„PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH”

Jan Strelau

1. Źródła, na których wyrosła psychologia różnic indywidualnych

• Typologia Hipokratesa - Galena -> 4 humory

• Hipokrates, nawiązując do poglądu Empedoklesa o czterech żywiołach, sprowadził naturę człowieka do odpowiedniej proporcji czterech zasadniczych “soków (humorów) w organizmie. Organizm człowieka ma w sobie krew, flegmę, i dwojakiego rodzaju żółć: czarną i żółtą. Soki te stanowią naturę jego ciała. Optymalny stosunek między tymi sokami jest źródłem zdrowia, natomiast niekorzystne wymieszanie soków, spowodowane nieodpowiednimi proporcjami między nimi, wywołuje choroby. Hipokrates nie dostrzegał jednak związku między wydzielonymi przez siebie “sokami” i ich proporcją, w organizmie, a określonymi właściwościami psychicznymi człowieka. Galen (II wiek n.e.), biorąc za punkt wyjścia hipokratesowską koncepcję “soków”, zwanych często “humorami”, opracował pierwszą typologię temperamentów. Galen wyróżnił dziewięć temperamentów, z których cztery są podstawowe, bezpośrednio zależne od przewagi jednego z soków w organizmie. W zależności od tego, który z soków jest dominujący, dał im następujące nazwy:

• 1.Sangwinik (gr. sanguis - krew): żywe, zmienne usposobienie
  2.Flegmatyk (gr. phlegma - flegma): powolny, chłodny, stabilny
  3.Choleryk (gr. chole - żółć): impulsywny, niezrównoważony
  4.Melancholik (gr. melas chole - czarna żółć): brak impulsywności, zdecydowany.

• Galton - badał pochodzenie geniuszu; „nature or nurture” /dziedziczność czy środowisko?/

• Istotę zdolności umysłowych („geniuszu”) upatrywał w dwóch podstawowych cechach: energii działania i wrażliwości zmysłowej. Uważał, że „geniusz” charakteryzuje się zdolnością do wytężonego, długotrwałego wysiłku; ponadto wykazuje podwyższoną wrażliwość (absolutną i różnicową) na dźwięki, zapachy i inne wrażenia zmysłowe. Pierwsza cecha jest niezbędna, aby „geniusz” był w stanie oddawać się długotrwałej pracy umysłowej, druga ma gwarantować niezakłócony odbiór informacji z otoczenia. Galton był bowiem wyznawcą empirystycznej tezy, że „nie ma niczego w umyśle, czego by wcześniej nie było w zmysłach”. Interesujące, że filozoficzny empiryzm Galton łączył ze skrajnym natywizmem. Był przekonany, że „geniusz” jest nabywany w drodze dziedziczenia, i próbował ten pogląd udowodnić w szeroko zakrojonych badaniach statystycznych (Galton, 1892). Empiryzm w połączeniu z natywizmem oznacza w tym przypadku, że zdolności intelektualne uważa się za zależne od sprawności w zakresie odbioru wrażeń z otoczenia, ale wrażliwość zmysłową uznaje się za cechę wrodzoną.

• Spearman -> inteligencja ogólna /czynnik g/; ogólna zdolność umysłowa

• Spearman (1927) zdefiniował inteligencję jako rodzaj energii mentalnej, przydzielanej poszczególnym czynnościom i zadaniom umysłowym. Różnice indywidualne miałyby polegać na tym, jaką ilością potencjalnej energii mentalnej ktoś dysponuje. Wszystkie czynności wymagają owej energii, choć nie wszystkie w równym stopniu. Zadania i czynności różnią się zatem co do tego, jak bardzo są „intelektualne”, czyli w jakim stopniu zależą od wydatkowania energii mentalnej. Oglądanie filmu wymaga mniej energii niż pisanie tekstu naukowego, ale jeśli film jest frapujący a zarazem trudny w odbiorze, trzeba wydatkować więcej energii mentalnej („więcej inteligencji”), by go zrozumieć. Stanowisko Spearmana nie zostało szerzej rozwinięte, choć wydaje się, że powiązanie zdolności intelektualnych z energetycznymi aspektami funkcjonowania organizmu mogłoby być obiecujące. Z drugiej strony, samo pojęcie „energii mentalnej” jest dość tajemnicze i w gruncie rzeczy niezdefiniowane.

• Spearmanowi zawdzięczamy również podział na trzy podstawowe czynności poznawcze: nabywanie doświadczeń, wnioskowanie o relacjach (tzw. edukcja relacji) i wnioskowanie o współzależnościach (tzw. edukcja korelatów). Nabywanie doświadczeń to zdolność do „inteligentnego” spostrzegania świata; Sternberg (1990) twierdzi, że termin ten odpowiada współczesnemu pojęciu kodowania, czyli spostrzegania wspomaganego procesami kategoryzowania i kojarzenia nowej wiedzy ze starą. Używając bardziej potocznych określeń, pierwsza czynność intelektualna według Spearmana sprowadza się do znajdywania sensu w spostrzeganych treściach. Zdaniem autora, nabywanie doświadczeń dotyczy trzech sfer funkcjonowania człowieka: poznawczej, emocjonalnej (afektywnej) i motywacyjnej (konatywnej). Wyróżnienie dwóch ostatnich sfer każe uznać Spermana za prekursora badań nad inteligencją emocjonalną. Paradoksalnie, jego nazwisko jest zwykle używane jako symbol podejścia teoretycznego, które neguje istnienie różnych form inteligencji, sprowadzając ją do zdolności raczej „akademickich”, niż społeczno-emocjonalnych. Okazuje się, że recepcja prac Spearmana jest znacznie uboższa, niż ich rzeczywiste znaczenie.

• Drugi z wymienionych procesów - wnioskowanie o relacjach — polega na dostrzeganiu abstrakcyjnych zależności między obiektami lub sytuacjami. Wczuwając się w znaczenie użytego terminu „edukcja”, należałoby raczej mówić o wyprowadzaniu relacji, czyli ich aktywnym tworzeniu na podstawie wcześniej nabytych, odpowiednio zakodowanych doświadczeń. Zdaniem Spearmana, poznanie dwóch lub więcej obiektów, prostych czy złożonych, prowadzi do automatycznego poznania związków, zachodzących między nimi, co jest podłożem inteligencji. Na przykład poznanie słów „samochód” i „hulajnoga” prowadzi do wyprowadzenia — wyłącznie na podstawie zrozumienia sensu tych terminów — zachodzącej między nimi relacji przynależności do tej samej kategorii pojazdów. Definicja inteligencji rozumianej jako zdolność do edukcji relacji bliska jest wielu współczesnym psychologom; w gruncie rzeczy sprowadza się do określenia inteligencji jako sprawności w zakresie wnioskowania indukcyjnego. Ważny jest jednak nacisk na niezależność tej zdolności od treści zadania i wcześniej nabytej wiedzy. Dostrzeganie abstrakcyjnych relacji i posługiwanie się nimi ma być przejawem inteligencji „czystej”, lub „płynnej”, nie podlegającej wpływom ze strony kultury, wiedzy i doświadczenia jednostkowego.

• Charles Spearman - dwuczynnikowa koncepcja inteligencji (1927)

1.      Założenie podstawowe: Wykonanie jakiejkolwiek czynności intelektualnej wymaga 2 zdolności:

a.       Czynnika ogólnego (g)

b.       Czynnika specyficznego (s).

2.      W odniesieniu do każdego zadania można określić proporcję udziału czynników g i s.

a.       Jeśli g jest więcej to zadanie mierzy inteligencję ogólną

b.       Jeśli s jest więcej, to zadanie mierzy zdolność specyficzną.

3.      Istnieje wyraźna hierarchia zadań pod względem ich nasycenia czynnikiem g, bardziej nasycone lepiej diagnozują inteligencję ogólną.

4.      Czynnik g to konstrukt teoretyczny, mający wyjaśnić fakt, że wyniki testów są skorelowane, a niektóre z nich są bardziej diagnostyczne dla oceny poziomu inteligencji ogólnej.

5.      Wg Spearmana czynnik g to zdolność do wykonywania 3 podstawowych operacji umysłowych:

a.       Nabywania doświadczenia

b.       Edukcji relacji

c.       Edukcji korelatów

6.      G jest rodzajem energii mentalnej, czyli podstawową zdolnością układu nerwowego do sprawnego wykonywania zadań.

7.      Wg Spearmana UN dysponuje stałą ilością energii, która może być przydzielana różnym zadaniom. Przydział energii to decyzja podmiotu poddana działaniu woli. W tym ujęciu Spearmam to prekursor teorii poznawczych.

8.       Swoją teorię nazywał dwuczynnikową, co może być mylące, bo nie twierdził, że istnieją dwa czynniki intelektualne, ale jeden: g i bliżej nieokreślona liczba czynników s. Chodziło mu o to, że wykonanie każdego zadania zależy od 2 czynników: wspólnego wszystkim zadaniom g i odnoszącego się do ściśle określonej klasy zadań czynnika s

• Stern -> „iloraz inteligencji” /wiek umysłowy : wiek życia * 100/; twórca PRI

• Dziełem niemieckiego psychologa Wilhelma Sterna (1921) było wprowadzenie pojęcia ilorazu inteligencji (intelligence quotient, IQ), rozumianego jako iloraz wieku umysłowego dziecka do wieku życia, pomnożony przez 100. Wiek umysłowy to umowne określenie rzeczywistego poziomu rozwoju intelektualnego konkretnego dziecka, odpowiadające przeciętnemu wiekowi, w którym dzieci zazwyczaj osiągają ten właśnie poziom rozwoju. Na przykład jeśli dziecko ma pięć lat, ale funkcjonuje umysłowo na poziomie typowym dla dzieci sześcioletnich, jego wiek umysłowy określa się na sześć lat. Analogicznie, jeśli dziecko pięcioletnie działa na poziomie typowym dla czterolatków, jego wiek umysłowy szacuje się na lat cztery. Wiek umysłowy jest więc pojęciem określającym względny poziom rozwoju intelektualnego dziecka na tle innych dzieci. Jeśli wiek umysłowy dziecka (np. 6 lat) podzielimy przez wiek życia (np. 5 lat), a wynik pomnożymy przez 100, otrzymamy wygodny wskaźnik rozwoju intelektualnego, zwany ilorazem inteligencji. W omawianym przykładzie, iloraz inteligencji wynosi (6:5)x100=120. Współcześnie, zwłaszcza w odniesieniu do ludzi dorosłych, stosuje się tzw. dewiacyjny iloraz inteligencji, czyli skalę, w której wynikowi przeciętnemu dla danej populacji przypisuje się umowną wartość 100, a odchyleniu standardowemu od przeciętnej - umowną wartość 15. Tak obliczony wskaźnik, matematycznie rzecz biorąc, nie jest już ilorazem, jednak w dalszym ciągu pozwala ocenić poziom intelektualny jednostki na tle całej populacji (Ramka 1.1).

