2. Ekologia i ochrona środowiska

Co to jest ta ekologia?

Słowo ekologia powstało z połączenia dwóch słów greckich: oiko - dom, miejsce życia i logos - nauka

Ekologia to dziedzina biologii, nauka o strukturze i funkcjonowaniu żywej przyrody. Obejmuje całość zjawisk dotyczących wzajemnych zależności pomiędzy organizmami lub zespołami organizmów żywych a martwym, otaczającym je środowiskiem. Ta dziedzina nauki bada określony teren, w którym bytują organizmy, zwany ekosystemem. Ekologia w języku potocznym ma inne znaczenie, szersze, bardziej związane z praktyką i ochroną środowiska niż nauką, a jej ogromna kariera potwierdza rolę, jaką ekologia odgrywa w życiu praktycznym i w myśleniu współczesnych ludzi.

Wyróżniamy trzy podstawowe kierunki w ekologii:

• Autekologię (ekologia fizjologiczna) - czyli pojedynczych organizmów, zajmuje się badaniem wzajemnego oddziaływania środowiska abiotycznego na poszczególne organizmy i odwrotnie.

• Synekologię (ekologia ogólna, biocenologia, biocenotyka, populacjologia)- czyli grup, zespołów organizmów w biocenozach, zajmuje się badaniem ich wzajemnych relacji i badaniem zależności między zbiorowiskami organizmów a ich siedliskami.

• Sozologię - naukę zajmującą się opisem zmian w środowisku przyrodniczym zachodzących głównie pod wpływem czynników postępu technicznego (antropopresji) oraz zajmująca się problemami ochrony przyrody i jej zasobów.

W zależności od zainteresowania sferą, w której żyją organizmy, ekologię dzielimy na:

• Oceanologię - ekologia mórz i oceanów,

• Limnologię - ekologia wód śródlądowych,

• Epeirologię - ekologia lądów.

Ekologię można interpretować na różne sposoby:

• Ekologia behawioralna - dyscyplina z pogranicza ekologii i etologii zwierząt, powstała w latach 70-tych XX wieku; bada te aspekty zachowania, które zwierzęta wykorzystują w swoich związkach ze środowiskiem ożywionym i nieożywionym; szczególną uwagę kieruje się na ewolucyjne przyczyny zachowania, które określają jego granice przez tolerancje fizjologiczne organizmu,

• Ekologia człowieka - nauka o wzajemnym oddziaływaniu środowiska i populacji ludzkich; ma powiązania z biologią człowieka, geografią, archeologią, socjologią.

• Ekologia populacyjna - nauka biologiczna o strukturze, liczebności i funkcjonowaniu populacji

Różne punkty spojrzenia na ekologię:

• Opisowy - ekologia opisowa jest najbliższa temu, co zwykło się nazywać „historią naturalną” i polega na opisywaniu całych formacji roślinnych kuli ziemskiej oraz na opisywaniu związanych z nią gatunków roślin i zwierząt,

• Funkcjonalny- ekologia funkcjonalna poszukuje i bada związki, wzajemne zależności i oddziaływania między składowymi jednostek opisywanych przez ekologię opisową, poszukując ogólnych zasad funkcjonowania systemów ekologicznych; przedmiotem badań ekologii funkcjonalnej są więc związki bezpośrednie, reakcje populacji i zespołów wielogatunkowych na aktualnie istniejące warunki środowiska,

• Ewolucyjny - ekologia ewolucyjna bada związki podstawowe, przyczyny historyczne, istotna jest teoria doboru naturalnego, podkreślająca znaczenie środowiska dla rozwoju organizmów.

Szczególnie bliskie związki łączą ekologię z geografią, sozologią, ekonomiką przyrody.

Poziomy złożoności układów biologicznych:

cząstka nukleoproteinowa --> organella --> komórka --> tkanka --> narząd --> układ narządów --> organizm --> populacja --> gatunek --> biocenoza -->ekosystem --> biom --> biosfera

Podstawowe pojęcia ekologii:

populacja - ogół osobników danego gatunku zamieszkujących dany teren,

gatunek - podstawowa jednostka w systematyce organizmów; zbiór osobników reprezentowany przez populacje zwierząt lub roślin swobodnie krzyżujących się, o swoistych cechach anatomicznych, fizjologicznych i in.;

jednostka systematyczna w biologii, obejmująca osobniki, których cechy genetyczne są identyczne lub różnią się w niewielkim stopniu,

biocenoza - ogół populacji (zespół organizmów zwierzęcych, roślinnych) żyjących na danym terenie, stanowi on autonomiczną jednostkę ekologiczną,

ekosystem = biocenoza + biotop (środowisko nieożywione) - jednostka ekologiczna obejmująca wszystkie żywe organizmy występujące na danym terenie oraz ich środowisko nieożywione, innymi słowy, to wzajemne powiązania pomiędzy biotopem (przyrodą nieożywioną) a biocenozą (przyrodą ożywioną).

biotop stanowi naturalne środowisko o swoistym zespole czynników abiotycznych (elementów przyrody nieożywionej), które stanowią podłoże życia dla biocenozy.

biom - jednostka ekologiczna obejmująca całe zespoły ekosystemów określonego obszaru geograficznego, np. las równikowy, tundra, tajga, sawanna.

biosfera - sfera występowania życia na Ziemi (obejmuje wszystkie biomy).

W ekosystemie panuje równowaga przyrodnicza gdzie dopływ substancji organicznych oraz biosynteza skomplikowanych związków równoważy się w określonym czasie jakościowo i ilościowo z ich rozkładem. Aby mogła zaistnieć taka sytuacja w ekosystemie muszą występować trzy zasadnicze grupy organizmów, które pełnią rolę związaną z wiązaniem materii i przepływem energii. Są to następujące grupy:

• Producenci - wszystkie organizmy samożywne, w których odżywianie polega na tworzeniu substancji organicznej ze związków nieorganicznych. Zaliczamy do tej grupy: rośliny, mikroorganizmy zdolne do procesu fotosyntezy, jak również drobnoustroje, które do procesów biosyntezy czerpią energię pochodzącą z procesów utleniania zredukowanych prostych związków organicznych. Producenci są jedynymi wytwórcami materii w ekosystemie warunkującymi życie wszystkich organizmów z dwóch pozostałych grup.

