Powstanie w Wielkopolsce wybuchło 27 grudnia 1918 roku, w reakcji na demonstracje Niemców sprzeciwiających się wizycie w Poznaniu Ignacego J. Paderewskiego. Powstańcy w krótkim czasie opanowali całą Wielkopolskę z wyjątkiem północnych i południowo wschodnich jej obrzeży. Powstanie zakończyło się 16 lutego 1919 roku rozejmem w Trewirze, który rozszerzał na front powstańczy zasady rozejmu kończącego I wojnę światową z 11 listopada 1918. Było to jedno z dwóch, obok powstania wielkopolskiego 1806 roku, zwycięskich powstań w dziejach Polski.

Powstańcy wielkopolscy

Spis treści [schowaj] 1 Kalendarium powstania 1.1 Wydarzenia poprzedzające wybuch powstania 1.2 Przebieg powstania 1.3 Między rozejmem a zjednoczeniem 1.4 Epilog 2 Zobacz też 3 Literatura

[Edytuj]

Kalendarium powstania

[Edytuj]

Wydarzenia poprzedzające wybuch powstania

• styczeń 1916 - powstaje Tajny Międzypartyjny Komitet Obywatelski skupiający polskich posłów do Reichstagu

• lipiec 1918 - na terenie zaboru pruskiego powstaje sieć lokalnych Komitetów Obywatelskich

• 11 października 1918 - polskie organizacje działające w Rzeszy wydają wspólny komunikat opowiadający się jawnie za niepodległością

• 9 listopada 1918 - wybuch rewolucji w Rzeszy, również w Wielkopolsce. Organizowanie tajnych struktur wojskowych. W garnizonie poznańskim (na cytadeli), Jarocinie i Inowrocławiu. Trwa akcja gromadzenia broni i amunicji wykradanej z wojskowych magazynów

• 10 listopada 1918 - wydarzenia związane z tzw. Republiką Ostrowską

• 11 listopada 1918

• kapitulacja Niemiec, koniec I wojny światowej

• ujawnienie się Straży Obywatelskiej (przemianowanej kilkanaście dni później na Straż Ludową), nadburmistrz Poznania Ernst Wilms zostaje usunięty ze stanowiska. Wojskowe władze niemieckie pozwalają na jej funkcjonowanie w celu utrzymania pokoju w Prowincji Poznańskiej

• 12 listopada 1918

• Centralny Komitet Obywatelski wyłania tymczasowy Komisariat w skład którego weszli: ks. Stanisław Adamski, Wojciech Korfanty, Adam Poszwiński.

• Jarogniew Drwęski zostaje prezydentem Poznania

• 13 listopada 1918

• Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wzywa mieszkańców zaboru pruskiego do spokoju pomimo rewolucji w Niemczech

• dochodzi do „zamachu na ratusz”, gdzie obradował zdominowany przez Niemców Wydział Wykonawczy Rady Robotników i Żołnierzy. Przestraszeni groźbą użycia siły delegaci usuwają z rady 4 niemieckich przedstawicieli powołując w ich miejsce Bohdana Hulewicza, Mieczysława Palucha, Henryka Śniegockiego i Zygmunta Wizę. Dzięki temu Polacy zyskują kontrolę nad Komendą Miasta Poznania i dowództwem V Korpusu

• 17 listopada 1918 Komisariat NRL wzywa do ofiarowania pieniędzy w ramach jednorazowego „podatku narodowego”

• 18 listopada - wybory do powiatowych Rad Ludowych i posłów na Sejm Dzielnicowy (1399 delegatów)

• 20 listopada - podczas exposé rządu w Warszawie padają słowa przyłączenie Wielkopolski będzie jednym z pierwszych naszych zadań.

• grudzień 1918 - nasilenie działań dążących do stworzenia tajnej armii

• 3 grudnia 1918 - rozpoczęcie obrad Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu, w budynku kina "Apollo". Uczestniczą w nich przedstawiciele ze wszystkich ziem Zaboru Pruskiego, oraz przedstawiciele polskiej emigracji zarobkowej, głównie z Westfalii.

• 5 grudnia 1918 - zakończenie obrad Sejmu Dzielnicowego, na których podjęte uchwały między innymi wyraziły wolę połączenia tych ziem z pozostałymi zaborami w zjednoczonej Polsce, a także zalegalizowano NRL, przeprowadzając oficjalnie wybór jej członków.