• Zasługą Sterna było też upowszechnienie tezy, że istotnym przejawem inteligencji jest umiejętność przystosowania się do nowych okoliczności i zadań. Pogląd taki jest obecny w wielu współczesnych teoriach inteligencji (Sternberg, 1985). Niektórzy teoretycy wręcz definiują inteligencję jako zdolność radzenia sobie w sytuacjach nowych

• Wundt -> pojęcie wymiaru; różnice interindywidualne, ale i intraindywidualne

• Pojęcie wymiaru (Wundt) podkreśla, że każda osoba zajmuje określone miejsce na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że wielkość (intensywność) tej cechy można zmierzyć

• Różnice intraindywidualne - wewnątrzosobnicze

• Różnice inerindywidualne - zewnątrz osobnicze

• Cattell -> „test umysłowy”; prototyp standaryzacji w badaniach

• W Polsce: jeden z najbardziej znanych testów inteligencji wykorzystującyIQ rozwojowe jest Skala do Badania Inteligencji Małych Dzieci Psyche Cattell

• W niektórych testach inteligencji, wyników surowych nie przelicza się na tradycyjną skalę IQ, lecz na inne skale standaryzowane (np. skalę tetronową, stenową) lub na skalę centylową. W niektórych testach inteligencji wyniki przedstawia się na skali ilorazu inteligencji, lecz o jeszczej innej wartości odchylenia standardowego niż w skalach binetowskich (SD=16) i wechslerowskich (SD=15). Przykładem takiego testu jest Test Inteligencji Niezależny Kulturowo Raymonda Cattella. W teście tym przyjęta wartość odchylenia standardowego w skali ilorazu inteligencji wynosi 24. Oznacza to, że np. IQ=124 w teście Cattella odpowiada IQ=116 w teście binetowskim i IQ=115 w teście wechslerowskim. Różnice te ilustrują fakt, iż IQ jest względną, a nie absolutną miarą inteligencji ogólnej.

2. Podstawowe kategorie służące do opisu różnic indywidualnych

• Czynnik - konstrukt teoretyczny będący wynikiem analizy czynnikowej

• Styl - różnice indywidualne w sposobie przebiegu lub działania jakiejś czynności czy procesu

• Cecha /w przypadku osobowości/ - zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań

• Według innych badaczy -> potencjalne możliwości jednostki

• Zagregowane pomiary międzysytuacyjnej spójności cechy /0,73/ -> dużo większe niż mierzenie każdego przejawu zachowania wyrażającego tę cechę osobno

• Niekwestionowana spójność czasowa cechy /rdzeń PRI/ -> do jej wyeksponowania termin „dyspozycja” => suma częstości aktów, które same niczego nie wyjaśniają

• Raymond Cattell -> rozróżnienie między:

• cechami - długotrwałe, latentne, zależne od osoby

• a stanami - krótkotrwałe, nie są latentne, zależne od sytuacji

• Cechy -> status hipotetyczny /nie do końca zbadane/

• Jung - typ to powtarzający się w charakterystyczny sposób wzorzec tego, co ogólne [granice między typami są płynne]

• Typologie:

• koncepcja biegunowa - podział przez uzyskanie ekstremalnych wartości

• Podejście biegunowe: np. ekstrawersja-introwersja, refleksyjność- impulsywność - to podejście opisuje zdecydowaną mniejszość ludzi, bo tylko tyle z nich posiada skrajne natężenie tych cech

• koncepcja szufladkowa - jakościowo odrębne; Immanuel Kant

• Podejście szufladkowe, np. schizotymik, cyklotymik, iksotymik - specyficzna konfiguracja cech skonfigurowanych - zespoły cech

3. Determinanty różnic indywidualnych: dziedziczność i środowisko

• Różnice indywidualne, zmienność zachowania -> determinowane poligenowo

• Genetyka zachowania -> w ramach genetyki ilościowej

• RI w zachowaniu zwierząt -> chów wsobny, selektywna hodowla

• RI u ludzi -> składają się na wariancję fenotypową

• Części składowe wyposażenia genetycznego: czynnik genetyczny addytywny, czynnik genetyczny nieaddytywny /dominacja i epistaza/

• Wariancja środowiskowa: środowisko wspólne i środowisko specyficzne

• Interakcja genotypu i środowiska -> wzajemne oddziaływanie w wieloraki sposób /genotyp może różnie reagować na odmienne oddziaływania środowiskowe - duży zakres reagowania/

• Korelacje genotypu ze środowiskiem /stopień, w jakim ludzie podlegają wpływom środowiska ze względu na posiadane predyspozycje genetyczne/:

• związek bierny -> jednostki są spokrewnione biologicznie; wzmacnianie podobnych genetycznych predyspozycji

• związek typu reaktywnego -> rodzice reagują na predyspozycje dziecka wzmacniająco lub osłabiająco

• aktywny typ -> jednostka aktywnie poszukuje odpowiadającego jej środowiska

• metody badania -> bliźnięta jednojajowe /MZ/ i dwujajowe /DZ/; studia rodzinne /porównanie par o różnym stopniu pokrewieństwa/; metody dopasowania modeli i analiz ścieżkowych; metody adopcji

• bliźnięta monozygotyczne

• bliźnięta monozygotyczne wychowywane oddzielnie

• bliźnięta dyzygotyczne

• zwykłe rodzeństwo

• rodzic-dziecko

• dziadek/babka-wnuk

• rodzeństwo przyrodnie

• genetyka molekularna w badaniach nad zachowaniem -> QTL /”wiele genów” - o zróżnicowanych wielkościach wpływu/

4. Inteligencja: definicje, struktura i procesy poznawcze

• nurt psychometryczny -> RI w inteligencji

• podejście poznawcze -> procesy umysłowe warunkujące inteligentne zachowanie

• najbardziej typowe dla IQ -> zdolności rozumowania i wnioskowania

• Hebb => inteligencja A /podstawowy potencjał zdeterminowany genetycznie/; inteligencja B /zdeterminowana przez fenotyp, obserwowalna/

• Vernon -> inteligencja C /ujawnia się w badaniach testami inteligencji/

• Strelau => inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność wykonywania zadań lub rozwiązywania problemów wymagających typowo ludzkich procesów poznawczych. Warunki te kształtują się w wyniku specyficznego dla jednostki oddziaływania między genotypem a środowiskiem

• STRUKTURA INTELIGENCJI

• Dwuczynnikowa teoria zdolności Spearmana /w rzeczywistości jednoczynnikowa/ -> inteligencja ogólna /g/ i zdolności specjalne /s/; energia umysłowa odpowiedzialna jest za inteligencję

• G opiera się na zrozumieniu doświadczenia i myśleniu abstrakcyjnym; doktryna „neogenezy”;

• 3 zasady funkcjonowania intelektu:

• zrozumienie własnego doświadczenia,

• edukcja relacji /stosunek między elementami/,

• edukcja korelatu

• Przykład edukcji relacji i korelatu

Cukier - słodki Cytryna - ?

Edukcja relacji - domyślamy się, że relacją jest smak

Edukcja korelatu - domyślamy się, że cytryna ma kwaśny smak.

1, 2, 4, 7, ?

Edukcja relacji - liczba zmienia się co (1,2,3…)

Edukcja korelatu - następna liczba to 11

• Modele czynników równorzędnych:

• (morfologiczne) - nie ma czynnika G. Zdolności są niezależne od siebie i równoważne pod względem znaczenia.

„szkoła amerykańska”

• E.I.Thorndike (1920)

• I.I.Thurstone (1938)

• J.F. Guilford (1967)

Współcześnie:

• H.Gardner

• Teoria podstawowych zdolności umysłowych Thurstone'a :

• rozumienie słów,

• płynność słowna,

• zdolności liczbowe,

• zdolności przestrzenne,

• zdolności rozumowania,

• pamięć,

• szybkość spostrzegania

• czynnik nadrzędny - zdolność indukcji

• Guilford -> model struktury intelektu /MSI/ - każdą zdolność można opisać na postawie 3 aspektów:

• Operacje:

• poznawanie,

• pamięć,

• wytwarzanie-myślenie-dywergencyjne,

• wytwarzanie konwergencyjne,

• ocenianie

• Treści:

• figuralne,

• symboliczne,

• semantyczne,

• behawioralne

• Wytwory: do formalnego aspektu informacji;

• jednostki,

• klasy,

• relacje,

• systemy,

• przekształcenia,

• implikacje [sześcian]

• modele czynników hierarchicznych - mówią, że istnieje czynnik G i zdolności niższego rzędu o różnym poziomie ogólności.

„szkoła brytyjska”:

• C. Burt (1949)

• P.E.Vernon

• B.B Catell

Współcześnie:

• S.I. Horn

• J.Caroll

• Vernon - struktura IQ składa się z 4 poziomów :

• na szczycie czynnik g

• 2 główne czynniki grupowe:

• werbalno-szkolny - zdolności werbalne i liczbowe

• praktyczny - zdolności przestrzenne, manualne i mechaniczne

• na dole hierarchii - czynniki specyficzne

• Hierarchiczny model IQ Raymonda Cattella - podział czynnika g na:

• inteligencję płynną (Gf) - wrodzony, genetycznie uwarunkowany potencjał jednostkowy

• skrystalizowaną (Gc) - ogół zdolności intelektualnych powstałych w wyniku zaangażowania potencjału inteligencji płynnej w określone działania; uwarunkowany doświadczeniem

• Inteligencja skrystalizowana powstaje na skutek zaangażowania = Teoria inwestowania Po 15 roku życia inteligencja płynna spada a skrystalizowana zmienia się wraz z wiekiem (raczej in+)

• Gf -> uwarunkowana genetycznie /coś w rodzaju IQ A Hebba/, przenika wszelkie czynności umysłowe, najbardziej w testach niewerbalnych, wrodzona zdolność rozumowania; rozwija się tylko do okresu dojrzałości

• Gc -> coś w rodzaju IQ B; wynik doświadczenia i uczenia się, zmienia się wraz z wiekiem

• Cattell - triadowa teoria struktury zdolności - 3 główne składniki zdolności:

• możliwości /biologicznie ograniczone/,

• zdolności lokalne /organizacja strukturalna pól sensorycznych i motorycznych/ i

• zdolności pośredniczące/instrumantalne /te podstawowe u Thurstone'a, Gc/

• Carroll -> metaanaliza badań -> 3 warstwy zdolności poznawczych: wąskie /I/, szerokie /II; min. 8-> inteligencja płynna, int skrystalizowana, ogólna pamięć i zdolność uczenia się, ogólna percepcja wzrokowa, ogólna percepcja słuchowa, ogólna zdolność wydobywania z pamięci, ogólna szybkość umysłowa, szybkość przetwarzania informacji; kategorie procesów poznawczych/, ogólne /III; G lub G3, cos w rodzaju g Spearmana/; współcześnie - najpowszechniej akceptowany pogląd [1993]

• Podejście poznawcze /z uwzględnieniem RI; nie do końca samo przetwarzanie informacji/:

• Triarchiczna teoria inteligencji Sternberga -> 3 subteorie:

• składników /odnośnie Gf; ujawnia się zwłaszcza w rozumowaniu indukcyjnym; myślenie przez analogię; 3 rodzaje składników: wykonawcze [przetwarzanie informacji uczestniczące w wykonywaniu zadań], nabywania wiedzy [przetwarzanie inf w uczeniu się; RI w szybkości], metaskładniki [planowanie, kontrola, podejmowanie decyzji]

• doświadczenia /radzenie sobie z nowym zadaniem i wymogami środowiska i zdolność do automatyzacji procesów informacyjnych/

• kontekstu /adaptacja, selekcja środowiska, kształtowanie-zmiana rzeczywistości/

• taka inteligencja /wg Sternberga/ - analityczna lub akademicka -> jest niezależna od praktycznej [zdrowy rozsądek; coś w rodzaju efektywności wykonywania zawodu ] /Neisser/; łączy się ze składnikiem kontekstowym; ta druga słabo koreluje z IQ psychometryczną /ale to różne wyniki w różnych badaniach/