• Reducenci - są to wszystkie drobnoustroje cudzożywne z wyjątkiem mikroorganizmów zdolnych do fotosyntezy i chemosyntezy. Reducenci prowadzą rozkład związków organicznych przekształcając je w połączenia nieorganiczne, które mogą być wykorzystywane przez producentów.

• Konsumenci - stanowią pośrednią grupę organizmów pomiędzy producentami a reducentami. Zalicza się tutaj wszystkie organizmy zwierzęce, które nie mają zdolności do wiązania energii w procesach fotosyntezy i chemosyntezy. Wykorzystują one energię zawartą w wiązaniach chemicznych związków organicznych wytworzonych przez producentów.

Pojęcie ochrony środowiska wprowadzono, gdy okazało się, że zniszczenia dokonane w przyrodzie przez człowieka zagrażają samemu człowiekowi. Ochrona środowiska dotyczy więc ochrony człowieka, jego życia i zdrowia oraz jakości życia. Zatem ochrona środowiska ma inne zadania niż ochrona przyrody. Idea ta zmierza do pogodzenia gospodarki człowieka z rozwojem ekologicznym otaczającego świata, tj. prowadzenia działalności człowieka w harmonii z przyrodą. Realizując tę ideę powinno się uznać nadrzędność praw ekologicznego gospodarowania, które nie tylko nie może być zakłócane przez ciągły rozwój cywilizacyjny i wzrost technizacji gospodarki, ale powinno się te dwa elementy planowo wykorzystywać dla dobra przyrody i samego człowieka. Ma temu służyć oparcie gospodarki na ekorozwoju.

Ochronę środowiska można zapewnić przez racjonalne wykorzystanie przyrody i jej zasobów oraz stosowanie środków zapobiegawczych obejmujących:

• Wykorzystanie urządzeń chroniących środowisko (np. oczyszczalnie ścieków, wychwytywacze pyłów i gazów przemysłowych),

• Eliminowanie działalności czynników szkodliwych dla środowiska albo przeciwdziałanie takim czynnikom (np. stosowanie metod biologicznej ochrony roślin w celu ograniczenia stosowania środków chemicznych, eliminowanie z obszarów podlegających szczególnej ochronie turystyki motorowej i motorowerowej, itp.),

• Stosowanie technologii i rozwiązań technicznych nie tworzących zagrożenia lub uciążliwości dla środowiska albo je ograniczających.

Przez ochronę środowiska rozumie się zapobieganie zmianom w środowisku, wpływającym ujemnie na warunki życia biologicznego i deformującym naturalne zależności przyrodnicze.

W praktycznym ujęciu ochrony środowiska są wszelkie przedsięwzięcia mające na celu:

• zapobieganie i ograniczanie powstawania,

• powtórne wykorzystanie,

• usuwanie,

• unieszkodliwianie, zanieczyszczeń (polutantów), których następstwa w efekcie powodują degradacje (niszczenie) ekosystemów.

Zanieczyszczenia możemy podzielić w zależności od stanu skupienia na:

• gazowe (zanieczyszczenia gazowe powietrza),

• stałe (odpady, zanieczyszczenia pyłowe powietrza),

• ciekłe (ścieki).

Do unieszkodliwienia zanieczyszczeń stosowane są różne metody:

• fizykochemiczne (np. neutralizacja, strącanie, kompleksowanie),

• biologiczne (fermentacja beztlenowa, kompostowanie, osad czynny, bioremediacja),

• termiczne (spalanie tlenowe, piroliza - spalanie bez dostępu tlenu),

• składowania.

Obecnie najlepszą metodą unieszkodliwiania polutantów jest bioremediacja.

Słowo bioremediacja składa się ze słów: remediacja - oznaczająca uleczenie (powrót do stanu wyjściowego) i bio - życie. Możemy zdefiniować bioremediację jako proces likwidacji skażeń (okazjonalnych i trwałych) z wykorzystaniem drobnoustrojów lub (i) roślin. W przypadku wykorzystania do tych celów roślin używa się terminu fitoremediacja.

Technologie bioremediacji funkcjonują obok klasycznych technologii oczyszczania ścieków i utylizacji odpadów stałych. Każda z proponowanych technologii będzie nieco różniła się w zależności od rodzaju skażenia, miejsca skażenia i warunków panujących na skażonym terenie. W zależności od sytuacji proponuje się technologię ex situ lub in situ.

Technologia ex situ polega na tym, że skażoną glebę lub wodę przenosi się w bezpieczne miejsce i tam prowadzi się proces oczyszczania. Technologia ta może być wykorzystywana, gdy ilość skażonej gleby lub wody jest stosunkowo niewielka i koszty transportu nie będą zbyt wysokie.

Natomiast w sytuacji gdy teren skażenia jest rozległy i nie ma niebezpieczeństwa szybkiej penetracji skażenia do wód gruntowych i zbiorników wodnych stosuje się technologię in situ, prowadzoną w miejscu skażenia.

Procesy bioremediacji odbywają się z udziałem:

• mikroflory bytującej w danym środowisku i

• mikroflory wprowadzanej w formie biopreparatów.

Dzięki metodzie bioremediacji można usuwać między innymi skażenia spowodowane:

węglowodorami ropy naftowej, metanem, metalami ciężkimi, fosforem, truciznami fosfoorganicznymi, pestycydami, fenolami, chlorkiem dodecylopirydynowym (środek bakteriostatyczny dodawany do emulsji), zeolitami.

Jedyną wadą technologii bioremediacji jest jej wysoka cena. Miejmy jednak nadzieję, że w wyniku zaawansowanych prac badawczych zostaną opracowane tańsze metody wykorzystywania bioremediacji.

Ekologia przemysłowa - może być definiowana jako ekologia uprzemysłowionego społeczeństwa, zajmuje się zrozumieniem interakcji między systemami przemysłowymi, systemami ekologicznymi potrzebami społecznymi. Przepływy materiałowe i energii spowodowane przez produkcję i konsumpcję są oceniane ekonomicznie i ekologicznie.

Ekologia przemysłowa to obszar wzajemnego oddziaływania przemysłu z otoczeniem, zawierający przestrzenne, ludzkie i materiałowe przepływy.