• 6 grudnia 1918 - pierwsze posiedzenie wybranej przez sejm NRL. Przewodniczącym prezydium zostaje Bolesław Krysiewicz. Wybrano również organ wykonawczy - Komisariat Naczelnej Rady Ludowej którzy tworzyli: reprezentanci Wielkopolski - ks. Stanisław Adamski i Władysław Seyda, reprezentujący Śląsk - Wojciech Korfanty i Józef Rymer, reprezentujący Pomorze Gdańskie - Stefan Łaszewski i reprezentujący Kujawy - Adam Poszwiński. W celu usprawnienia działań powołano podkomisariaty w Bytomiu i Gdańsku.

• 11 grudnia 1918 - przywrócenie w poznańskich szkołach nauki języka polskiego i religii w tymże języku.

• 15 grudnia 1918 - rząd w Warszawie zrywa stosunki dyplomatyczne z Niemcami.

• 26 grudnia 1918 - przyjazd Ignacego Paderewskiego do Poznania pomimo sprzeciwu władz niemieckich (wręczenie nakazu opuszczenia miasta uniemożliwił niemieckim oficerom kordon Straży Ludowej).

[Edytuj]

Przebieg powstania

Fragment pomnika powstańców w Poznaniu

• 27 grudnia 1918 - po południu dochodzi w Poznaniu do strzelaniny koło Prezydium Policji, mieszczącego się naprzeciw budynku Teatru Miejskiego oraz w okolicach Hotelu Bazar. W walkach o Prezydium Policji poległ Franciszek Ratajczak. Powstanie wybucha również poza Poznaniem. W walkach pod Boczkowem ginie Jan Mertka (obaj polegli wymienieni w komunikacie NRL), wyzwolono Szamotuły, Środę Wielkopolską, Pniewy, Opalenicę, Buk, Trzemeszno, Wrześnię i Gniezno. Polacy opanowują Dworzec Główny w Poznaniu, Pocztę Główną i część fortyfikacji miejskich.

• 28 grudnia 1918

• W Poznaniu Polacy zdobywają cytadelę, fort Grolmann i arsenał przy ul. Wielkie Garbary (obecnie Garbary)

• Komisariat NRL mianuje tymczasowym dowódcą powstania kpt. Stanisława Taczaka (równocześnie otrzymał on promocję na stopień majora)

• 29 grudnia 1918 - zdobycie między innymi Grodziska Wielkopolskiego, Kłecka, Kórnika, Wielichowa, Gostynia i Witkowa

• 30 grudnia 1918

• Nieudana próba rozmów pokojowych z Niemcami, którzy odmawiają wzięcia odpowiedzialności za wywołanie starć 27 grudnia

• W Poznaniu powstańcy wypierają z koszar 6 pułk grenadierów, który po rozmowach opuszcza z bronią miasto

• Wyzwolenie Wronek, Wągrowca, Gołańczy, zatrzymanie niemieckiego natarcia na Gniezno pod Zdziechową.

• 31 grudnia 1918

• wyzwolenie Kościana, Obornik, Ostrowa Wielkopolskiego.

• początek ofensywy powstańców w kierunku Kujaw pod dowództwem Pawła Cymsa.

• 1 stycznia 1919

• Paderewski opuszcza Poznań

• powstańcy wyzwalają Jarocin, Krotoszyn, Mogilno

• 3 stycznia 1919 - w obawie o powstanie anarchii w Wielkopolsce Komisariat NRL podejmuje decyzję o przejęciu władzy, jednak ta decyzja pozostaje tajna

• 4 stycznia 1919 - Komisariat NRL wydaje dekret o powołaniu Wojciecha Trąmpczyńskiego na urząd Naczelnego Prezesa Prowincji Poznańskiej i Prezesa Rejencji w Poznaniu. Władze niemieckie wzywają do bojkotu nowo mianowanego urzędnika.

• 5 stycznia 1919 - do tego momentu powstańcy zajmują między innymi: Czarnków, Jutrosin, Kruszwica, Nakło, Nowy Tomyśl, Miejska Górka, Rawicz, Strzelno i Wolsztyn

• 6 stycznia 1919

• Zwycięstwo Polaków w Bitwie o lotnisko Ławica pod Poznaniem. Zdobyto je wraz ze stacjonującymi tam samolotami.