• formalna teoria inteligencji Nęcki -> zasoby uwagi i pamięć robocza/operacyjna jako podstawowe procesy funkcjonowania poznawczego /oba korelują z IQ psychometryczną/

• pobudzenie energetyczne i napięciowe - mediatory w stosunku do zasobów uwagi i pojemności pamięci roboczej /energetyczne mobilizuje/

• też pojęcie procesu inteligencji -> oscylowanie przez organizm w granicach pobudzenia, akceptowalnych w przypadku danej osoby, rozwiązującej konkretne zadanie w konkretnej sytuacji/

• na wielkość pobudzenia wpływają też cechy temperamentu; otoczenie [mechanizmy związane z regulacją poziomu aktywacji]

• nie IQ w sensie psychometrycznym /jako cecha latentna/, tylko inteligentne zachowanie - kompetencje w zakresie rozwiązywania pewnej klasy zadań [pamięć robocza i uwaga - strukturalne podłoże IQ]

• Teoria wielu inteligencji Gardnera -> IQ jako zdolność do rozwiązywania problemów lub tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub społeczności /IQ: językowa, logiczno-matematyczna [rozumienie indukcyjne], przestrzenna, muzyczna, cielesno-kinestetyczna, interpersonalna, intrapersonalna/; biologiczny potencjał; edukacja powinna wspierać rozwój tych inteligencji [krytyka - to raczej uzdolnienia]

• Też rozwojowa teoria inteligencji Piageta

• Teorie zdolności poznawczych /Tiepłow, Leontiew/

• Mechanizmy poznawcze i biologiczne leżące u podstaw inteligencji

• Elementarne zadania poznawcze /ECT/ - szybkość i efektywność ich wykonania zależy od inteligencji /ale różne wyniki/; występują tu RI /prekursor - Galton/; angażują procesy poznawcze, leżące u podstaw zachowań inteligentnych

• Pomiar czasu reakcji prostej /CR/ motorycznej - czasem tylko percepcja bodźca; lub złożonej /podejmowanie decyzji/ [TMRavena - miara Spearmanowskiego czynnika g]

• Najsłabszy związek - między CR prostą a inteligencją psychometryczną

• Sternberg -> związek między czasem wykonywania elementarnych zadań poznawczych o treści semantycznej a IQ psychometryczną

• Hunt - potwierdzenie trafności składników IQ wyodrębnionych przez Carrolla

• Czas inspekcji /CI; Vickers/ -> szybkość podejmowania decyzji z całkowitym pominięciem szybkości reakcji; manipulowanie czasem ekspozycji bodźca wzrokowego - ograniczenie dokładności podejmowanej przez badanego decyzji

• CI koreluje z IQ psychometryczną /wyższe IQ - krótszy CI, dokładniejsze różnicowanie bodźca przy krótszym czasie ekspozycji/

• Deary /percepcja słuchowa/ -> związek między szybkością percepcji i różnicowaniem sensorycznym /efektywność/ a IQ [wcześniej też Spearman]

• Metaanaliza badań - na korzyść Carrolla /wyodrębnił szybkość przetwarzania informacji jako składową IQ/

• Składniki poznawcze w trakcie rozwiązywania zadań a IQ psychometryczna

• Efektywność pamięci operacyjnej -> RI [orientacja poznawcza]

• [zdolności werbalno-matematyczne - powszechnie akceptowana miara g]

• teoria zasobów uwagi Kahnemana [podobne do energii umysłowej Spearmana] ->badania nad związkiem między uwagą a inteligencją

• paradygmat podwójnych zadań /np. Hunt/ -> poziom IQ /Raven/ koreluje umiarkowanie ze wskaźnikiem zasobów uwagi

• mózg a inteligencja /ale raczej nie mechanizmy - jak na razie nie stwierdzono związku przyczynowo-skutkowego/

• czynność bioelektryczna mózgu /EEG/ - względnie trwałe RI [różne wyniki badań; fale alfa /relaks/ - wskaźniki poziomu aktywacji; w związku z efektywnością wykonywania testów inteligencji]

• potencjały wywołane /PW/ - aktywność bioelektryczna mózgu związana z podejmowaniem decyzji, inicjowaniem reakcji na dany bodziec [Ertl]; czas latencji PW na bodźce świetlne ujemnie koreluje z poziomem inteligencji

• szybkość przebiegu procesów neurofizjologicznych jest jednym ze składników determinujących inteligencję

• osoby o wysokim IQ - bardziej złożona fala PW [bez błędów w transmisji] /silny związek; Hendriksonowie/; metoda sznurkowa - miara długości fali po jej „rozciągnięciu”; ale wiele niepotwierdzających tego badań

• aktywność metaboliczna mózgu

• tomografia pozytronowa /PET/ - miara przemiany materii w mózgu

• Haier -> większa aktywność metaboliczna mózgu w stanie spoczynku przy wyższym poziomie IQ /dla osób starszych, też z Alzheimerem/

• Inne jego badania -> osoby o większych możliwościach poznawczych angażują mniejsze zasoby metaboliczne mózgu /spalają mniej energii/ w rozwiązywanie testów poznawczych

• Nieinwazyjna technika rezonansu magnetycznego /bez promieniowania; MRI/ - komputerowe obrazowanie ciała /w tym mózgu/ przez pochłanianie promieniowania elektromagnetycznego

• Korelacja między inteligencją płynną a pamięcią roboczą /wskaźnik - rozumowanie przez analogię; Raven/

• Wielkość mózgu a inteligencja => na bardzo dużych próbach istotne statystycznie różnice - największy mózg rasa mongoidalna, biała - średni, czarna - najmniejszy /podobne różnice pod względem ilorazu inteligencji/

• Umiarkowany związek między wielkością mózgu a ogólną IQ /raczej zaangażowanie całego mózgu a nie jego specyficznych części/

• Dziedziczność i środowisko a kształtowanie RI w IQ

• Cattell, Jensen, Eysenck - dominująca rola czynnika genetycznego /ok. 80% wkładu do RI w inteligencji/

• Metaanalizy badań -> zbliżony wkład czynnika genetycznego i środowiska w wariancję inteligencji

• Plomin i in. -> 3 metaanaliza -> czynnik genetyczny odpowiada w 50% za wariancję zdolności ogólnej /IQ/; 50% - środowisko [wspólne - 25%; specyficzne - 15%; błąd pomiaru - 10%]

• RI w zdolnościach werbalnych i przestrzennych w znaczącej mierze są zdeterminowane genetycznie i środowiskiem specyficznym

• Wkład czynnika genetycznego w wariancję zdolności specjalnych wzrasta wraz z wiekiem /też w zdolnościach ogólnych/

• Większość wariancji w specyficznych zdolnościach poznawczych jest fenotypowo wspólna

• Wariancja zdolności ogólnych -> 76% czynnik genetyczny, 20% środowisko specyficzne /niezależność między poszczególnymi zdolnościami poznawczymi/ i 4% środowisko wspólne

• Wraz z wiekiem wzrasta rola środowiska specyficznego /na rzecz wspólnego/ i genetycznego /nawet do 60%; w dzieciństwie - 40%/

• Ważna rola środowiska specyficznego w determinowaniu RI w zakresie specjalnych zdolności poznawczych

• Ewolucja mózgu a inteligencja

• IQ rozwijała się przez wiele milionów lat, równolegle ze zmianami zachodzącymi w mózgu /IQ wspólna człowiekowi i zwierzętom/

• Inteligencja -> zdolność adaptacji zachowania do nowych wymogów i warunków środowiska [już u Sterna]

• 4-czynnikowa teoria inteligencji biologicznej Stenhouse'a:

• czynnik D -> czynnik kierunkowy /sprawność sensoryczna i motoryczna/

• czynnik C -> centralny magazyn pamięci

• czynnik A -> abstrahowanie i generalizowanie /zdolność dostrzegania podobieństw i różnic/

• czynnik P -> zdolność odraczania lub powstrzymywania reakcji /coś w rodzaju hamowania wewnętrznego Pawłowa/

• poznawcza teoria filogenezy zachowania inteligentnego: ewolucja w mechanizmie pamięci => pamięć mimetyczna /rewolucja w umiejętnościach motorycznych; świadome naśladownictwo; komunikacja/, leksykalna /zdolność komunikacji werbalnej/ i zewnętrzna /przekazywanie i wykorzystywanie doświadczenia; wykracza poza pamięć indywidualną/

• encefalizacja a inteligencja

• stosunek wielkości mózgu do reszty ciała

• Jerison -> ewolucja inteligencji to encefalizacja /jest jej miarą/

• Iloraz encefalizacji /EQ/ -> stosunek rzeczywistej wagi mózgu do wartonaści oczekiwanej dla danego gatunku /wraz z ewolucją gatunków zwierzęcych rosłą zdolność przetwarzania informacji w mózgu => ale u różnych rodzajów ta zdolność wykorzystywana jest w różny sposób; strukturalne zróżnicowanie móżgu/

• Zasada masy właściwej - masa tkanki nerwowej odpowiedzialnej za daną funkcę odpowiada ilości informacji przetwarzanej przy pełnieniu tej funkcji; różne sposoby adaptacji - wielkorakość zachowań inteligentnych

• Ale EQ nie może być stosowany jako miara RI w obrębie danego gatunku

• O IQ decyduje nie tylko waga mózgu, ale przede wszystkim jego struktura

• Zdolności adaptacyjne -> inteligencja biologiczna

6. Rola adaptacyjna inteligencji w życiu codziennym

• Trafność prognostyczna IQ -> czy pozwala na predykcję powodzenia życiowego

• Badania podłużne Termana nad powodzeniem życiowym dzieci o wybitnej inteligencji

• Osoby z wysokim IQ o wysokich osiągnięciach -> lepsze przystosowanie emocjonalne, zdrowie psychiczne, przystosowanie społeczne i potrzeba osiągnięć

• Na powodzenie życiowe jednostki mają więc też wpływ cechy osobowości

• IQ i SES /status społeczno-ekonomiczny rodziców/ jako predyktory porzucenia szkoły /IQ - lepszy predyktor/; IQ i SES są ze sobą w interakcji /łącznie zwiększają predykcję w większym stopniu, niż każdy z nich oddzielnie/

• IQ - predyktor uzyskania tytułu naukowego, powodzenia akademickiego

• IQ wpływa na wykształcenie [zwolennicy dziedziczności] czy odwrotnie [zwolennicy wpływu środowiska]? Złożony związek między nimi

• Poziom IQ wzrasta wraz z poziomem wykształcenia, ale między tymi z takim samym wykształceniem RI w poziomie IQ

• Ale: poziom IQ nie jest najważniejszą determinantą wysokości zarobków /też wykształcenie/

• IQ jest dobrym predyktorem ubóstwa /SES jest tego słabszym predyktorem/

• Niski IQ zwiększa prawdopodobieństwo zachowań przestępczych /zwłaszcza w wieku 15-25; młodociani przestępcy mają niższe IQ/; SES jest mniejszym; predyktorem takich zachowań; IQ pozwala z 15% P przewidywać te zachowania

• Trafność zdolności poznawczych /predyktor rodzaju wykonywanego zawodu/ zmniejsza się wraz z malejącym stopniem złożoności wykonywanej pracy

• IQ -> najsilniejszy predyktor efektywności pracy /też tej wymagającej uczenia się i zdobywania wiedzy/

• Lepsza trafność - połączenie IQ z innymi predyktorami /m.in. test „próbki pracy”, testy integralności, [pomiar szeregu cech osobowości], testy służące do pomiaru sumienności, ustrukturalizowane wywiady [dopasowane do rodzaju oczekiwanej pracy]/

