający na reakcje i zachowania jednostki wobec innych osób,

-emocjonalny - określający stany emocjonalne, jakie budzą u jednostki określone zjawiska.

Postawy oraz wzorce postępowania kształtowane są w toku rozwoju dziecka w procesie uspołeczniania, który polega na przyswajaniu sobie określonych wartości i modeli zachowania. Dużą rolę w tym procesie odgrywają mass media.

Mass media nazywane są inaczej środkami masowego przekazu albo środkami masowej komunikacji. Są to np. telewizja, radio, prasa, Internet. Zapewniają komunikowanie się masowe czyli kierowanie danej wiadomości do licznej i zróżnicowanej publiczności. Aby zrozumieć specyfikę i siłę oddziaływania mass mediów warto odwołać się do teorii komunikacji. Większość koncepcji psychologicznych i socjologicznych definiuje proces komunikacji jako "proces przekazywania z centrum, określanego jako źródło, treści zawartych w symbolicznej postaci znaków, skierowanych do odbiorców posiadających zdolność do ich przyjęcia" (Kłoskowska, 1983). Jest to więc proces dwukierunkowy obejmujący przekazywanie oraz odbiór informacji i wykorzystujący w tym celu kody werbalny lub niewerbalny. Komunikowanie stosowane jest zwykle w celu wywołania określonych zmian w zachowaniu lub myśleniu odbiorcy.

We współczesnym świecie mass media odgrywają ogromną rolę w życiu każdego człowieka. Przede wszystkim stanowią ważne źródło informacji, z którego można skorzystać o każdej porze dnia i nocy, bez względu na miejsce, w którym się znajdujemy. Poza tym mass media są dla niektórych narzędziem niezbędnym w pracy. Pozwalają na szybkie odprężenie się, oderwanie od szarej rzeczywistości, spędzenie miłego czasu z rodziną albo przyjaciółmi. Mass media mają jednak również negatywny wpływ, szczególnie na psychikę dzieci i młodzieży, którzy poświęcają ogromną ilość czasu na oglądanie telewizji czy też surfowanie po Internecie. Szkodliwe oddziaływanie środków masowego przekazu polega na:

- utrwalaniu wśród młodych ludzi agresywnych wzorców zachowania poprzez aktywizację negatywnych emocji oraz desensytyzację czyli uniewrażliwienie młodzieży na przemoc występującą w ich otoczeniu, która traktowana jest przez nich jako normalne zjawisko społeczne;

- odwracaniu uwagi młodych ludzi i dzieci od innych form rozrywki, zamiast spędzać czas na świeżym powietrzu albo pouczyć się, marnują oni prawie cały dzień np. siedząc przed telewizorem;

- wywoływaniu zaburzeń zdrowia fizycznego, np. choroby oczu, skrzywienia kręgosłupa;

- przyczynianiu się do częściowej izolacji społecznej młodych ludzi, którzy wycofują się z kontaktów społecznych i cały swój wolny czas poświęcają telewizji albo komputerowi.

Negatywny wpływ mass mediów podlega minimalnej kontroli ze strony rodziców czy innych instytucji głównie ze względu na powszechność ich występowania. Z usług telewizji, prasy czy Internetu korzysta dziś niemal każdy z nas, środki masowego przekazu wykorzystywane są w świecie rozrywki, biznesu, nauki. Są one również uniwersalną i aprobowaną społecznie formą spędzania wolnego czasu. Poza tym większość ludzi nadal nie jest świadoma destrukcyjnego oddziaływania mass mediów na życie psychiczne młodych ludzi. Inne czynniki, które ograniczają kontrolę wpływu mass mediów to:

- zaniedbania rodziców, którzy coraz rzadziej ingerują w sposób spędzania wolnego czasu przez ich dzieci, wykazują małe zainteresowanie tą problematyką;

- zaniedbania ze strony szkoły, która powinna zajmować się edukacją medialną, uczyć dzieci, jak umiejętnie korzystać ze środków masowej komunikacji;

- pewne nawyki i formy zachowania, które kształtowane są przez nasze społeczeństwo;

- oddziaływanie rówieśników;

- powszechna obecność mass mediów - w domu, szkole, pracy, itd.

Przemoc w mediach

Filmy i zdjęcia zawierające sceny przemocy pojawiają się bardzo często w prasie, telewizji czy w Internecie. Obliczono, że w programach emitowanych w języku polskim takie sceny pojawiają się średnio raz na cztery minuty. Z jednej strony trudno się dziwić producentom i twórcom programów. Akty agresji są o wiele ciekawsze w porównaniu np. do scen familijnych, poza tym wywierają na odbiorcę silniejszy wpływ. Już dawno dowiedziono w badaniach, że sceny przemocy są przez nas zwykle lepiej zapamiętywane w porównaniu do scen budzących radość.