• Walki pod Czerskiem i Kościerzyną na Pomorzu

• 7 stycznia 1919

• Podział opanowanych ziem na siedem Okręgów Wojskowych

• Niemcy zajmują wcześniej opanowane przez Polaków Chodzież i Czarnków

• 8 stycznia 1919

• Komisariat NRL przejmuje władzę cywilną i wojskową nie określając jednak zasięgu terytorialnego. Mianuje jednocześnie na wodza naczelnego powstania gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego

• Polacy odbijają Chodzież (bitwa pod Chodzieżą) i Czarnków, odnoszą zwycięstwo w bitwie pod Ślesinem oraz zajmują Sieraków.

• 9 stycznia 1919

• NRL oficjalnie ogłasza przejęcie władzy. Rozpoczyna się stopniowe spolszczenie administracji. Ze stanowisk usunięci zostają najbardziej antypolscy urzędnicy. W powiatach niemieckie landraty podporządkowano polskim starostom, którzy po pewnym czasie przejęli wszystkie ich uprawnienia.

• Polacy zostają wyparci z Nakła

• Polscy lotnicy dokonali nalotu na lotnisko we Frankfurcie nad Odrą

• 10 stycznia 1919 - walki na froncie południowym w okolicy Kąkolewa, Leszna i Rydzyny. Powstańcy zdobywają Sarnowę

• 11 stycznia 1919 - utrata Sarnowy, przegrana bitwa pod Zbąszyniem, zwycięstwo bitwy pod Szubinem, zajęcie Łabiszyna, Złotnik i Żnina

• 12 stycznia 1919 - walki pod Lesznem i Lipnem

• 13 stycznia 1919 - Niemcy zdobywają Szamocin

• 14 stycznia 1919 - Komisariat NRL apeluje do Romana Dmowskiego o pomoc w zawarciu rozejmu

• 15 stycznia 1919 - nieudana próba odbicia Szamocina

• 16 stycznia 1919

• Zostaje wydany pierwszy numer „Tygodnika Urzędowego Naczelnej Rady Ludowej”

• W rządzie Ignacego Paderewskiego zasiada dwóch Wielkopolan: Józef Englich jako minister skarbu oraz Kazimierz Hącia jako minister przemysłu i handlu

• 17 stycznia 1919 - ogłoszenie poboru do Armii Wielkopolskiej - powołanie roczników: 1897, 1898 i 1899.

• 20 stycznia 1919 - zakaz przekazywania pieniędzy do banków w Rzeszy leżących poza linią frontu

• 21 stycznia 1919

• NRL ustala rotę przysięgi Armii Wielkopolskiej

• Do Paryża zostaje przesłane sprostowanie fałszywych informacji rozpowszechnianych przez władze w Berlinie na temat stosowania przez powstańców terroru wobec ludności cywilnej z dowodami na takie zachowanie strony niemieckiej. Jednocześnie żądano przysłania misji alianckiej, wskazując na możliwość udziału Armii Wielkopolskiej w walkach z bolszewizmem. W prasie zagranicznej ukazują się liczne artykuły o sytuacji w Wielkopolsce.

• 22 stycznia 1919

• Na froncie północnym powstańcy tracą Potulice

• na froncie południowym - zwycięska bitwa pod Robaczyskiem

• Joseph Noules zostaje wyznaczony przez Radę Najwyższą Państw Koalicyjnych na szefa mającej przybyć do Polski misji.

• 23 stycznia 1919 - powstańcy skutecznie bronią się w Miejskiej Górce

• 25 stycznia 1919

• zdobycie Babimostu i Kargowej

• Wstrzymanie wszystkich połączeń pomiędzy Wielkopolską i Rzeszą

• Ostateczne zniesienie wszelkich pruskich ograniczeń dotyczących języka polskiego w szkolnictwie

• 26 stycznia 1919 - żołnierze Armii Wielkopolskiej wraz z gen. Dowborem-Muśnickim składają uroczystą przysięgę na Placu Wilhelmowskim, przemianowanym wówczas na Plac Wolności w Poznaniu.

• 28 stycznia 1919 - niemiecka ofensywa w rejonie Bydgoszczy i Nakła. Bitwa pod Rynarzewem, Niemcy zajmują Szubin.

• 29 stycznia 1919 - Roman Dmowski wygłasza na posiedzeniu Najwyższej Rady Państw Koalicyjnych przemówienie w którym uzasadnia prawa Polski do ziem Zaboru Pruskiego, oskarżając jednocześnie Niemców o dwulicowość

• 2 lutego 1919 - początek rozmów polsko - niemieckich w Berlinie.