• Też IQ jako najlepszy predyktor sukcesu uczenia się czynności zawodowych

• Zdolności specjalne /np. liczbowe, werbalne, mechaniczne/ są lepszym predyktorem efektywności pracy zawodowej niż IQ ogólna -> kiedy bierze się pod uwagę specyficzny rodzaj pracy

• Wiele cech osobowości /nie tylko sumienność/ o dobre predyktory powodzenia zawodowego [wraz ze stopniem trudności wzrasta rola zdolności poznawczych] -> najlepszy predyktor to kombinacja pierwszych z drugimi

• ASVAB /Bateria Uzdolnień Zawodowych Służb Zbrojnych, mocno nasycony czynnikiem g/ -> IQ tym mierzone to dobry predyktor powodzenia w służbach wojskowych /znikomy wpływ zdolności specjalnych w prognozowaniu/

• IQ praktyczna Sternberga => wiedza ukryta i doświadczenie; według niego jest ona najlepszym predykorem powodzenia życiowego /lepszym niż IQ ogólna/; ale odnosi się to tylko do określonej grupy zawodów /nie „ogólny”, „zdrowy rozsądek”/

• Ale: wiedza, to nie zdolności /nie można ich porównywać z g/; wiedza ukryta to wiedza /o pracy/

• Również osobowość, poziom energii życiowej /temperament/, status zdrowotny, problemy rodzinne -> współdeterminują osiągnięcia zawodowe i sukcesy życiowe

• Badania polskie -> oprócz IQ predyktorem powodzenia życiowego była też wysoka samoocena i zaradność życiowa /cechy osobowości/

• Efekty IQ są probabilistyczne, a nie deterministyczne /podnosi ona szansę uzyskania czegoś, a nie o tym przesądza/

7. Osobowość jako zespół cech: od Allporta do modelu Wielkiej Piątki

• Reakcja organizmu zależy tak od działających bodźców, jak i od czynników tkwiących w organizmie

• Za kategorię opisu przyjmuje się cechę

• Ogólnie teorie osobowości koncentrują się na różnicach między jednostkami

• Gordon Allport -> inicjator teorii osobowości opartych na pojęciu cechy

• Osobowość jako niepowtarzalna struktura cech [dynamiczna - a więc podlegająca zmianie - organizacja wewnątrz jednostki], mających właściwości motywacyjne [osoba stwarza sytuacje, w której cecha może się przejawiać; też w określonych sytuacjach]

• Układy, struktury psychofizyczne, neuropsychiczne - odnoszą się do pojęcia cechy; funkcje adaptacyjne

• Cecha - predyspozycja do reagowania w określony sposób dla wszystkich ludzi

• Dyspozycja osobista -> cecha specyficzna dla jednostki

• Podejścia nomotetyczne /uniwersalne; skoncentrowane na cesze, wymiarze/ i idiograficzne /indywidualne; skupienie na konkretnej osobie/

• Cecha jest bardziej ogólna od nawyku czy postawy; nie podlega ocenie w kategoriach dobra czy zła

• Dyspozycja dominująca -> wpływa na całe zachowanie; występuje rzadko /np. osobowość autorytarna, makiaweliczna/

• Dyspozycje centralne -> najbardziej charakterystyczne dla jednostki; najczęściej ujawniają się w działaniu /od kilku do 10 wg Allporta/

• Dyspozycje wtórne -> wąskiego zakresu bodźce i reakcje

• Podział taki też dla cech nomotetyczne

• Cecha zapewnia spójność zachowania /ale też zależność od wpływów środowiska i jego interakcja z cechami/

• Allport i Odbert -> inicjatorzy badań leksykalnych nad osobowością [potem zwolennicy wielkich pięciu czynników]

• Autor pojęcia Ja oraz pojęcia autonomii funkcjonalnej -> każda czynność często powtarzana może stać się celem samym w sobie, choć pierwotnie podejmowano ją, kierując się określoną motywacją

• Przeciwnik analizy czynnikowej /zwolennik podejścia idiograficznego/

• 16-czynnikowy model osobowości w ujęciu Raymonda Cattella

• przykład opisowej teorii osobowości /tak jak Allporta/

• cechy - psychiczna struktura osobowości

• cechy powierzchniowe - obserwowalne na zewnątrz

• cechy źródłowe - reprezentują podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość /mają wspólną przyczynę/; dzięki analizie czynnikowej

• cechy źródłowe - o podłożu biologicznym, ale też kształtowane przez środowisko /fizyczne i społeczne/

• 3 kategorie cech /stałe elementy osobowości/:

• zdolnościowe /poznawcze/ [np. inteligencja]

• temperamentalne /stylistyczne/ [tempo i ogólny styl działania; też emocjonalnie]

• dynamiczne [motywacyjny aspekt zachowań; istotne dla jednostki cele] => ergi /wrodzone psychofizyczne tendencje posiadające składnik percepcyjny, afektywny i dążeniowy; np. seks, głód/, sentymenty /status cech; zwracanie uwagi i reagowanie na określone obiekty lub ich klasy; po wpływem środowiska i doświadczenia; np. religia, kariera/ i postawy /dzięki nim dowiadujemy się o dwóch wcześniejszych; siła zainteresowań, kierunek działania, obiekt/

• tworzy to sieć dynamiczną - hierarchiczna struktura służebności wobec siebie /ergi - podstawowe siły napędowe osobowości/

• inicjator i zwolennik metody wielozmiennowej w badaniach /badanie relacji między wieloma zmiennymi, a potem analiza czynnikowa/

• hipoteza leksykalna - wszystkie ważne aspekty osobowości utrwalone są w treści języka /ostateczna analiza czynnikowa na 35 cechach dwubiegunowych/

• 3 źródła wnioskowań o osobowości jednostki:

• obserwacja zachowania w codziennych sytuacjach /L/

• samoopis /Q/ [czynniki pierwszego rzędu]

• sytuacje eksperymentalne /T/ [najbardziej zobiektywizowane]; 21 podstawowych zmiennych osobowościowych - tzw. Indeks uniwersalny [3 kategorie cech źródłowych]; czynniki drugiego /niekiedy trzeciego/ rzędu

• największa zbieżność wyodrębnionych czynników: L i Q

• 16-Czynnikowy Kwestionariusz Osobowości /16PF/; polski - 16CO; 16 skal, cechy dwubiegunowe, większość odnosi się do sfery temperamentu /ale też inteligencji i cech dynamicznych/

• 5 wersja /Conn, Rieke, 1998/ -> z 16 do 5 czynników: ekstrawersja, lęk, sztywność umysłowa, niezależność, samokontrola

• Cattell -> równania specyfikacyjna /próba przewidywania zachowań znając cechy; spekulatywne/ -> rola interakcji zmiennych osobowościowych i sytuacyjnych jako wyznaczników zachowania

• Leksykalne badania nad strukturą osobowości

• Nowy nurt -> pięcioczynnikowy model osobowości /PMO/

• Fiske -> w wyniku analizy czynnikowej tych cech Cattella 5 czynników: adaptowalność społeczna, konformizm, wola osiągnięć, kontrola emocjonalna, poszukujący intelekt

• Tupes i Christal /”ojcowie” PMO/ => surgencja, ugodowość, niezawodność, stałość emocjonalna, kultura [metoda szacowania]

• Norman -> surgencja, ugodowość, sumienność, stałość emocjonalna, kultura => podstawowa taksonomia osobowości [wpływ na strategie badawcze dotyczącego leksykalnego opisu osobowości]

• Goldberg - termin „Wielka Piątka” /ale to kombinacje różnych czynników/

• Też hipoteza leksykalna -> najbardziej istotne RI w codziennych kontaktach, zostaną zakodowane w języku

• Też 5 czynników - zamiast kultury intelekt [coś w rodzju otwartości]

• Lista 100 przymiotników - identyfikatorów /prototypowe opisy dwubiegunowe tych 5 czynników/

• W Polsce -> z reguły samoopis i szcowanie za pomocą przymiotników; Szarota - ugodowość, sumienność, dynamiczność, pobudliwość, intelekt

• Też pomysł umieszczenia czynników na przestrzeni kołowej /ale przymiotniki nie mają charakteru uniwersalnego/

• De Raad -> wydaje się niemożliwe potwierdzenie jednej międzykulturowo trafnej struktury cech

• Swobodne opisy osobowości dzieci /w ramach modelu PMO/ - oparte na języku naturalnym

• Badania międzykulturowe Halversona i Kohnstamma /też w Polsce/ - 76-85% opisów mieści się w kategoriach 5 czynników; wzrost roli sumienności wraz z wiekiem [wiek i płeć raczej nie wpływały na wyniki]

• Podejście to jest raczej ateoretyczne i nie bierze pod uwagę sytuacji, kontekstu zachowania; tylko opis, bez wyjaśniania mechanizmów leżących u podstaw

• Psychometryczne badania nad strukturą osobowości /PMO/

• Opis oparty na zdaniach /ujmują sytuację/; kwestionariusze [pomiar 5 czynników osobowości]

• Costa i McCrae -> neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenie /wyobraźnia; odpowiednik intelektu/ => trzyczynnikowy model osobowości NEO [czynniki pierwszego rzędu]

• + ugodowość i sumienność /1987/ -> NEO-PI; potem NEO-PI-R /revised/ - 30 skal, 240 pozycji, 5-stopniowa skala

• czynniki - NEOAC /od pierwszych liter angielskich wyrazów/; OCEAN

• 1989 -> NEO-FFI /wersja skrócona; NEO-Five Factor Inventory/; 60 pozycji; ogólna diagnoza

• czynnik N - neurotyczność vs zrównoważenie emocjonalne

• czynnik E - ekstrawersja vs introwersja

• czynnik O - duża vs mała otwartość na doświadczenie /konwencjonalne, konserwatywne/

• czynnik A - duża vs mała ugodowość

• czynnik C - duża vs mała sumienność

• Zuckerman -> /nie leksykalne w ogóle/ towarzyskość, aktywność, naurotyczność-lęk, agresywność-wrogość, psychotyczność-impulsywne poszukiwanie doznań; Kwastionariusz Osobowości Zuckermana-Kuhlmana /ZKPQ/

• Hendriks -> Pięcioczynnikowy Inwentarz Osobowości /FFPI/; 100 pozycji; ekstrawersja, ugodowość, sumienność, stabilność emocjonalna /coś w rodzaju N/, autonomia /coś w rodzaju O/

• NEOAC jako podstawowe wymiary, cechy osobowości -> istnieją realnie /tak dzięki szacowaniu, jak i samoopisowi/, charakteryzuje je niezmienniczość [Strelau i Zawadzki - N i E należą do wymiarów temperamentu; O, A i C - wymiary osobowości należące do sfery charakteru], są uniwersalne [ale nie do końca są ortogonalne, bo korelują ze sobą...], mają podstawę biologiczną /stopień odziedziczalności ok. 30-40%; ale nie należy takich podstaw szukać w mechanizmach anatomo-fizjologicznych; konstrukty psychologiczne, a nie biologiczne/

• Costa, McCrae - teoria pięciu czynników => dziedzicznie uwarunkowany i uniwersalny materiał osobowości /ale uniwersalna jest większość konfiguracji cech, np. Eysencka, PTS/; nadali tym czynnikom status temperamentu - nie powstają w interakcji ze środowiskiem, wpływają wraz z nim na rozwój postaw, emocje, zachowania [skrajny konstytucjonalizm rozumienia cechy]; a przecież środowisko specyficzne odpowiada za pewne RI w tych 5 cechach

• Podejścia idiograficzne -> typy osobowości jako specyficzna konfiguracja pięciu podstawowych czynników

• Możliwość zaklasyfikowania osób do określonych typów osobowości

• Block -> 2 konstrukty psychologiczne => odporność Ego /elastyczne reagowanie na zmieniające się sytuacje, związane z IQ społeczna, dotyczy możliwości adaptacyjnych/ i kontrola Ego /powtrzymywanie się vs impulsywność, związana z ekstrawersją-introwersją, refleksyjnością-impulsywnością, internalizacją-eksternalizacją/; technika Q-sort

• Ogólnie 3 typy: odporny /przystosowany; wysoka S, niska N/, nadmiernie kontrolujący się /wysoka N, niska E/, niedostatecznie kontrolujący się /niskie A i C/

• Ale nie w każdych badaniach te typy udaje się wyodrębnić /i w takiej konfiguracji czynników/

• Czynniki te są dobrymi predyktorami powodzenia zawodowego, odporności na stres, ryzyka zaburzeń w zachowaniu i patologii

• PMO - subiektywizm w doborze zmiennych; czynniki nie są w stosunku do siebie ortogonalne

VIII. Teorie temperamentu koncentrujące się na dziecku [USA]

• Temperament -> odnosi się do względnie stałych cech osobowości występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt; będąc pierwotnie zdeterminowanym przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, tempermanet podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem [Strelau]

• Współczesne teorie temperamentu - od początku II poł. XX w.