Niestety przemoc pokazywana w mass mediach wpływa w dużym stopniu na kształtowanie się postaw agresywnych i nasilanie się przemocy, szczególnie wśród młodych ludzi. Działa tu kilka mechanizmów psychologicznych, którym warto się przyjrzeć bliżej. Pierwszym z nich jest uczenie się przez modelowanie. Dziecko, które widzi w telewizji różne rzeczy będzie chciało powtórzyć je później samodzielnie w domu. Zatem poprzez naśladowanie młodzi ludzie stosują różne formy przemocy. Widoczne jest to już w zabawach małych dzieci, które naśladują ulubionych bohaterów bajek czy filmów. Często są to jakieś stwory albo złodzieje. Dzieci podziwiają ich odwagę, przebiegłość, sposób pokonywania przeciwnika...

Poza tym, że oglądanie scen przemocy aktywizuje w odbiorcach negatywne wzorce zachowania, powoduje również tzw. desensytyzację - mianowicie zwiększa tolerancję na zachowania agresywne, jakie mają miejsce w ich otoczeniu. Młodzi ludzie przyzwyczajają się do scen przemocy do tego stopnia, że nie reagują na rzeczywistą agresję, która wydaje im się czymś naturalnym. Oglądają nieraz sceny pełne agresji, gwałtu i okrucieństwa bez większych emocji. Liczne badania przeprowadzone w tym zakresie (m.in. Cline i in., 1973; M.H.Thomas i in., 1977) potwierdziły hipotezę, że oglądanie przemocy w telewizji osłabia naszą wrażliwość na podobne sytuacje mające miejsce w rzeczywistości. Udowodniono również istnienie zależności między oglądaniem przemocy w telewizji a nasileniem się zachowań agresywnych w rzeczywistości. Dzieci, które częściej oglądały sceny przemocy w telewizji wykazywały potem w większym stopniu agresywne zachowania, przejawiały również zachowania lękowe oraz nieufność wobec innych ludzi.

Wnioski te wydają się tym bardziej przerażające, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, ile czasu spędzają dziś dzieci przed komputerem albo telewizorem. Badania wykazują, że każdego dnia oglądamy telewizję średnio 6,5 godziny (Greth, 1990), oznacza to niemal tyle samo czasu spędzonego na oglądaniu scen agresji.

Warto również podkreślić, że mass media pokazują nam obraz rzeczywistości, który jest zawsze nieco zniekształcony i sfałszowany. Przekazują nam wiele informacji o tym, co się dzieje na świecie, ale warto zdawać sobie sprawę z tego, że nie wszystko ukazane jest w nich zupełnie obiektywnie.

Małe dzieci nie dysponują jeszcze odpowiednimi umiejętnościami poznawczymi czy moralnymi, które pozwoliłyby im na odpowiednie reagowanie społeczne i emocjonalne. Dopiero rozwijają się w tej sferze zdobywając informacje o otaczającej je rzeczywistości społecznej, przyswajają sobie wiele reguł i norm aprobowanych przez dane społeczeństwo. Uczą się również rozpoznawać swoje uczucia i reagować odpowiednio na uczucia innych. Proces uspołeczniania, w trakcie którego intarnalizujemy pewne normy postępowania i wartości pożądane w naszej kulturze dokonuje się w zasadzie przez całe życie. Niestety coraz mniejszą rolę odgrywa w tym procesie rodzina czy szkoła, a coraz większą media.

Podsumowując, najważniejsze mechanizmy psychologiczne, jakie wykorzystują mass media, w swoim oddziaływaniu na ludzi to:

- modelowanie - proces polegający na uczeniu się i internalizowaniu pewnych wzorców postępowania poprzez obserwowanie i naśladowanie zachowania innych osób.

- pobudzanie i generowanie negatywnych wzorców zachowania, zwiększa to prawdopodobieństwo pojawienia się takich zachowań, np. u młodych ludzi.

- desensytyzacja (uniewrażliwienie)- proces, w którym jednostka przyzwyczaja się do obserwowanych przez nią obiektów czy sytuacji, zwiększa się jej tolerancja na podobne zjawiska występujące w rzeczywistości.