• 3 lutego 1919 - załamanie się niemieckiej ofensywy na froncie północnym. Polacy kontratakiem odrzucają wroga za Noteć. Odbicie Rynarzewa i zwycięska bitwa pod Kcynią

• 4 lutego 1919

• Odbicie Szubina, walki na froncie południowym w okolicach Rawicza

• Początek rozmów przedstawicieli rządu warszawskiego z Komisariatem NRL w sprawie reprezentacji Zaboru Pruskiego w Sejmie Ustawodawczym

• 5 lutego 1919 - rozmowy w Berlinie kończą się fiaskiem. Strona polska odrzuca niemieckie warunki, nakazujące rozwiązanie Armii Wielkopolskiej, uznania suwerennych praw Niemiec do Wielkopolski i zapłacenia przez stronę polską za szkody powstałe podczas walk. Pomimo zerwania rozmów Ententa zaznacza, że obie strony gotowe są do pertraktacji pokojowych.

• 6 lutego 1919 - koniec rozmów w sprawie reprezentacji Zaboru Pruskiego w Sejmie Ustawodawczym. Biorąc pod uwagę, że Wielkopolska, Kujawy oraz Śląsk i Pomorze są nadal formalnie częścią Rzeszy aby uniknąć reperkusji międzynarodowych zrezygnowano z przeprowadzenia planowanych wyborów, które miały wyłonić 126 posłów, dając prawo udziału w obradach 16 polskim reprezentantom z Reichstagu

• 7 lutego 1919

• Ciężkie walki o Kolno, które wielokrotnie jest tracone i odbijane

• Komisariat NRL mianuje 122 byłych podoficerów cesarskiej armii niemieckiej na stopień podporucznika.

• Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydaje dekret oficjalnie dopuszczając 16 przedstawicieli Zaboru Pruskiego do obrad w Sejmie Ustawodawczym

• 9 lutego 1919 - zatrzymanie niemieckiej ofensywy na zachód od Trzciela

• 10 lutego 1919 - zatrzymanie ataku wroga pod Rawiczem

• 11 lutego 1919 - Komisariat NRL rozwiązuje wszystkie rady miejskie, ustalając termin wyborów do nowych samorządów na 25 marca

• 12 lutego 1919 - Niemcy wsparci przez pociągi pancerne zdobywają Kargowę i Babimost. Ich natarcie zostaje zatrzymane pod Kopanicą

• 14 lutego 1919

• Początek rozmów o przedłużeniu rozejmu kończącego I wojną światową z 11 listopada 1918. Niemcy sprzeciwiają się objęciem nim również frontu wielkopolskiego, jednak pod naciskiem Francji wyrażają ostatecznie zgodę.

• Niemieckie Naczelne Dowództwo zostaje przeniesione do Kołobrzegu w ramach przygotowań do skierowania wszystkich dostępnych sił przeciw Wielkopolsce

• 16 lutego 1919 w Trewirze zostaje przedłużony rozejm między państwami Ententy a Niemcami, który objął również front wielkopolski. Jednocześnie Armia Wielkopolska została uznana za wojsko sprzymierzone.

[Edytuj]

Między rozejmem a zjednoczeniem

Pomnik Powstańców Wielkopolskich znajdujący się na rynku w Pobiedziskach

• 18 lutego 1919 - pomimo rozejmu dochodzi do potyczki pod Rynarzewem, Polacy zdobywają pociąg pancerny

• 9 marca 1919 - Ochotnicza kompania powstańców rusza do Małopolski aby wziąć udział w walkach przeciw Ukraińcom okrążającym Lwów

• 20 marca 1919 - zniesienie Östmarkenzulage - dodatku do pensji urzędników niemieckich pracujących na wschodzie, co miało zachęcić Niemców do osiedlania się w Zaborze Pruskim

• 23 marca 1919 - Polacy odnoszą ogromne zwycięstwo w Wyborach do Rady Miejskiej Poznania

• 24 marca 1919 - Komisariat NRL kieruje do Rady Ministrów RP w Warszawie wniosek o utworzeniu odrębnej administracji dla Byłego Zaboru Pruskiego. Wojciech Korfanty nazwał ewentualne przystosowanie tych struktur do istniejących na pozostałych terenach kraju, do czego dążył rząd, "krokiem wstecz". Ostatecznie pod naciskiem Ignacego Paderewskiego podjęto decyzję o zachowaniu przez Komisariat NRL pełni władzy na terenie byłego zaboru aż do ustalenia granicy zachodniej i przyszłej autonomii tych ziem (ostatecznie otrzymał ją jedynie Górny Śląsk). Komisariat NRL rozbudowuje również Armię Wielkopolską powołując roczniki 1891, 1892, 1893, 1894 i 1901.