Ekologia przemysłowa pomaga uzyskać wzrost poziomu konsumpcji, usług i towarów przy zmniejszającym się zużyciu energii i surowców.

Zakłada się, że do roku 2040 nastąpi redukcja zużycia energii i surowców o 90%. Szacuje się, że nastąpi 9-10 -krotny spadek zużycia paliwa przez samochody w okresie przyszłych 25 lat. W przemyśle, podobnie jak w przyrodzie, powinny działać ekosystemy nie wytwarzające odpadów.

W przyrodzie odpady wytwarzane przez jedne organizmy stają się pokarmem dla innych, naturalne systemy nie wytwarzają trwałych i trudno rozkładalnych związków toksycznych, które nie mogłyby być rozłożone przez inne organizmy.

Hipotetycznie, w przyrodzie funkcjonującej w harmonii z ekosystemami nie są wytwarzane odpady.

W ekologii przemysłowej rozróżnia się cztery rodzaje technologii:

1. Remediacji,

2. Zmniejszania skażenia,

3. Ochrona przed skażeniem,

4. Zrównoważonego rozwoju.

Lp.	Zastosowanie	Charakterystyka	Przykłady
1	Po stwierdzeniu oznak skażenia, Po ustaleniu źródła skażenia	Zastosowanie po fakcie skażenia, Wysokie koszty, Możliwość stosowania dla nowoczesnych i starych technologii	Rekultywacja Oczyszczanie skażonych miejsc, Uzdatnianie wody
2	Usuwanie zanieczyszczenia lub Oczyszczanie na końcu procesu	Uchwycenie lub neutralizacja zanieczyszczeń przed ich rozprzestrzenieniem, Kapitało-energo- i materiałochłonna, Generuje strumienie odpadów	Odsiarczanie spalin, Oczyszczanie ścieków, Katalityczne dopalanie
3	Projektowanie procesów przemysło wych, Projektowanie produktu lub zmiana jego składu chemicznego	Zmiany produktu lub procesu technologicznego, Redukcja zanieczyszczeń lub ochrona przed nimi, Bardziej kosztowne technologie ograniczania skażenia, Redukcja strumieni odpadów	Papier wytworzony bez użycia chloru, Elektropolerowanie bez użycia kąpieli zawierających cyjanek, Benzyny bezołowiowe
4	Alternatywny produkt lub usługa	Pomnożenie korzyści dotyczących ochrony środowiska, Poprawa warunków socjalnych, Poprawa efektów ekonomicz.	Zastosowanie wydajniejszego oświetlenia, Recykling papieru, Wykorzystanie odtwarzalnych źródeł energii, Stosowanie biotechnologii

Technologie bezpieczne dla środowiska (ang. Environmental Sound Technologies) - termin ten obejmuje technologie mające potencjał umożliwiający znaczne ulepszenia oddziaływania na środowisko względem innych technologii. Inaczej mówiąc technologie te chronią środowisko, są mniej zanieczyszczające, oszczędniej używają zasoby - w sposób zrównoważony, zawracają do obiegu większość materiałów i załatwiają problem wszystkich pozostałych odpadów w sposób bardziej przyjazny dla środowiska niż technologie, dla których są zastępcze. Ponadto jak zapisano w Rozdziale 34 Agendy 21 Technologie Środowiskowe nie są „indywidualnymi technologiami, ale całkowitymi systemami, które zawierają know-how, dobra i usługi oraz wyposażenie, jak również organizacyjne i kierownicze procedury”. W konsekwencji zważywszy na transfer EST, prezentowane podejście zawiera zarówno rozwój zasobów ludzkich, jak i lokalną zdolność budowania systemów poszukiwań i wyboru EST.

3. Międzynarodowe dokumentyw ochronie środowiska





WAŻNIEJSZE KONFERENCJE I DEKLARACJE DOTYCZĄCE OCHRONY ŚRODOWISKA

1967 - Raport Rzymski - Zrównoważony rozwój użyty po raz pierwszy

1972 - Limits of Growth, UN conf. „Human environment” - określono prawo rodziny (ludzkości) do zdrowego i produktywnego środowiska

1980 - Our Common Crisis - W.Brandt comm.

1983 - Our Common Security - O. Palme comm.

1987 - Our Common Future - G. Brundtland comm - Możliwość rozwoju zrównoważonego - Sustainable Development - taki rozwój, który zapewnia jakość życia współczesnych bez naruszenia egzystencji przyszłych pokoleń!

1992 - Ecobrazil - Szczyt ekologiczny - Deklaracja dobrej woli -dokumenty wykonawcze opracowane przez sekretariat - AGENDA 21 -

2002 - Światowy szczyt w sprawie zrównoważonego

rozwoju - Johannesburg 2002

Deklaracja ·SZTOKHOLMSKA 1972

- granice wzrostu

• Człowiek ma prawa wolności, równości i odpowiednich warunków życia w środowisku

• Dobro jakości tego środowiska pozwala na życie w godności i dobrobycie

• Stąd też człowiek ponosi wielką odpowiedzialność za gospodarowanie

zasadami naturalnymi i produkcją przemysłową.

KONFERENCJA W RIO 1992 ECOBRAZIL

1. Konwencja o zmianach klimatycznych

2. Konwencja o zróżnicowaniach biologicznych

3. Stanowisko do spraw Gospodarki Leśnej

4. Deklaracja z RIO

5. Agenda 21 - dok. wykonawczy

AGENDA 21

• Dokument o charakterze aktu dobrej woli

• Plan aplikacji na 20 i 21 wiek

Dokument zawiera:

• Strategie

• Zintegrowane działania

• Sposoby i środki realizacji

Podstawowe cele:

• Zatrzymanie i odwrócenie degradacji środowiska

• Wsparcie i wzmocnienie rozwoju:

1. Życzliwego dla środowiska

2. zrównoważonego

ŚWIATOWY SZCZYT W SPRAWIE ZRÓWNOWAŻONEGO

ROZWOJU - JOHANNESBURG 2002

Konferencja w Johannesburgu „Światowy Szczyt w sprawie Zrównoważonego Rozwoju" (World Summit on Sustainable Development - WSSD) zorganizowana została w dziesiątą rocznicę Szczytu w Rio de Janeiro. Jej głównym zamierzeniem było przeprowadzenie krytycznej oceny postępów jakie dokonane zostały w ciągu minionej dekady, a także próba likwidacji barier i przeszkód hamujących wdrażanie zrównoważonego rozwoju. Konferencja WSSD miała również potwierdzić polityczną wolę dalszego realizowania zamierzeń nakreślonych przed dziesięciu laty w Rio de Janeiro. Konferencja w Johannesburgu zgromadziła bardzo szerokie grono uczestników, wzięło w niej udział ponad 100 przywódców państw, szefowie wielkich ponadnarodowych koncernów, autorytety naukowe. Najwyższa polityczna ranga tego spotkania sprawiła, że w wielu krajach problematyka harmonijnego rozwoju społecznego i ekologicznego ponownie znalazła się w centrum uwagi i zainteresowania opinii publicznej.