Mechanizmy te są tym bardziej skuteczne, jeśli towarzyszą im pewne czynniki sprzyjające ich uaktywnieniu, są to:

- wpływ otoczenia (stosunek rodziców albo rówieśników do mass mediów, próby kontrolowania przez opiekunów tego, co dziecko ogląda);

- rodzaj oglądanych przez dziecko programów oraz pełniona przez nie funkcja (informacyjna, rozrywkowa);

- sposób przedstawiania scen przemocy, ukazanie konsekwencji, jakie może pociągnąć za sobą zbrodnia, zarówno prawnych, jak i emocjonalnych;

- banalizowanie przemocy, ukazanie jej w połączeniu z zabawą;

- przedstawianie agresji jak efektywnego sposobu realizowania swoich pragnień;

- agresja przedstawiona jako zachowanie akceptowane społecznie i przynoszące zadowolenie;

- cechy osobowości jednostki - temperament, poziom inteligencji, rozwój moralny, społeczny i emocjonalny;

- wiek jednostki i jej płeć.

Świadomość negatywnego wpływu, jaki mogą wywierać w niektórych przypadkach mass media a także umiejętne wykorzystanie tej wiedzy mogą pomóc w redukcji oddziaływania środków masowego przekazu na kształtowanie się agresji wśród dzieci. Należy w tym celu:

- kontrolować indywidualnie, co oglądają dzieci i ile czasu na to poświęcają. W razie potrzeby można zaproponować im inne sposoby spędzania wolnego czasu, wspólnie zaplanować jakieś zajęcia;

- kształcić nasze społeczeństwo, w ramach edukacji medialnej uświadamiać rodzicom, w jaki sposób oddziałuje np. telewizja i Internet oraz uczyć ich umiejętnego korzystania z mass mediów;

- wywierać większy nacisk na instytucje zajmujące się emisją różnych programów np. w telewizji;

- poruszać temat mass mediów i ich wpływu w szkole, uwrażliwić szczególnie młodzież na niektóre mechanizmy wykorzystywane przez środki masowej komunikacji, kształcić w młodych ludziach krytycyzm wobec oglądanych przez nich programów.

Na gruncie psychologii od jakiegoś czasu prowadzone są badania mające na celu ustalenie związku między treściami przekazywanymi przez środki masowej komunikacji, głównie przez telewizję a zachowaniami odbiorców. Warto wspomnieć o badaniach prowadzonych w tym zakresie przez Berkowitza i Hartmana, które wykazały istnienie ścisłej zależności między oglądaniem scen przemocy a przejawianiem zachowań agresywnych. Badania potwierdziły hipotezę, że:

- oglądanie brutalnych scen przedstawiających krew, męczenie się ofiary sprzyja zachowaniom agresywnym;

- oglądanie scen przemocy prowadziło u badanych do wymierzania później bardziej okrutnych kar;

- oglądanie scen agresywnych w większym stopniu pobudza do przemocy niż bezpośrednie doświadczanie agresji słownej.

Reklama

Omawiając problematykę wpływu mass mediów na zachowania odbiorców trudno pominąć reklamę, która, jako środek perswazji i zachęcania widzów do nabycia konkretnych produktów, jest bardzo efektywna w swoim działaniu. Potwierdzają to wyniki badań empirycznych, a nawet zwykła obserwacja życia.

Reklama, podobnie jak inne mass media, posługuje się wieloma mechanizmami psychologicznymi. Okazuje się jednak, że większość ze stosowanych przez nią chwytów jest nam doskonale znana, a mimo to podlegamy nieustannie jej manipulacji.

Przyjrzyjmy się bliżej niektórym strategiom wykorzystywanym przez reklamę w celu zdobycia większej ilości klientów. Niektóre z nich opierają się na zjawisku określanym w psychologii jako efekt czystej ekspozycji. Polega ono na tym, że im częściej jesteśmy wystawieni na ekspozycję bodźca, tym bardziej jesteśmy skłonni ten bodziec polubić. Tak więc mając do wyboru w sklepie całą gamę produktów, wybierzemy najprawdopodobniej te, które są nam znane np. z reklamy, ponieważ wydają się nam lepsze.

W reklamach często można usłyszeć czy zobaczyć informację, że dany produkt jest najlepiej sprzedawany na rynku, co ma oczywiście oznaczać, że jest najlepszy. Jest to przykład stosowania zasady dowodu społecznego, która stanowi kolejny środek masowego wpływu telewizji. Polega ona na tym, że o naszych wyborach dotyczących tego, co jest złe a co dobre, decyduje odwołanie się do tego, co myślą i robią w danej sytuacji inni ludzie. Zasada ta ułatwia funkcjonowanie społeczne, ale jest również mechanizmem wykorzystywanym przez środki masowego przekazu w manipulacji

Ważne jest również dostosowanie przekazu reklamowego do odpowiedniego targetu, czyli grupy docelowej, do której dany produkt jest kierowany. Starannie wybiera się osobę, która ma zachwalać dany produkt - jeżeli jest to osoba publiczna, powinna być powszechnie lubiana albo wzbudzać zaufanie. Ważne jest również przekonanie odbiorcy, że reklamowanie danego produktu nie przynosi tej osobie korzyści, a nawet grozi stratami. Wtedy jej siła oddziaływania jest skuteczniejsza.