• Eysenck - N i E -> wymiary temperamentu

• Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess /1977/

• Podłużne badania nad temperamentem /NYLS/; temperament jako styl zachowania [koncepcja stylistyczna]; czysto opisowo; niezmiennośc struktury temp w ciągu życia

• 9 kategorii (cech) temperamentu => aktywność, rytmiczność /funkcji biologicznych/, zbliżanie się-wycofywanie, łatwość przystosowania, próg reagowania, siłą reakcji, jakość nastroju, roztargnienie, zasięg uwagi i wytrwałość

• 3 konstelacje temperamentalne /w sumie to typy/ => temperament łatwy /ok. 40% dzieci/, wolno rozgrzewający się /15%/, trudny /10%, ryzyko zaburzeń w zachowaniu/

• dobroć dopasowania -> zgodność między temperamentem jednostki a oczekiwaniami i wymogami otoczenia -> brak zaburzeń /nawet w temp trudnym/; niedopasowanie - zaburzenia, zakłócony rozwój /zwłaszcza w temp trudnym/

• wartość predyktywna temp trudnego /zwłaszcza u dzieci lekko upośledzonych/

• pomiar temp -> kwestionariusze do diagnozowania konstelacji temp u dzieci

• w Polsce - DOTS-R /Zmodyfikowany Kwestionariusz Wymiarów Temperamentu/, Windle i Lerner

• krytyka - struktura temp jest specyficzna w zależności od wieku życia

• cechy nabierają różnego znaczenia w zależności od czynników zewnętrznych i wewnętrznych

• Rozwojowy model temperamentu Rothbart i Derryberry'ego /1981,1988/

• Uwzględnia dynamikę interakcji zachowania i czynników biologicznych

• Temperament jako konstytucjonalnie uwarunkowane /biologiczne/ różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji

• Reaktywność -> pobudliwość fizjologiczna i behawioralna /somatyczna, autonomiczna, neurohormonalna i poznawcza/, czas latencji, siła reakcji itp.

• Samoregulacja -> procesy modyfikujące reaktywność /uwaga, dążenie, samouspokajanie itp./

• Wchodzą ze sobą w interakcję; wraz z wiekiem coraz bardziej świadoma kontrola samoregulacji

• Cechy temperamentu w sferze motoryki, emocji, uwagi

• W miarę dojrzewania zmiany w OUN -> rozwojowo specyficzne biologiczne mechanizmy temperamentu; neurofizjologiczne mechanizmy motywacyjne [regulacja pewnych zachowań]; też w kształtowaniu temp biorą udział procesy fizjologiczne leżące u podstaw uwagi

• Koncentracja na niemowlętach i dzieciach przedszkolnych

• Struktura temp niemowlęcia -> poziom aktywności, usmiech, strach, niezadowolenie w wyniku skrępowania ruchów, łątwość uspokajania się, czas koncentracji; IBQ - Kwestionariusz Zachowań Niemowlęcych

• CBQ - Kwestionariusz Zachowań Dziecięcych; 3-8lat; zbliżanie się, przyjemność, uśmiech, aktywność, impulsywność, nieśmiałość, niezadowolenie, strach, złość, smutek, łatwość uspokajania się, kontrola hamowania, uwaga i wrażliwość percepcyjna

• 3 czynniki -> ekstrawersja/surgencja, afektywność negatywna, wzmożona kontrola

• ale różne rozumienia reaktywności /jako tendencja, poziom aktywacji itp./

• świadoma kontrola /wola/ -> raczej cecha charakteru /wpływ środowiska/ niż domena temperamentu

• Koncepcja temperamentu zahamowanego i niezahamowanego

• Jerome Kagan -> autor refleksyjnego-impulsywnego stylu poznawczego

• jedyna niezmienna cecha w trakcie rozwoju: nieśmiałość/lękliwość vs śmiałość/towarzyskość [Eysenck - biologiczna teoria introwersji-ekstrawersji]

• zdarzenia nieznane -> stan niepewności -> rodzaj stresu -> różnice temperamentalne

• temperament zahamowany /10%/-> nieśmiałe reakcje, brak okazywania emocji, wystraszenie; niezadowolenie /też ucieczka/

• temperament niezahamowany /25%/-> spontaniczność, rozmawianie, okazywanie emocji [skrajności na kontinuum, mogące mieć status typu]

• temp jako dziedzicznie uwarunkowany profil zachowania

• metoda pomiaru - obserwacja w warunkach laboratoryjnych, wystandaryzowanych [też pomiary psychofizjologiczne]

• w większości wypadków te cechy nie ulegają zmianie aż do późnego dzieciństwa

• u niemowląt -> temperament wysoko- /predyktor zahamowanego/ i nisko reaktywny /predyktor niezahamowanego/

• analogia do RI u zwierząt /tendencja do zbliżania się i unikania/

• u podstaw tych typów temp -> reaktywność układu limbicznego /ciała migdałowatego, podwzgórza, układu siatkowatego i współczulnego; zahamowane - wyższa reaktywność tych układów/; nie mają odmiennych mechanizmów

• bliźnięta MZ i DZ -> RI w zahamowanym - 62% czynnik genetyczny

• Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu Bussa i Plomina

• [Diamond - temperament występuje również w świecie zwierząt]

• temperament to obecne od wczesnego dzieciństwa odziedziczone cechy osobowości /zrąb ludzkiej osobowości/

• 3 temperamenty /nie cechy/: emocjonalność[reagowanie silnym pobudzeniem, niezadowolenie, strach, złość], aktywność[wigor - poziom energetyczny zachowania, i tempo - szybkość reakcji], towarzyskość[dążenie do kontaktu lub unikanie] /EAS/

• według nich występują u dzieci i dorosłych /nieco przytłumione/; proste kwestionariusze EAS-TS

• ważna rola regulacyjna temperamentu

• obustronny wpływ środowiska i temp

• wkład czynnika genetycznego do wariancji cech - 30-40%

• emocjonalność - poziom aktywacji autonomicznej /część współczulna AUN; jej reaktywność/; aktywność - aktywacja behawioralna od głębokiego snu do silnego pobudzenia; korelat towarzyskości - aktywacja struktur mózgowych /porównanie jej z ekstrawersją/

• ale: wariancja genetyczna u MZ i DZ w towarzyskości i aktywności jest minimalna

9. Teorie temperamentu skoncentrowane na człowieku dorosłym [Europa]

• Teoria PEN - koncepcja trzech superczynników w ujęciu Eysencka

• Osobowość = inteligencja + temperament /częściej osobowość=temp/

• Status teorii temperamentu, choć traktowana też jako biologicznie zorientowana osobowościowa teoria cech

• Neurotyczność oraz histeria /nerwicowa reakcja przejawiająca się w nadmiernej emocjonalności występująca w stanie załamania u ekstrawertyków/ vs dystymia /stan obniżonego nastroju i aktywności obecny w fazie załamania u introwertyków/

• 2 wymiary osobowości - ekstrawersja-introwersja i neurotyczność-zrównoważenie emocjonalne [wymiary]

• lata 70te -> trójczynnikowa struktura osobowości: psychotyczność [agresywny, egocentryczny, bezosobowy, twórczy, aspołeczny, pozbawiony empatii, impulsywny], ekstrawersja [też tu poszukiwanie doznań], neurotyczność(=emocjonalność) /niezależne; superczynniki, typy osobowości/; struktura hierarchiczna

• psychotyczność: altruizm, empatia, uspołecznienie vs przestępczość, psychopatia, schizofrenia [mogą się ujawnić w warunkach stresu przy dużym nasileniu tej cechy]

• najbardziej uniwersalna taksonomia osobowości

• ekstrawersja -> teoria hamowania => osoby, u których potencjał pobudzeniowy tworzy się szybko i z dużą siłą, a hamowanie reaktywne pojawia się wolno i szybko zanika mają predyspozycję do introwertywnych zachowań

• postulat lekowy -> leki uspokajające, zwiększając poziom hamowania i obniżając poziom pobudzenia, prowadzą do ujawnienia ekstrawertywnych wzorców zachowania /leki pobudzające - introwertywne/

• teoria aktywacyjna => RI w poziomie aktywności pętli korowo-siatkowatej -> poziom aktywacji; ekstrawertycy - chronicznie niski poziom aktywacji/pobudzenia [specyficzna aktywacja kory mózgowej przez układ siatkowaty pnia mózgu]

• neurotyczność -> RI spowodowane zróżnicowaniem reaktywności takich struktur OUN jak hipokamp, jądro migdałowate, obręcz półkuli mózgu, przegroda, podwzgórze [układ limbiczny]

• słabo potwierdzone w badaniach [zjawisko parcjalności]

• P, E, N -> wskaźnik odziedziczalności od 40% do 50%

• P wiąże się prawdopodobnie z jakąś formą dezorganizacji funkcjonowania OUN /rozregulowane procesy pobudzenia i hamowania być może/

• Korelat P - niski poziom aktywności MAO

• Zrewidowany Kwestionariusz Osobowości Eysencka /EPQ-R/; skale: Ekstrawersja, Neurotyczność, Psychotyczność i Kłamstwo; 100 pozycji; tak-nie

• Uniwersalność superczynników potwierdzona w badaniach międzykulturowych /w zasadzie ortogonalność skal/

• Aspekty funkcjonalne => hamowanie ochronne [Pawłow] -> spadek poziomu wykonania w warunkach silnej stymulacji [dla introwertyków dla słabszych bodźców, bo oni mają i tak wysoki poziom pobudzenia]

• Motywacje -> słabe bodźce wywołują u introwertyków dodatnie zabarwienie emocjonalne, u ekstrawertyków - ujemne /odwrotnie przy bodźcach silnych/; E - „głód” stymulacji; I - unikanie stymulacji

• Postulat podatności na warunkowanie => I /wyższy potencjał pobudzenia i niższy hamowania/ łatwiej i szybciej wytwarzają odruchy niż E; I - szybszy i łatwiejszy proces socjalizacji

• Między patologią a normą istnieje różnica ilościowa a nie jakościowa

• N - niejednoznaczne badania; teoretycznie powinna modyfikować zachowanie i poziom funkcjonowania w sytuacjach wzmagających aktywność układu limbicznego /silny stres/