Dyskusje skupiły się wokół pięciu kluczowych grup tematycznych. Należały do nich:

• ochrona wód, dostęp do infrastruktury sanitarnej i do wody pitnej o odpowiedniej jakości

• zapewnienie energii przy jednoczesnym poszanowaniu środowiska

• ochrona zdrowia

• rolnictwo i jego znaczenie w rozwoju gospodarczym i społecznym

• ochrona różnorodności biologicznej i zarządzanie ekosystemami.

Do najważniejszych tematów omawianych w czasie konferencji należały też kwestie związane z finansowaniem i pomocą udzielaną krajom rozwijającym się, zagadnienia handlu międzynarodowego i likwidacji barier handlowych, edukacji i nauki, udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji, a także kształtowanie wzorców konsumpcji i stylu życia.

ZOBOWIĄZANIA I TERMINY REALIZACJI

SFERA SPOŁECZNA

- do 2015 roku zmniejszenie o 50 % liczby osób żyjących poniżej granicy ubóstwa

- do 2015 roku zmniejszenie o połowę liczby osób bez dostępu do wody pitnej i urządzeń sanitarnych,

- do 2015 poprawienie znaczące standardu życia co najmniej 100 mln ludzi, mieszkańców obecnych slumsów

SFERA ZASOBÓW NATURALNYCH,

OCHRONY PRZYRODY I RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ

- do 2005 roku mają zostać opracowane zintegrowane plany gospodarki wodnej w układzie zlewniowym

- do 2010 roku należy doprowadzić do znacznego osłabienia tempa wymierania rzadkich odmian fauny i flory

• do 2015 roku mają zostać odnowione w morzach i oceanach zasoby ryb,

- do 2020 roku deklaruje się zaprzestania wytwarzania i stosowania środków chemicznych w sposób szkodliwy dla ludzi i środowiska.

SFERA OCHRONY ZDROWIA

- do roku 2015 zmniejszony ma zostać o dwie trzecie wskaźnik śmiertelności wśród niemowląt i dzieci oraz o trzy czwarte wskaźnik śmiertelności matek przy porodzie.

DECYZJE są bezpośrednio wiążące dla podmiotów, do których zostały zaadresowane, wliczając w to:

• państwa członkowskie

• osoby fizyczne

• osoby prawne

DYREKTYWY muszą być wprowadzone w życie przez ustawy lub inne akty normatywne państw członkowskich przed upływem określonego czasu, zwykle od 18 do 24 miesięcy

Konwencja w sprawie transgranicznego przenoszenia zanieczyszczeń na dalekie odległości Genewa 1979

Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych
w sprawie zmian klimatu

Rio de Janeiro - czerwiec '92

Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu

Protokół z Kioto - 1997

Zrównoważony trwały rozwój

KONCEPCJA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

Pierwotnie sformułowana koncepcja ekorozwoju opierała się na założeniu, że społeczeństwo uznaje nadrzędność wymagań ekologicznych. Nie mogą one „być zakłócane przez wzrost cywilizacji oraz rozwój kulturalny i gospodarczy”.

Według B. Zaufali „ekorozwój jest prowadzeniem wszelkiej działalności gospodarczej w taki sposób, aby nie spowodować nieodwracalnych zmian w żywej przyrodzie”.

Podobnie definiuje ekorozwój W. Bojarski. Uważa on, że jest to rozwój społeczno - gospodarczy zharmonizowany ze środowiskiem przyrodniczym.

Z kolei S. Kozłowski za ekorozwój uważa „te wszelkie działania, które poprawiają warunki życia człowieka na Ziemi, nie powodując degradacji środowiska przyrodniczego”.

Do podstawowych reguł kształtowania ekorozwoju J. Kołodziejski zalicza:

• Całościowe i systemowe ujmowanie zjawisk przyrodniczych, społecznych i gospodarczych zachodzących na danym terytorium oraz traktowanie środowiska człowieka jako organicznej całości

• Postrzeganie środowiska jako procesu rozwojowego, w którym stale następują ewolucyjne i rewolucyjne zmiany

• Traktowanie środowiska w sposób interakcyjny, dostrzeganie współzależności zdarzeń i zjawisk, w tym również systemu wzajemnych powiązań i zależności między różnymi formami użytkowania środowiska a stanem ekosystemów

• Systemowe ujmowanie elementów środowiska, szczególnie z punktu widzenia ich roli w ekosystemie

Praktyczne wdrażanie ekorozwoju jest uwarunkowane takimi czynnikami jak:

• Świadomość ekologiczna społeczeństwa i jego gotowość do partycypacji w zarządzaniu ekorozwojem

• Stan równowagi między gospodarką, środowiskiem i społeczeństwem oraz możliwość „ważenia” różnych racji, które się pojawiają w procesie podejmowania decyzji o rozwoju organizacji społeczeństwa itp.

• Naturalne powiązania między ekosystemami a ludzką populacją i możliwości ich kształtowania

• Ekologizacja procesów gospodarczych uzależnionych od środowiska

• Ekonomizacja zarządzania ochroną środowiska

Jakość życia jest wartością odczuwaną, która kształtuje się pod wpływem trzech głównych sfer cywilizacyjnych: kulturowej, przyrodniczej i gospodarczej. Każda z nich ma swój specyficzny, subiektywnie uwarunkowany układ wartości, które determinują potrzeby i działania ludzkie. Zaspokojenie tych potrzeb wyznacza poziom satysfakcji z jakości życia.