• 5 kwietnia 1919 - Sejm Ustawodawczy uchwala wybory uzupełniające w byłej Prowincji Poznańskiej w której ma być wyłonionych dalszych 42 posłów.

• 9 kwietnia 1919 - Komisariat NRL zarządza ośmiogodzinny dzień pracy w przemyśle i handlu

• 10 kwietnia 1919 - rozporządzenie Komisariatu NRL o usunięciu niemieckojęzycznych napisów na urzędach, dworcach kolejowych i zmianie nazw ulic na polskie. Karą za złamanie przepisu były dwa lata więzienia i 10 000 marek polskich

• 16 kwietnia 1919 - NRL postanawia, że 3 maja będzie obchodzone jako święto państwowe

• 7 maja 1919 - rozpoczęcie działalności przez Wszechnicę Piastowską

• 15 maja 1919 - język polski staje się jedynym językiem urzędowym, podczas gdy język niemiecki pozostaje językiem pomocniczym. Jednocześnie braki w kadrze urzędniczej sprawiają, że utrzymano język niemiecki w sądownictwie do 1920

• 25 maja 1919 - Armia Wielkopolska zostaje podporządkowana Naczelnemu Dowództwu WP, przy zachowaniu jej odrębnej organizacji.

• 30 maja 1919 - przekształcenie Straży Ludowej w Obronę Krajową

• 1 czerwca 1919 - zostają przeprowadzone wybory uzupełniające do Sejmu Ustawodawczego

• 6 czerwca 1919

• Starcia koło Bydgoszczy

• Narastające zagrożenie niemiecką kontrofensywą sprawia, że Komisariat NRL wprowadza na terenia wszystkich podległych mu ziem stan wyjątkowy. W pasie 20km od linii frontu władze cywilne zostają podporządkowane wojskowym, a kilka dni później wprowadzono karę śmierci za działanie na szkodę Armii Wielkopolskiej, lub na korzyść armii niemieckiej.

• 18 czerwca 1919 - potyczki pod Rynarzewem

• 28 czerwca 1919 - traktat wersalski przyznaje Wielkopolskę (poza kilkoma skrawkami) Polsce

• 1 lipca 1919

• Komisariat NRL znosi granicę celną z byłym Królestwem Polskim

• wymiana ognia artyleryjskiego na froncie wielkopolskim

• 9 lipca 1919 - poza strefą przyfrontową zniesienie stanu wyjątkowego

• 10 lipca 1919 - obrady rządu RP z udziałem całego Komisariatu NRL na których dyskutowano ustrój Byłego Zaboru Pruskiego. Podjęto decyzję o utworzeniu Ministerstwa Byłej Dzielnicy Pruskiej

• 1 sierpnia 1919 - Sejm Ustawodawczy przegłosowuje ustawę "O tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej" tworzącej Ministerstwo Byłej Dzielnicy Pruskiej i określającej proces stopniowej unifikacji Wielkopolski z resztą kraju.

• 12 sierpnia 1919 - wchodzi w życie ustawa Sejmu Ustawodawczego "O tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej". Ministrem Byłej Dzielnicy Pruskiej zostaje Władysław Seyda

• 19 sierpnia 1919 - rozwiązanie NRL

• 28 sierpnia 1919 - Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego wydaje rozkaz dzienny nr 216 włączający Armię Wielkopolską w struktury WP i tworzący w Poznaniu Dowództwo Okręgu Korpusu VII

• 6 listopada 1919 - rozwiązanie Komisariatu NRL

• 10 stycznia 1920 - wejście w życie postanowień traktatu wersalskiego, na mocy którego oddziały z Wielkopolski miała przejąć pozostające w rękach niemieckich przyznane Polsce fragmenty Wielkopolski i Pomorze.

• 13 stycznia 1920 - Dowództwo frontu wielkopolskiego wydaje rozkaz o rozpoczęciu przejmowania przyznanych ziem

• 17 stycznia 1920 - początek akcji przejmowania ziem przyznanych Polsce

• 8 marca 1920 - likwidacja frontu wielkopolskiego

[Edytuj]

Epilog

• 24 marca 2005 r. - w wieku 106 lat zmarł ostatni powstaniec wielkopolski, por. Jan Rzepa

---