• Skrajne nasilenie P może prowadzić do zachowań aspołecznych, zaburzeń psychicznych i patologii

• P jest dodatnio skorelowana z twórczością /niekonwencjonalność, dezaprobata dla innych, negatywizm/

• Konfiguracja tych czynników wpływa na przystosowanie się jednostki

• Przestępcy lokują się wysoko na wszystkich 3 wymiarach

• Grey -> E i N nie są „pierwotne” -> lęk i impulsywność; E - wysoka IM i niski L; I - niska IM i wysoki L; N - wysoka IM i wysoki L

• Warunkowanie szybciej u E, kiedy bodźcem bezwarunkowym jest nagroda /u I - kara/

• Dane mówiące o odmiennych wzorcach zmian okołodobowych w poziomie aktywacji u I /bardziej pobudzeni rano/ i E /bardziej wieczorem/

• Prawoskośny rozkład wyników P /na rzecz altruizmu i uspołecznienia/

• P - raczej wypadkowa ujemnych biegunów ugodowości i sumienności; cecha charakteru, a nie temperamentu

• [Allport -> osobowość = temperament + charakter]

• Teoria poszukiwania doznań Zuckermana

• Hebb -> istnienie optymalnego poziomu aktywacji [badania nad deprywacją sensoryczną]

• Zuckerman -> RI w optymalnym poziomie stymulacji /czynniki sytuacyjne i konstytucjonalne - reaktywność OUN i AUN/

• Poszukiwanie doznań -> poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość podmiotu do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń

• 4 czynniki w nim: poszukiwanie grozy i przygód, przeżyć /nonkonformizm/, rozhamowanie /rozładowywanie się w używkach itp.; najsilniej uwarunkowane biologicznie/ i podatność na nudę /niepokój przy monotonii/

• Skala Poszukiwania Doznań /SSS/

• [E -> pętla kora-układ siatkowaty]

• poszukiwacze doznań -> chronicznie niski poziom aktywacji tych ośrodków

• noradrenalina i dopamina w układzie limbicznym - podstawy biologiczne PD

• ujemny związek między MAO /oksydaza monoaminowa/ a rozhamowaniem; MAO obniża poziom dopaminy, która wzmaga tendencje eksploracyjne

• wskaźnik odziedziczalności - od 20 do 60%; inne - czynnik addytywny - ok. 50% wariancji, reszta - środowisko specyficzne

• bez względu na opinię społeczną zaspokajają potrzeby hedonistyczne

• Hansen, Breivik -> PD wśród młodzieży - częściej czynności ryzykowne społecznie akceptowane /np. kolejka w wesołym miasteczku/, ale nawet jeśli nie, to i tak częściej u dziewczyn

• Optymalny poziom aktywności układów katecholaminowych /CSA/ => dopamina i naradrenalina uczestniczą w regulacji aktywacji OUN /układy aktywacyjne/; różne zachowania uwarunkowane są CSA; optymalny jest przeciętny poziom /z punktu widzenia przystosowania/; PD - stały, niski poziom CSA

• Nieuwzględnienie środowiska /kontekst społeczny/ w wyjaśnianiu genezy PD

• Psychobiologiczny model temperamentu Cloningera

• Badania nad pacjentami psychiatrycznymi - 2 syndromy

• Lęk poznawczy /psychiczny/ - oczekiwana obawa, niespokojne rozmyślania, lęk społeczny, niepewność, zmęczenie, napięcie mięśniowe, powolny powrót do normy /stres, choroba/

• Lęk somatyczny - różnego rodzaju dolegliwości cielesne, zaburzenia autonomiczne + rozproszenie uwagi, ogólne przestraszenie; często zachowanie impulsywne, poszukiwanie nowości

• Nawiązanie do lęku i impulsywności Gray'a

• Nie „lęk”, a „unikanie szkody” /uwarunkowany dziedzicznie/ - tendencja do uczenia się unikania kary, braku nagrody i nowości

• Nie „impulsywność” a „poszukiwanie nowości” - eksploracje, aktywność

• Trzeci wymiar - zależność od nagrody /uwarunkowana genetycznie/ - neurobiologiczna tendencja do zachowań dostarczających nagród i unikających kar [skierowanie na zewnątrz]; zwłaszcza - uznanie i akceptacja społeczna

• Potem jeszcze wytrwałość - odporność na frustrację i zmęczenie

• Najpierw jako cechy osobowości, potem temperamentu

• Sfera charakteru: ukierunkowanie Ja /zdolność oderwania się od własnej osoby/, transcendencja Ja /samokierowanie/, skłonność do współdziałania

• Pamięć proceduralna /procesy percepcyjne w niej też/ -> podstawa dziedzicznie uwarunkowanych cech temp

• Pamięć deklaratywna - podstawa kształtowania się charakteru

• Oba wpływają na siebie i motywują zachowanie

• Ewolucyjnie od unikania szkody, przez poszukiwanie nowości do zależności od nagrody

• Unikanie szkody -> układ „karania”/hamujący zachowania w strukturach limbicznych /serotonina/

• Poszukiwanie nowości -> centralny układ „motywacyjny”/aktywacyjny zachowania /poszukiwanie nowości -> obniżona aktywność dopaminergiczna/

• Zależność od nagrody -> centralny układ „nagrody”/utrzymywania zachowania /silna - niska aktywność naradrenergiczna/

• W dużym stopniu genetyczni zdeterminowane; istotny też wpływ środowiska specyficznego

• Inwentarz Temperamentu i Charakteru /TCI/; 240 pozycji, 7 skal

• Ale: neuroprzekaźniki nie są specyficzne dla przypisanych im cech

• Regulacyjna Teoria Temperamentu Stralaua

• Cechy temperamentu /obecne od niemowlęcia, a już i u zwierząt/ odnoszą się zwłaszcza do formalnych cech zachowania /nie treściowe - stosunek do samego siebie, do świata i do innych ludzi/

• Formalna charakterystyka zachowania -> aspekt energetyczny i czasowy [struktura temp]

• Energetyczny -> reaktywność /charakterystyczna dla danej jednostki wielkość, intensywność reakcji; wrażliwość sensoryczna vs wydolność; niska reaktywność -> duże zapotrzebowanie na stymulację/ i aktywność /ilość i zakres podejmowanych działań - regulacja poziomu aktywacji do poziomu optymalnego, standardu regulacji stymulacji; duży poziom aktywności - niska reaktywność/

• [[Temp według Pawłowa: siła procesu pobudzenia (reaktywność w KTS z teorii RTT), siła procesu hamowania (zdolność do kontroli zachowania), ruchliwość procesów nerwowych (ruchliwość zachowania)]

• osoby wysoko reaktywne /mała wrażliwość zmysłowa i emocjonalna i niska wydolność/ - odpowiednik słabego typu układu nerwowego

• modyfikacja KTS - PTS /Pavlovian Temperament Survey/ -> pomiar cech temp w ujęciu Pawłowa]]

• charakterystyka czasowa -> ruchliwość /zdolność szybkiej zmiany zachowania adekwatnie do zmian w otoczeniu/

• temp u człowieka /od niemowlęctwa/ i u zwierząt; wpływ czynnika genetycznego na RI w temp; cechy temp podlegają powolnym zmianom w ontogenezie

• funkcja regulacyjna -> modyfikowanie wartości stymulacyjnej /energetycznej/ i temporalnej sytuacji i zachowań [jego rola ujawnia się zwłaszcza w sytuacjach trudnych, zachowaniach ekstremalnych]

• modyfikacja -> 6 cech temperamentu:

• żwawość /szybkie reagowanie, wysokie tempo aktywności, łatwa zmiana zachowań/

• perseweratywność /kontynuowanie i powtarzanie zachowań i doświadczania stanów emocjonalnych po zaprzestaniu działania bodźca, który je wywołał/

• wrażliwość sensoryczna /reagowanie na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej/

• reaktywność emocjonalna /intensywne reagowanie na bodźce emocjonalne - duża wrażliwość i niska odporność emocjonalna/

• wytrzymałość /adekwatne reagowanie w sytuacjach wymagających długotrwałej aktywności, w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej/

• aktywność /podejmowanie zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej/

• FCZ-KT -> Formalna Charakterystyka Zachowania - Kwestionariusz Temperamentu; 120 pozycji. 4-kategorialny format odpowiedzi; wysoka rzetelność i trafność

• Uniwersalna struktura temperamentu /tego z RTT/; podręcznik też w wersji komputerowej [od 15 r.ż.; dla dzieci - KTD]

• Czynnik genetyczny - 40% wariancji /też ok. 20% środowisko specyficzne/

• Brak specyficznych mechanizmów neurofizjologicznych [interakcja wielu z nich] -> regulacja poziomu aktywacji -> aktywacja behawioralna /ogólna/

• Indywidualność neurohormonalna -> cechy temp uwarunkowane specyficzną konfiguracją systemów nerwowych /OUN i AUN/ i hormonalnych /regulacja aspektów energetycznych i czasowych zachowania/

• Mała siła procesu pobudzenia [małe zapotrzebowanie na stymulację] /duża reaktywność emocjonalna i niska wytrzymałość/ -> styl działania wspomagający /przewaga czynności pomocniczych nad zasadniczymi

• Duża siła procesu pobudzenia -> styl działania prostolinijny /czynności zasadnicze przeważają lub równoważą pomocnicze/

• Styl działania => typowy dla jednostki sposób wykonywania czynności; jeden z regulatorów zapotrzebowania na stymulację; coś w rodzaju strategii radzenia sobie ze stresem

• Czynności pomocnicze - orientacyjne, przygotowawcze, korekcyjne, powtarzanie /mniejsze ryzyko porażki/

• Czynności zasadnicze - prowadzą bezpośrednio do celu

• Wyjątkowe sytuacje /np. presja społeczna/ -> ta sama efektywność, ale różne koszty psychofizjologiczne lub psychiczne /przy większej stymulacji większe koszta ponoszą wysokoreaktywni/

• Eliasz -> mogą występować zmiany temp, jak sytuacja /poziom stymulacji/ jest bardzo niezgodna z tymi posiadanymi cechami

• Wpływ cech z RTT na działalność sportową i zawodową, stan zdrowia i choroby

• Eliasz -> transakcyjny model temperamentu /uwzględnia zmienność cech i oddziaływanie między nimi a środowiskiem/

10. Funkcjonalne znaczenie temperamentu i rola specyficznych dla niego mechanizmów biologicznych uczestniczących w regulacji wartości stymulacyjnej sytuacji i zachowań

• Czynnik genetyczny -> odnośnie do praktycznie wszystkich cech osobowości /nie tylko temperamentalnych/; też postawy, wartości

• Temp -> mechanizmy fizjologiczne, biochemiczne u podstaw jego cech [Thomas i Chess - bez biologicznej genezy temperamentu] => poziom aktywacji, pobudzenia /temp go moderuje/, widać to zwłaszcza w sytuacjach trudnych, stresogennych /ekstremalne wartości stymulacji/

• Kant - energia życiowa /między pobudliwością a ospałością/

• Ewald - biotonus /ogranicza energię życiową; RI/; ilościowe aspekty zachowania /intensywność i tempo - rdzeń temperamentu/

• Pawłow - pobudzenie, siła procesu pobudzenia /typ układu nerwowego psów; wg niego odpowiednikiem tego jest temp u ludzi/

• RI - stale podwyższony poziom procesów pobudzenia /większy poziom aktywacji/ -> słaby typ układu nerwowego