W analizie jakości życia najczęściej bierze się pod uwagę takie potrzeby podstawowe jak:

• Zdrowie człowieka

• Długość życia

• Stan zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych

• Możliwość zaspokojenia tzw. potrzeb wyższego rzędu

• Przynależność do miejsca i przestrzeni

• Możliwość wyboru i kształtowania postaw

Każda z tych potrzeb może być zaspokojona w różny sposób w zależności od tego, jaki aspekt cywilizacyjny będzie odgrywał rolę wiodącą. Systematyzacja potrzeb zależnie od sfery cywilizacyjnej traktuje je jako wyznacznik ekorozwoju. Umożliwia to zlokalizowanie obszarów konfliktowych oraz integracyjnych. Do obszarów konfliktowych zaliczono takie, w których przejawiające się potrzeby w jednej sferze są sprzeczne w stosunku do innej.

piramida potrzeb Maslova

Do obszarów integracyjnych zaś takie, w których potrzeby w poszczególnych sferach wzajemnie się wzmacniają. W praktyce oznacza to:

• W przypadku obszarów konfliktowych - konieczność podjęcia działań negocjacyjnych, aby usunąć lub chociażby zminimalizować konflikty, jakie mogą powstać między grupami ludzi optujących za różnymi grupami potrzeb

• W przypadku obszarów integracyjnych - preferowanie takich potrzeb, których zaspokojenie daje efekty synergiczne, tworzące nowe treści i wartości.

Drugi agregowany standard ekorozwoju to jakość środowiska. Jest on wyrażony za pomocą takich charakterystyk, jak:

• trwałość życia w ekosystemach,

• różnorodność biologiczna,

• zakres eksploatacji odnawialnych i nieodnawialnych zasobów naturalnych,

• potencjał i pojemność ekosystemów itp.

W dotychczasowej praktyce wykorzystuje się także pośrednie wskaźniki jakości środowiska, określającej stan ekosystemów, stopień antropogennego obciążenia środowiska i zakres działalności ochronnej.

Ważnymi wskaźnikami jakości środowiska są potencjał i pojemność ekologiczna. Potencjał środowiska oznacza występujący na danym obszarze zapas zasobów naturalnych oraz układ warunków decydujących o samorealizacji biocenoz i odporności środowiska na obciążenia antropogenne.

Pojemność środowiska w ekologii oznacza wielkość populacji danego gatunku, jaką jest w stanie pomieścić i wyżywić konkretny ekosystem.

Trwałość użytkowania środowiska określa się na ogół za pomocą wskaźników pośrednich, takich jak:

• Konsumpcja całkowita w przeliczeniu na osobę podstawowych produktów żywnościowych, wody, drewna, itp.

• Zużycie energii

• Ilość wytwarzanych odpadów komunalnych i przemysłowych

• Gęstość zaludnienia i inne

Trzeci zagregowany standard ekorozwoju to świadomość środowiskowa, a w niej uwarunkowania kulturowe, a więc tradycja, stosunek ludzi do środowiska przyrodniczego, gospodarczego, itp.

Do głównych wskaźników charakteryzujących ten standard można zaliczyć:

• Stopień społecznej akceptacji zmiany form

zaspokajania potrzeb i stylu życia koniecznych przy

wdrażaniu ekorozwoju.

• Podatność społeczeństwa na innowacje ustrojowe,

organizacyjne i gospodarcze

• Stopień adaptacji zawodowej

• Zasiedziałość pokolenia

• Integracja regionalna,itp.

Teoria nieograniczonego rozwoju ekonomicznego została już teoretycznie odrzucona, gdyż nie można jej zrealizować. Zamiast „nieograniczonego wzrostu” proponuje się „trwały rozwój” (sustainable growth) lub „zrównoważony rozwój”. Niezbędne jest rozróżnienie między terminami „wzrost gospodarczy i rozwój”. Mówiąc o wzroście gospodarczym uwzględnia się tylko pomiary ilościowe, takie jak np. produkt narodowy brutto, ale nie bierze pod uwagę kosztów społecznych i środowiskowych. „Rozwój” musi być rozumiany jako jakościowy pomiar dobrobytu. „Zrównoważony rozwój” zachowuje niezbędną równowagę między interesami współczesnych i przyszłych pokoleń. Mieści się w nim zarówno pojęcie sprawiedliwości społecznej, jak i zdrowe środowisko naturalne. Rozwój dotyczy przede wszystkim ludzi, a nie rzeczy. Dlatego punktem wyjścia i celem całej działalności, zmierzającej do rozwoju musi być człowiek. Bardzo często „postęp” oznaczał przemianę powodującą ograniczenie wolności człowieka Zrównoważony rozwój ma zapewnić zachowanie zasobów naturalnych, a tym samym powstrzymać dalszą degenerację środowiska przyrodniczego.

Gospodarowanie zasobami przyrody w warunkach gospodarki rynkowej wymaga zupełnie nowych rozwiązań i instrumentów. Są to:

• opłaty za korzystanie ze środowiska,

• ulgi podatkowe,

• subwencje,

• kredyty preferencyjne, bezpośrednie dotacje,

• systemy depozytowe - stosowane przy obrocie

towarami degradującymi środowisko

• rynki uprawnień

EKOROZWÓJ - zrównoważony trwały rozwój może mieć wiele znaczeń:

• Systematyczne, długotrwałe wykorzystanie naturalnych zasobów ziemi

• Modalny rozwój, który umożliwia krajom postęp ekonomiczny i socjalny bez niszczenia ich środowiskowych zasobów

• Typ rozwoju, który jest społecznie słuszny, etycznie akceptowany, moralnie sprawiedliwy i ekonomicznie zdrowy

Zrównoważony rozwój można interpretować jako scenariusz rozwoju, w którym przyszłe pokolenia powinny mieć zagwarantowany dobrobyt równy lub wyższy od aktualnego.

Aby aktywa produkcyjne nie ulegały zmniejszeniu, konieczne jest spełnienie kilku postulatów w skali globalnej:

• Wykorzystanie zasobów odtwarzalnych w możliwie jak największym stopniu jednocześnie umożliwiającym wytworzenie równowagi w zakresie ich odtwarzania.

• Wykorzystanie zasobów nieodnawialnych; dążenie do modelu produkcji przy cyrkulacji stałej ilości zasobów.