Efektywność reklamy zależy więc w największym stopniu od:

- źródła przekazu - czyli osoby reklamującej dany produkt;

- formy przekazu - sposobu przekazywania informacji;

- właściwości grupy docelowej, do której skierowany jest przekaz.

Inne właściwości reklamy:

- w naszych wyborach kierujemy się najczęściej opinią i postępowaniem innych osób (zasada dowodu społecznego). Ważne jest zatem, by osoba nakłaniająca do zakupu produktu budziła nasze zaufanie;

- skuteczność oddziaływania tej osoby jest większa, jeśli jesteśmy przekonani, że nie robi tego dla własnych korzyści i że wcale nie zależy jej na zachęceniu nas do zakupu;

- atrakcyjność danej osoby, to, czy wzbudza w nas sympatię ma dla nas większe znaczenie w momencie podejmowania decyzji niż informacje przez nią przekazywane;

- jeśli lubimy daną osobę, będziemy zachowywać się zgodnie z jej radami nie zważając na to, czy celowo chce nas do czegoś przekonać i czerpie z tego korzyści.

Radio

Przekaz radiowy nie dysponuje obrazami, które intensywnie oddziałują na odbiorcę, ale nie jest tak angażujący dla odbiorcy jak telewizja czy Internet. Radia można słuchać wszędzie: w domu, w pracy, w samochodzie i wykonywać przy tym szereg różnych czynności. Zatem radio może w bardzo łatwy sposób wywierać wpływ na swoich słuchaczy. Badania dowodzą, że przekaz dźwiękowy potrafi osłabiać albo nasilać nasze emocje, poza tym stwarza atmosferę bezpośredniości i intymności.

Z pewnością nie można postrzegać mass mediów tylko w kategoriach ich niszczącego wpływu na psychikę młodych ludzi. Środki masowego przekazu odgrywają również pozytywna rolę w naszym życiu:

- dostarczają nam niezbędnych informacji;

- pełnią funkcję wychowawczą (szczególnie niektóre programy i filmy edukacyjne), w Australii istnieją tzw. "szkoły na odległość", w których dzieci uczą się i rozmawiają z nauczycielami za pośrednictwem radia;

- biorą aktywny udział w procesie uspołeczniania dzieci i młodzieży, są nośnikiem pewnych wartości aprobowanych przez nasze społeczeństwo oraz określonych wzorców zachowania, nie tylko tych złych;

- ułatwiają życie, szczególnie osobom niepełnosprawnym, które za pomocą Internetu mogą załatwić wiele spraw nie wychodząc z domu;

- ułatwiają komunikowanie się;

- pozwalają się odprężyć, miło spędzić czas.

Oddziaływanie środków masowej komunikacji ma więc zarówno pozytywny, jak i negatywny charakter, szczególnie w aspekcie rozwoju społecznego, poznawczego i emocjonalnego dziecka. Psychologowie podkreślają od dawna, że mass media, jako nieodłączny element współczesnego świata, biorą aktywny udział w uczeniu się przez dzieci odpowiedniego reagowania emocjonalnego w różnych sytuacjach społecznych. Warto zatem zdawać sobie sprawę z tego, w jaki sposób telewizja lub Internet kształtują zachowania i postawy u młodych ludzi. Oddziaływanie mass mediów w dużej mierze zależy od nas samych, o ile potrafimy umiejętnie kontrolować ich wpływ.

BIBLIOGRAFIA

1. E. Aronson, Człowiek jako istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

2. E.Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert "Psychologia społeczna. Serce i umysł" Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997.

3. S. Dylak, Media a edukacja. Poznań ,1998.

4. J.Gaff, Człowiek i otoczenie, Warszawa, 1991.

5. R.J.Harris, A cognitiv psychology of mass communication, London, 1994.

6. L. Kirwil, Formownie się agresywności u dzieci. 1992 nr 10.

7. A.Kłosowska, Kultura masowa. Warszawa, 1964.

8. J.Zebrowski ,Zjawiska patologii społecznej i zachowań dewiacyjnych młodzieży. Gdańsk, 2001.

---