• Duffy /1951/ -> aktywacja, pobudzenie = mobilizacja energii [intensywność zachowania]

• Wyzwolenie energii aby zadziałać /warunkowane przez czynniki fizjologiczne/ -> procesy fizjologiczne /EEG, napięcie mięśni szkieletowych/; w nich RI

• Hebb -> funkcje stymulacji -> kierunek zachowania /sygnał/ oraz energetyczna podstawa zachowania /czujność/ [w każdym zachowaniu]

• Hebb - optymalny poziom aktywacji => pozytywne emocje - funkcje wzmocnienia /poszukiwanie lub unikanie stymulacji; wydajność reakcji zależna od wielkości stymulacji/

• Aktywacja jako ogólny stan popędowy

• BSRF - twór siatkowaty pnia mózgu

• Różne rodzaje aktywacji (konstrukt hipotetyczny) -> np. autonomiczna, korowa, behawioralna, hormonalna -> badania nad temp

• Behawioralna - ogólna /energia jako całość; wypadkowa mechanizmów pośredniczących w zjawiskach pobudzenia, czujności i czuwania, kontrolujących energetyczne składniki reakcji, stanów i zachowań

• Fazowa -> fizjologiczna odpowiedź na bodziec wejściowy /wynik działania bodźca/; głównie z nią związane markery fizjologiczne

• Toniczna -> fizjologiczna gotowość do reagowania

• Aktywowalność jako współdeterminanta poziomu aktywacji

• Konstrukt OUN spełniający kryterium stabilności w czasie [Gray]

• RI w organicznych determinantach aktywacji; chroniczna tendencja do reagowania swoistym poziomem aktywacji (korowej) [twór siatkowaty]

• Determinanty aktywacji -> bodźce /też zadania, stresory/, stan organizmu przed ich zadziałaniem /też leki, nastrój/, tendencja do bycia pobudzonym /słabo lub silnie/, pora dnia

• Aktywacja ogólna -> wynik interakcji między aktywacją biochemiczną, autonomiczną i korową; warunkuje zachowanie i reakcje emocjonalne

• U podstaw RI - mniej lub bardziej formalne charakterystyki mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych /ogólnie te mechanizmy są u wszystkich/

• RI w temp nie zależą od tych mechanizmów jako takich, ale od poziomu reaktywności /gotowości do reagowania/ mechanizmów biologicznych, od indywidualnych różnic w progu reaktywności

• Ta sama stymulacja u jednych prowadzi do wyższego poziomu aktywacji, w innych do niższego [różnice w poziomie aktywowalności; np. wysoki - duża reaktywność emocjonalna, mała wytrzymałość, żwawość i aktywność; chronicznie podwyższone pobudzenie]

• [Eysenck - ekstrawersja - niska aktywowalność - pętla korowo-siatkowata]

• Gray -> lęk -> BIS /behawioralny układ hamujący/; impulsywność -> BAS /behawioralny układ aktywacyjny/

• Ze względu a ten konstrukt można porównywać ze sobą różne teorie temp /i różnego rodzaju badania/

• Chronicznie wysoki poziom aktywacji -> większa skłonność do reagowania zaburzeniami w zachowaniu na bodźce i sytuacje o dużej wartości stymulacyjnej

• Cechy temp a adaptacja u dzieci

• Maziade -> temp u dzieci: aktywność, przewidywalność, łatwość przystosowania, intensywność reakcji, nastrój i wytrwałość [syndrom temp trudnego zmienia się z wiekiem]

• Super i Harkness -> nisza rozwojowa - warunki fizyczne i społeczne w jakich rozwija się dziecko /wpływ na ekspresję i funkcjonalną rolę temp/

• Martin -> badania nad związkiem temp z osiągnięciami szkolnymi => wysoka aktywność motoryczna, roztargnienie i mała wytrwałość - predyktory niskich osiągnięć szkolnych

• Kyrios i Prior -> cechy temperamentalne /reaktywność i słaba samoregulacja/ najlepszymi predyktorami zaburzeń w zachowaniu

• Inne badania podłużne - dzieci niekontrolujące się mogą mieć w późniejszym życiu więcej konfliktów interpersonalnych i mniejsze przystosowanie interpersonalne

• Związku temperamentu ze stresem

• Cechy temp w relacji do zjawisk stresu mają status moderatora /są już przed nim, kształtują się najwcześniej/

• Stresory - niezależne /temp na nie nie wpływa, ale one na niego mogą/ i zależne od jednostki /we wzajemnej interakcji z cechami temp - może on współdeterminować powstanie tych stresorów, np. konflikt w związku/

• Stan stresu i style radzenia sobie w interakcji z temp

• Wysoki pozom aktywacji - obniżenie tolerancji na wydarzenia życiowe o znacznej intensywności /większa podatność na stan stresu/

• Ekstremalny lub długo utrzymujący się stan stresu prowadzi niekiedy do zanurzeń w zachowaniu i osobowości, a nawet do trwałych zmian patologicznych

• Carey; Strelau -> temperamentalny czynnik ryzyka /TCR/ - jakaś cecha temp lub konfiguracja cech, które zwiększają /same z siebie lub w połączeniu z intensywnymi czynnikami/ ryzyko zaburzeń zachowania czy patologii oraz sprzyjają kształtowaniu się osobowości nieprzystosowanej

• Aldwin - wysoka neurotyczność jest dobrym predyktorem pojawienia się objawów zaburzeń psychicznych /TCR/

• Badania skoncentrowane na wymiarach Eysencka

• Choroby nowotworowe - Typ I / Typ C/ - niskie N i P, wysoka E /hipoteza: tendencja do tłumienia i wyparcia emocji/

• Choroba wieńcowa - Typ II /Typ A/ - podwyższone N i P /wrogość i agresywność/; interakcja ze stresorami [jeszcze większe prawdopodobieństwo zachorowania, niż w warunkach bezstresowych]

• Zawadzki - związek między cechami temp a chorobą somatyczną /rak płuc, zawał serca/ nie jest bezpośredni [reaktywność emocjonalna i aktywność - pośredni czynnik ryzyka - wpływ na poziom depresyjności, uległości i palenie]

• Badania na powodzianach - PTSD /zespół stresu pourazowego/ => perseweratywność i reaktywność emocjonalna korelowały z nim dodatnio, reszta - ujemnie; najtrafniejsze predyktory PTSD - reaktywność emocjonalna i aktywność

• Badania na górnikach - najtrafniejsze predyktory PTSD - reaktywność emocjonalna i wytrzymałość

• [temp - stres - choroby, zaburzenia]; a temp trudno zmodyfikować /inne czynniki ryzyka zaburzeń zachowania można zmienić o wiele łatwiej/

• Rutter - prawdopodobieństwo pojawienia się zaburzeń zachowania rośnie proporcjonalnie do przyrostu liczby czynników ryzyka

11. Style jako konstrukty psychologiczne podkreślające istnienie różnic indywidualnych w sposobach funkcjonowania człowieka

• Styl - sposób, w jaki proces, sytuacja przebiega; względnie stałe RI w sposobie zachowania i funkcjonowania psychicznego

• Style poznawcze i style radzenia sobie - w zasadzie status cech

• Strategie /to nie style!/ - świadomy wybór, raczej niestałe, adaptacja - minimalizowanie błędu przy podejmowaniu decyzji /styl - adaptacyjny mechanizm kontroli modyfikujący związek między określonym stanem a środowiskiem/

• Zależnie od podejścia, są przedmiotem psychologii inteligencji lub osobowości

• Style poznawcze

• Odnoszą się raczej do formy /”jak” coś robimy/, a nie do treści

• Są wymiarami o szerokim zasięgu /charakter holistyczny, wszystkie zachowania i procesy psychiczne - tak, jako cecha osobowości/

• Charakteryzuje je spójność czasowa

• Są dwubiegunowe /ale nie podlegają wartościowaniu - lepsze, gorsze - odmienna rola adaptacyjna w zależności od specyficznych okoliczności/

• Herman Witkin -> zależność - niezależność od pola

• badania nad percepcją pionu /kierowanie się sygnałami z otoczenia lub z własnego ciała/

• Test Ukrytych Figur /EFT/ -> ci, co rozpoznają pierwotną figurę w zakłócającym środowisku od razu - kryteria wewnętrzne /niezależność od pola - szczegóły jako bardziej lub miej odmienne od otaczającego pola/; też dla percepcji słuchowej i dotykowej; to tendencje -> rozkład normalny [wymiar]

• Niewielkie różnice międzypłciowe w kulturach zachodnich /kobiety nieco bardziej zależne od pola/ - wynik procesu socjalizacji

• Styl ten podlega procesom rozwojowym, najpierw zależny, potem niezależny /największe RI w okresie dojrzałości/, starość - zależność raczej

• Styl ten rozciąga się na wiele dziedzin funkcjonowania człowieka - rozwiązywanie problemów, interakcje społeczne /zależne od pola - łatwiej się uczą i łatwiej opanowują zachowania społeczne, nie różnicują wyraźnie Ja i nie-Ja, globalne traktowanie swojego ciała/

• Niezależni od pola - bardziej świadome swoich potrzeb, emocji, wewnętrzny układ odniesienia w funkcjonowaniu społecznym; Ja-analityczne /zróżnicowane/, nie Ja-globalne [rozwojowo uwarunkowany proces różnicowania psychologicznego - wszystkie struktury psychiczne]

• Krytyka Nosala - nie ma wskazanych mechanizmów leżących u podłoża tego stylu /według niego globalny styl poznawczy - mały zakres i tempo przetwarzania równoczesnego oraz bezwładność procesów nerwowych/

• Refleksyjność - impulsywność /Jerome Kagan, ten od temp zahamowanego - niezahamowanego/

• Impulsywni -> niepewność przy rozwiązywaniu zadania -> lęk -> chęć ucieczki -> szybka odpowiedź /ale źródłem lęku może też być samoocena, zaniżona u impulsywnych/

• Nosal -> dwa style kontroli poznawczej: refleksyjni - oparta na wewnętrznym układzie odniesienia /całościowy i pojęciowo zróżnicowany model sytuacji/; impulsywni - intuicyjna ocena sytuacji

• Refleksyjność -> tendencja do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów

• Impulsywność -> tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów

• Refleksyjność - impulsywność = tempo poznawcze

• Styl ten wiązany z różnymi znaczeniami - np. stopniem kontroli nad własnym funkcjonowaniem poznawczym czy strategią poszukiwania informacji

• Test Porównywania Znanych Kształtów .MFF/, Kagan, zadania percepcyjne

• W Polsce - badania Matczak

• Niezależnie od względnie stałych RI ten styl podlega zmianom rozwojowym -> wraz z wiekiem zwiększa się refleksyjność

• Ale badanie Matczak nie potwierdziło różnicy w czasie - jedynie w licznie błędów /młodsi mieli ich więcej/; inne badania - niezależnie od grupy wiekowej czasy odpowiedzi impulsywnych są zawsze krótsze niż refleksyjnych; dla każdej grupy wiekowej błędów osób impulsywnych jest więcej, niż refleksyjnych

• Kagan - ten styl poznawczy jest niezależny od poziomu inteligencji

• Badania amerykańskie - liczba błędów koreluje z IQ

• Matczak -> liczba błędów koreluje ujemnie z IQ, ale czas reakcji i łączny wskaźnik rangowy tego stylu z nią nie koreluje

• Refleksyjni lepiej radzą sobie z zadaniami dywergencyjnymi /różne rozwiązania są możliwe/