• Wykorzystanie nauki

• Równoważenie konsumpcji zasobów

5. Czystsza produkcja

ZARYS HISTORII ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKIEM

• strategia rozcieńczania (do 1960)

• strategia filtrowania (1960 - 1970)

• strategia recyrkulacji (1970 - 1980)

• strategia zapobiegania (1980 - 1990)

Ekoskuteczność (ekoefektywność) wywodzi się z problematyki ekonomicznej skuteczności, która równocześnie ma pozytywny wpływ na środowisko, podczas gdy Czystsza Produkcja bierze swój początek od środowiskowej skuteczności, która jednocześnie powoduje korzystne efekty ekonomiczne

EKOEFEKTYWNOŚĆ

osiąga się ją przez dostarczanie produktów i usług po konkurencyjnych cenach, które zaspokajają ludzkie potrzeby i podwyższają jakość życia przez ciągłe zmniejszanie negatywnego wpływu na środowisko i zmniejszenie zużycia zasobów w całym cyklu życia, do poziomu przynajmniej opowiadającego oszacowanej wydolności naszej planety.

Czystsza Produkcja jest ciągłym stosowaniem zintegrowanej, prewencyjnej, środowiskowej strategii w stosunku do procesów produkcyjnych, produktów i usług, mającej na celu zwiększenie ekoefektywności i redukcję ryzyka dla ludzi i środowiska jaką niesie działalność ludzka. Ciągła a więc systemowa działalność w ramach CP dotyczy:

• Procesów produkcyjnych - oszczędzających surowce

i energię, eliminujących toksyczne surowce oraz

zmniejszających ilość i toksyczność wszystkich zrzucanych

do środowiska odpadów

· Produktów- zmniejszających negatywny wpływ na

środowisko w całym cyklu życia produktu, od pozyskania

materiałów wsadowych do ostatecznego usunięcia

(zdeponowania)

· Usług - wprowadzających środowiskową problematykę w ich

projektowanie i konsumowanie

IDEA EKOROZWOJU polega na takim gospodarowaniu zasobami przyrody, aby nie dopuścić do ich degradacji, lecz przyczynić się do ich rozwoju i ulepszenia.

Główne cele zrównoważonego rozwoju:

• bezpieczne dla zdrowia ludzkiego środowisko

• zachowanie równowagi ekologicznej w

podstawowych ekosystemach

• przygotowanie niezbędnych warunków

ochrony biologicznej sił człowieka

• dalszy rozwój gospodarczy

CZYSTSZA PRODUKCJA oznacza ciągle stosowanie kompleksowej prewencyjnej strategii ochrony środowiska ograniczającej ryzyko jakie niesie produkcja i jej wytwory ludziom i ich otoczeniu.

• idea CP jest przeciwstawieniem idei USUWANIA

SKUTKÓW oddziaływania produkcji na środowisko

naturalne

• Usuwanie skutków w tym podejściu do ochrony środowiska

jest ZŁEM koniecznym - ostatnim ogniwem działania, jeśli

wszystkie inne sposoby zostały wykorzystane

• Ideałem usuwania skutków jest ograniczenie zrzutów

zanieczyszczeń do środowiska poniżej dopuszczalnych norm

• Ideałem CP jest produkcja bez odpadów

• CP jest procesem zarządzania i sterowania produkcji

zmierzającym do zapobiegania i ograniczenia powstania

marnotrawstwa zasobów pracy ludzkiej, materiałów i energii.

Schemat procedury minimalizacji odpadów stosowanej w CP

7. Pojęcie zarządzania i systemy zarządzania środowiskowego

ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM oznacza zarządzanie użytkowaniem, ochronę i kształtowanie środowiska, czyli zarządzanie ochroną środowiska w szerokim tego słowa znaczeniu - co sposób bezpośredni i pośredni na „końcu rury”, w procesach produkcyjnych oraz w czasie pozaprodukcyjnej aktywności społeczeństwa i pojedynczych osób.

Zarządzanie środowiskiem zintegrowane z ogólnym systemem zarządzania np. w przedsiębiorstwie lub gminie nazywa się zarządzaniem środowiskowym lub ekologicznym. Ten system zarządzania jest zaliczany do kategorii systemów szczególnie złożonych i niejednorodnychဪ.

• 
  W badaniach dotyczących problemów ochrony środowiska mamy do czynienia głównie z systemami otwartymi, złożonymi oraz szczególnie złożonymi. Systemy złożone mogą mieć charakter jednorodny lub niejednorodny. W systemie jednorodnym wszystkie podsystemy są tego samego typu, chociaż nie są takie same. W systemie niejednorodnym każdy z wydzielonych podsystemów ma własną charakterystykę. Strukturę wewnętrzną systemu złożonego niejednorodnego stanowi zbiór wyróżnionych przez obserwatora części i zachodzących między nimi relacji.

Systemy zarządzania tworzą obiekt zarządzania (sterowania) i system zarządzający (sterujący) z zachodzącymi między nimi relacjami, którymi najczęściej są sygnały sterowania.

Wg ISO 14000 SYSTEM ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO to część ogólnego systemu zarządzania, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, zasady postępowania, procedury, procesy i środki potrzebne do opracowywania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki środowiskowej.

Według EMAS SYSTEM ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO to część systemu zarządzania, który zawiera strukturę organizacyjną, praktyki, zakres odpowiedzialności, procedury, procesy i zasoby dla określenia i wdrożenia polityki środowiskowej.

System zarządzania środowiskiem posiada trzy obszary działania różniące się sposobem organizacji i podatnością (czułością) na te same normy sterujące:

• zarządzanie środowiskiem w skali państwa,

• zarządzanie środowiskiem w skali lokalnej przez samorządy terytorialne,

• zarządzanie środowiskiem (ekologiczny) w przedsiębiorstwie.

We wszystkich tych obszarach muszą być stosowane regulacje ogólnoprawne oraz regulacje (instrumenty) specyficzne dla danego obszaru.

System zarządzania środowiskiem tworzą cztery podsystemy:

• regulacji ogólnoprawnych o charakterze ustrojowym,

• polityki ekologicznej,

• środków i instytucji ochrony środowiska,

• narzędzi (instrumentów) sterowania ochroną środowiska.