• Refleksyjność utrudnia naukę języka obcego /niejako hamując łatwość wypowiadania/

• Ogólne większa agresywność i konfliktowość dzieci impulsywnych; refleksyjne - wyższe oceny w zachowaniach prospołecznych

• Subiektywnie lepiej oceniani refleksyjni - atrakcyjniejsi, większa zaradność życiowa

• Ogólnie we wszystkich kulturach [Japonia inaczej] - szybszy spadek liczby błędów niż wzrost czasu odpowiedzi

• Ale to nie ta impulsywność, co np. składowa ekstrawersji u Eysencka [aktywacja OUN]

• Witkin i Kagan -> RI w sposobach percepcji

• Style myślenia /Sternberg, Grigorenko/ -> teoria poznawcza samokierowania

• Teoria poznawczego samokierowania -> sposoby kierowania spotykane w świecie są w pewnym sensie odbiciem stylów ulokowanych w umyśle człowieka

• Style myślenia -> preferowane sposoby wykorzystania zdolności; na pograniczu obszarów inteligencji i osobowości

• Ludzie wybierają określony styl do konkretnej sytuacji /najlepsza adaptacja do poznawczych wymagań otoczenia/; RI w stopniu giętkości w wyborze stylów

• Różna aspekty poznawczego samokierowania - 5 kryteriów, 13 stylów

• Funkcje:

• styl legislacyjny - twórcze osoby, rozwiązywanie zadań o nieustalonej z góry strukturze

• styl wykonawczy - lubią kierować się ustalonymi regułami

• styl oceniający - tendencja do oceniania zasad, procedur, innych ludzi; zadania poddające się analizie, z różnych punktów widzenia

• Formy:

• styl monarchiczny - koncentracja na jednym celu aż do pełnej realizacji

• styl hierarchiczny - równocześnie różne cele, ale są priorytety; systematyczność

• styl oligarchiczny - bez priorytetów, trudności w wykonaniu wielu zadań jednocześnie

• styl anarchiczny - działania przypadkowe, niechęć podporządkowania się regułom

• Poziom:

• styl lokalny - zadania szczegółowe, precyzja w działaniu

• styl globalny - myślenie abstrakcyjne, problemy ogólne

• Zasięg:

• styl wewnętrzny - jednostki lubiące samotność i zadania indywidualne

• styl zewnętrzny - zadania kolektywne

• Skłonność:

• styl liberalny - jednostki nonkonformistyczne, nieprzestrzegające reguł, ale nie są autorami nowych pomysłów /jak „legislatorzy”/

• styl konserwatywny - przywiązanie do tradycji, przestrzeganie zasad

• m. In. Kwestionariusz Stylów Myślenia /TSI/ Sternberga i Wagnera

• główna rola w kształtowaniu stylów - proces socjalizacji /pewne znaczenie też czynnik genetyczny/; ogólnie spójność czasowa stylu myślenia /być może pewne dyspozycje/

• uczniowie o podobnym stylu myślenia do nauczyciela uzyskują lepsze stopnie

• uczniowie mają tendencję do naśladowania stylu nauczyciela

• studenci psychologii - styl oceniający koreluje z osiągnięciami w nauce

• Ale: zmieniające się ze względu na zadania style - raczej strategie; nie ma podstaw teoretycznych ich wyodrębnienia

• Style radzenia sobie ze stresem /mają status cechy - względnie trwałe RI w tej kwestii/

• Lazarus - wprowadził tę koncepcję do psychologii /1966/

• Transakcyjna teoria stresu - /dynamiczna/ relacja między osobą a otoczeniem, oceniana przez nią jako zagrażająca; radzenie sobie - odpowiedź na tę sytuację; proces o zmieniającym się przebiegu

• Potem Lazarus i Folkman - pojęcie strategii => sposoby radzenia sobie typowe dla określonych sytuacji stresowych [Kwestionariusz Sposobów Radzenia Sobie, WCQ]; RI w stosowanych strategiach [nie akcetowali pojęcia stylu jako cechy]

• 2 formy radzenia sobie ze stresem => skoncentrowane na problemie /rozwiązanie go, likwidacja źródła stresu/ i skoncentrowane na emocjach /redukcja napięcia emocjonalnego/

• styl radzenia sobie ze stresem -> względnie stała tendencja do stosowania specyficznych sposobów radzenia sobie, mających na celu usunięcie lub redukcję stanu stresu [dyspozycja podmiotu]

• strategia -> określone działanie w konkretnej sytuacji

• proces -> ciąg zmieniających się w czasie strategii

• jako styl -> czynnik genetyczny odpowiada w 1/3 za RI; w 2/3 determinuje te różnice środowisko specyficzne

• style radzenia sobie ze stresem w ujęciu Endlera i Parkera /3 rodzaje/

• na podstawie badań empirycznych

• działania w sytuacji stresowej - interakcja między sytuacją i stylem radzenia sobie /działanie świadome, chociaż wg Grigorenko style nie angażują świadomości/ [styl a strategia - lęk-cecha a lęk-stan]

• styl skoncentrowany na zadaniu -> wysiłki w celu rozwiązania problemu przez poznawcze przekształcenie lub próby zmian sytuacji; zadanie, planowanie rozwiązania

• styl skoncentrowany na emocjach -> tendencja do koncentracji na sobie, na własnych emocjach /poczucie winy, napięcie/; skłonność do myślenia życzeniowego i fantazjowania /cel - zmniejszenie napięcia emocjonalnego, ale nie zawsze się udaje/

• styl skoncentrowany na unikaniu -> tendencja do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania sytuacji stresowej; angażowanie się w czynności zastępcze lub poszukiwanie kontaktów towarzyskich

• opis jednostki na każdym z tych trzech wymiarów

• Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych /CISS/; 48 twierdzeń, niskie korelacje między skalami; spełnia kryteria rzetelności i trafności

• Style odbioru informacji w sytuacji zagrożenia Miller /1981, 1987/

• Poznawcza orientacja psychoanalityczna

• Sytuacja zagrożenia -> różnice w sposobie zbierania informacji o nim

• Poszukiwacze informacji /”monitorowcy”/ -> gromadzenie, przetwarzanie, wykorzystywanie informacji o zdarzeniu

• Unikający informacji /”dystraktorzy”/ -> odwracanie uwagi, unikanie reakcji na sytuację stresową; zaprzeczanie, tłumienie, wypieranie, odrzucanie - strona informacyjna zjawisk [represja]

• Styl radzenia sobie determinuje poziom doznawanego stresu /unikanie -> niższy poziom aktywacji -> mniejszy stres/

• Wymiary niezależne od siebie /ale nie do końca potwierdzone empirycznie/

• Skala Stylu Behawioralnego Miller /MBSS/; 4 opisy sytuacji stresowej, wybór możliwych zachowań

• Style radzenia sobie jako sposoby samoregulacji w sytuacji zagrożenia /Carver, Scheier, Weintraub; 1989/

• Stres - część życia każdego człowieka; radzenie sobie z nim - w ogólnym modelu samoregulacji /założenie: zachowanie jest ukierunkowane na cel/

• Odmienne konstrukty o świecie i konsekwencjach swojego postępowania

• Zagrożenie -> osiągnięcie pożądanego celu lub uniknięcie niepożądanego stanu jest zakłócone

• Utrata -> osiągnięcie celu lub pokonanie przeszkody jest niemożliwe

• Podejście teoretyczno-empiryczne

• Kwestionariusz COPE /Kierunki Radzenia Sobie z Aktualnymi Problemami/-> 52 pozycje, skala Likerta; 2 wersje: pomiar stanu /strategii; „w danej chwili”/ oraz stylu /cechy, dyspozycji; „zwykle”/ poprzez zmianę instrukcji; na podstawie STAI Spielbergera /lęk/

• 4 style/strategie -> aktywne radzenie sobie, wsparcie społeczne - koncentracja na emocjach, unikanie, akceptacja - pozytywne przewartościowanie

• ale: stylów jest tyle samo, co strategii, a to kłóci się z większością definicji..

12. Różnice indywidualne i wynikające stąd konsekwencje społeczne: rozważania ogólne

• Goddard /1914/ -> niemożliwa jest równość w społeczeństwie, ze względu na oddziedziczone RI w inteligencji

• Raport Yerkesa podczas I wojny światowej -> Ustawa Imigracyjna w USA

• Podobne tendencje o biologicznie zdeterminowanej nierówności w IQ między rasami -> lata 60-70 XX w. /np. Jensen/

• Też sylogizm Herrnsteina w celu uzasadnienia panowania merytokracji /warstwa społeczna uzyskująca swoje pozycje dzięki wykształceniu -> tylko dla osób z dziedzicznie zdeterminowaną wysoką IQ/

• Ciąg dalszy tego jeszcze w 1994 <lol> -> rasistowski wydźwięk polityczny i społeczny

• Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne

• Czynnik środowiskowy może zmienić IQ w granicach jednego odchylenia standardowego

• Efekt Flynna /1999/ -> w ciągu ostatnich 50 lat IQ zwiększył się o około 15 punktów /wytłumaczenie - odżywianie, zmiany kulturowe, warunki nauczania, praktyki wychowawcze/

• Nawet jeśli nie wzrost czynnika g, to zmiany w treści i sposobie funkcjonowania poznawczego

• Środowisko ubogie w stymulację intelektualną - wpływ na obniżenie IQ

• Jeśli zasada równości społecznej znaczy równość wobec prawa lub te same możliwości rozwoju, to nie znaczy, że wszyscy powinni być identyczni

• Nierówność między ludźmi jest źródłem lęków /wskaźnik naruszenia praw człowieka/

• RI w zachowaniu i cechach nie przesądzają o ich stałości

• Możliwości rozwojowe -> interakcja środowiska i genotypu /jego zakres reagowania, ekspresji jest niemalże nieograniczony/

• Ograniczają go:

• długość życia

• czynniki losowe /m. in. warunki rozwoju w życiu płodowym, miejsce urodzenia [biedny kraj], jakość edukacji, status społeczno-ekonomiczny rodziny/

• wybory dokonywane przez rodziców i opiekunów

• wybory dokonywane przez nas samych /wybór czegoś ogranicza szansę robienia czegoś innego/

• Tyler -> nasze genetyczne możliwości są tylko częściowo wykorzystane

• Wysoki wskaźnik odziedziczalności -> mało zróżnicowane środowisko [aktualnie istniejące!] o słabym wpływie na wariancję zachowania /ale jak jest sprzyjające, to ok/; ale odpowiednie środowisko może daną dziedziczną cechę zmienić, np. wzrost

• Niski wskaźnik odziedziczalności -> na zmienność cech wpływa fakt, że dla różnych osób dostępne są różne środowiska

• RI w postawach, systemach wartości itp. też w jakiś sposób genetycznie zdeterminowane /jak każde zachowanie, kwestia tylko jakimi mechanizmami, procesami w mózgu/

• Polityka wyrównywania szans -> naprzeciw zasadzie równości społecznej - podniesienie kompetencji poznawczych dzieci intelektualnie zaniedbanych

• Równość szans nie znaczy takiego samego traktowania

• Husen, pedagog -> różnice w biologicznym wyposażeniu wymagają pluralizmu, a nie identyczności w traktowaniu

• Niedopasowanie zdolności intelektualnych człowieka do wymagań sytuacji może być źródłem niepowodzeń i trudności

• RI w cechach psychicznych i zdolnościach same w sobie nie są ani dobre ani złe /nie mogą stanowić podstawy ocen wartości człowieka/ -> istotna jest sytuacja, kontekst, środowisko

---