Konstruując model systemu zarządzania środowiskiem należy zwrócić uwagę na kilka podstawowych zależności:

• System zarządzający procesami ochrony środowiska powinien być sprzężony z systemem zarządzania gospodarką i systemem zarządzania społeczeństwem. Zależności takie występują na poziomie podsystemów. Polityka ekologiczna - na przykład - jest powiązana z polityką gospodarczą i polityką społeczną.

• Każdy z wydzielonych podsystemów sterujących procesami ochrony środowiska oddziałuje bezpośrednio lub pośrednio na obiekt sterowania. Polityka ekologiczna wykazuje - na przykład - pewne oddziaływania bezpośrednie. Podmioty gospodarcze, znając założenia tej polityki, starają się uwzględniać je w swoich planach rozwojowych nawet wtedy, gdy nie zostały jeszcze uruchomione środki i narzędzia realizacji tych założeń. Oddziaływanie pośrednie odbywa się również za pomocą podsystemu środków i instytucji sterowania.

• Wyróżnione podsystemy sterowania są wzajemnie uzależnione. O skuteczności oddziaływania systemu zarządzającego można mówić dopiero wówczas, gdy sprzężenia wewnętrzne wydzielonych podsystemów będą zharmonizowane lub gdy kontrakcja jednego podsystemu nie przewyższy akcji innego. Niektóre instrumenty realizacji polityki ekologicznej mogą być - na przykład - „unieruchamiane” z powodu niewłaściwego ustawienia podsystemu środków i instytucji.

Zarządzanie Ekologiczne

Zarządzanie ekologiczne jest kompleksowym, wielowymiarowym i wieloaspektowym procesem. Jego istotną cechą jest rozwiązywanie problemów, których podmiot nie może rozwiązać za pomocą aktualnego posiadanego zasobu wiedzy. Wymaga stosowania wyprzedzającego sprzężenia zwrotnego, myślenia produktywnego, twórczego, przeprowadzenia procedury projektowania działań, projektowania pożądanych struktur oraz sytuacji systemowych.

Zarządzanie ekologiczne musi być zracjonalizowanym procesem planowania, programowania i egzekucji nielosowych działań i decyzji, odnoszących się do środowiska i społeczno-gospodarczych czynników sprawczych antropopresji. Realizowane ono winno być systematycznie i systemowo przez podmioty celowo zmierzające do prewencji i zapobiegania oraz naprawiania i usuwania negatywnych, w kontekście poglądu kulturowego, skutków powodowanych przez antropopresyjne czynniki sprawcze.

8. Sformalizowane systemy zarządzania środowiskowego

Podział systemów zarządzania środowiskowego ze względu na kryterium zgodności:

• Systemy niesformalizowane

• Systemy sformalizowane

BS 7750 - Pierwsza norma dotycząca SZŚ. Po raz pierwszy opublikowana w 1992, a skorygowana w 1994. Ogólne zasady funkcjonowania systemu zarządzania są identyczne z normą ISO 9001`. Nie ustala bezwzględnych wymogów środowiskowego funkcjonowania. Wymaga jednak zgodności ze stosowanym prawodawstwem i przepisami oraz zobowiązanie do ciągłego ulepszania

EMAS - zarządzenie Unii Europejskiej umożliwiające zakładom przemysłowym wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego. Celem jest promowanie w przemyśle ciągłego ulepszania funkcjonowania SZŚ. Wymaga to wdrożenia SZŚ, a także zewnętrznej weryfikacji złożonej publicznie deklaracji środowiskowej. EMAS uznaje te normy i zarządzenia krajowe, które spełniają minimalne wymagania MAS

Struktura norm jest cztero-fazowa: planowanie, wdrożenie, sprawdzenie i poprawa. Norma jest w mniejszym stopniu opisowa niż BS 7750

EMAS

Celem EMAS - Ustawy Rady EWG Nr 1836/93 z 29 czerwca 1993 r. „o dobrowolnym uczestnictwie przedsiębiorstw przemysłowych w systemie EWG dotyczącym zarządzania i jego audytowania jest promowanie poprawy działalności przedsiębiorstw w zakresie ochrony środowiska w krajach Unii Europejskiej przez wdrażanie Systemów Zarządzania Środowiskowego wspieranych przez techniczną ocenę działalności. W ramach EMAS przeglądom ekologicznym podlega 58 rodzajów działalności przemysłowej, obejmujących procesy produkcyjne, przetwórstwo, wydobycie oraz neutralizację i składowanie odpadów. Od przedsiębiorstw wymaga się składania szczegółowych sprawozdań na temat wszystkich emisji i zrzutów zanieczyszczeń do środowiska, oddziaływania tych przedsiębiorstw na środowisko i społeczeństwo mieszkające w sąsiedztwie zakładów, nakładów materiałowych i energetycznych.

Przedsiębiorstwa chcąc uzyskać certyfikat w ramach EMAS muszą podjąć następujące działania:

• określić politykę ekologiczną zgodną z obowiązującymi przepisami w zakresie ochrony środowiska i w sposób ciągły (permanentnie) zmniejszać oddziaływanie na środowisko swoich procesów produkcyjnych do czasu osiągnięcia „stosowania ekonomicznie możliwych najlepszych dostępnych technologii”, przeprowadzić przeglądy ekologiczne,

• opracować program zarządzania ochroną środowiska w celu doprowadzenia do zgodności z obowiązującymi przepisami,

• przeprowadzić okresowe przeglądy zgodnie z normami technicznymi określonymi przepisami EMAS lub w systemie norm ISO 10011,

• opracować i opublikować deklarację,

• poddać weryfikacji zewnętrznej zgodność deklaracji z przeprowadzonymi działaniami i osiągniętymi rezultatami.

Celem Ustawy EWG Nr 1836/93 jest:

• ustawiczna poprawa stanu środowiska w miejscu firmy ze szczególnym uwzględnieniem ograniczenia negatywnego wpływu na środowisko do poziomu odpowiadającemu stosowaniu najlepszych ekonomicznie opłacalnych technik,

• ciągłe zmniejszanie szkodliwych oddziaływań na środowisko tam, gdzie znajduje się miejsce zakładu,

• przestrzeganie przepisów dotyczących ochrony środowiska,

• sformułowanie celów ekologicznych oraz poszczególnych kroków do osiągnięcia tych celów z wyszczególnionymi terminami oraz osobistą odpowiedzialnością,

• wdrożenie systemu zarządzania ochroną środowiska jako narzędzie do realizacji ekologicznej. Nie potrzebuje on być certyfikowany,

• informowanie społeczeństwa w sprawach dotyczących ochrony środowiska,

• zobowiązanie pracowników najemnych, podwykonawców oraz dostawców do przestrzegania norm zakładowych ochrony środowiska.

Terminologia EMAS

Polityka środowiskowa - pisemna deklaracja celów i zamiarów w odniesieniu do ochrony środowiska.

Wstępny przegląd środowiskowy - kluczowy element determinujący wdrożenie Systemu Zarządzania Środowiskowego. Informacje zdobyte podczas jego przeprowadzania stanowią cenny element przy opracowywaniu i wdrażaniu EMAS.

Program środowiskowy - powinien określać:

wskaźniki, za pomocą których wszelkie działania będą oceniane,

jakie cechy będą oceniane przez dany wskaźnik,

plan realizacji zadań,

odpowiedzialność i niezbędne zasoby, zarówno finansowe, jak i osobowe.

System zarządzania środowiskiem - część ogólnego systemu zarządzania, która zawiera strukturę organizacyjną, działania, procedury i zasady formułowania oraz wdrażania polityki ekologicznej.

Przegląd środowiskowy - systematyczna, udokumentowana, okresowa i celowa ocena osiągnięć organizacji, systemu zarządzania i procesów stworzonych w celu ochrony środowiska.

Oświadczenie środowiskowe - inaczej raport środowiskowy - przedstawienie do publicznej wiadomości niezbędnej ilości informacji dotyczącej oddziaływań środowiskowych.

Ocena - dokonywana przez zewnętrznego weryfikatora, polega na:

przejrzeniu dokumentacji,

przeprowadzeniu wywiadu z pracownikami w trakcie wizji lokalnej,

przygotowaniu raportu końcowego.

STRUKTURA EMAS

Rozporządzenie EMAS składa się z dwóch części. Część pierwsza to 21 podstawowych artykułów, które określają m.in.:

• ogólne zasady audytu i weryfikacji,

• obszerność raportu ekologicznego,

• zasady akredytacji weryfikatorów i rejestracji przedsiębiorstw,

• relacje do norm krajowych, międzynarodowych i europejskich,

• kto może przystąpić do programu,

• wymagania odnośnie organów odpowiedzialnych za wdrożenie rozporządzenia.

Część druga to 5 załączników.

10. SYSTEM ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO WEDŁUG NORM ISO SERII 14000

KORZYŚCI WDROŻENIA

• Zmniejszenie kosztów działalności

• Redukcja zagrożeń dla środowiska i zdrowia

• Zgodność z przepisami

• Spełnienie wymagań rynku samochodowego - klientów i odbiorców produktów

• Przygotowanie jednostki do wejścia do UE

• Uzyskanie ekologicznego wizerunku

• Polepszenie stosunków ze służbami ochrony środowiska

SYSTEM ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO (SZŚ):

Część ogólnego systemu zarządzania obejmująca strukturę organizacyjną, planowanie działalności, obowiązki, praktyki, procedury, procesy i środki służące rozwojowi, wprowadzaniu, osiąganiu celów, prowadzeniu przeglądów i uaktualnianiu polityki środowiskowej.

System zarządzania środowiskowego można również zdefiniować jako:

"zestaw narzędzi wspomagających zarządzanie umożliwiający realizację polityki środowiskowej i w konsekwencji stałe minimalizowanie negatywnego oddziaływania na środowisko w sposób optymalny z punktu widzenia zarówno organizacji, jak i środowiska" 

OPIS NORMY ISO:14001

• jest normą międzynarodową

• może być stosowana dla wszelkich przedsiębiorstw (organizacji) o różnej wielkości

• nie podaje żadnych pożądanych wyników działań na rzecz ochrony środowiska

• określa wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego

• jest podstawą oceny systemu zarządzania środowiskowego

• zapewnia ciągły rozwój systemu zarządzania

• jest powiązana z norma ISO 9001

MODEL SYSTEMU ZARZĄDZANIA ŚRODOWISKOWEGO

PĘTLA DEMINGA

PĘTLA DEMINGA

Cztery, następujące po sobie, fazy tego cyklu wiążą się z następującymi działaniami:

Faza planowania - ustalanie wszystkich celów i zadań przedsiębiorstwa, opracowywanie metod ich zrealizowania oraz sposobów postępowania.

Faza wprowadzania - wprowadzanie działań wg przyjętego planu i realizacja ustalonych prac zmierzających do osiągnięcia celów przedsiębiorstwa i do utrzymania zgodności z założonymi sposobami postępowania.

Faza sprawdzania - kontrola skuteczności podjętych działań oraz porównywanie rezultatów z założonym planem.

Faza poprawiania - usuwanie wszelkich ujawnionych wad i niedoskonałości, ewentualna rewizja i adaptacja planu do zmienionych okoliczności oraz dostosowanie istniejących procedur.

Faza konsumpcyjna i pokonsumcyjna

usuwanie

ropa naftowa, ruda

drewno

SUROWCE

procesy ekstrakcji, rafinacji

ruda,

węgiel, minerały,

piasek,

ropa naftowa,

drewno, uprawy

kopalnie,

odwierty,

plantacje

ZIEMIA

proces recyklingu

MATERIAŁY INŻYNIERSKIE

MATERIAŁY PODSTAWOWE

demineralizacja

PRODUKTY

proces wytwarzania

stopy metali,

materiały:

• polimerowe,

• ceramiczne,

• kompozytowe

przetwórstwo materiałów

metale,

chemikalia, papier, cement, włókna

Zakłócenia

Normy

sterujące

Wyjście

(efekt zarządzania)

Wejście

(regulacje zewnętrzne)

SYSTEM ZARZĄDZANIA

OBIEKT ZARZĄDZANIA (STEROWANIA)

SYSTEM ZARZĄDZAJĄCY (STERUJĄCY)

ŚRODOWISKO

GOSPODARKA

OBIEKT ZARZĄDZANIA (STEROWANIA)

SPOŁECZEŃSTWO

Środowiskiem

Gospodarką

SYSTEM ZARZĄDZAJĄCY (STERUJĄCY)

Społeczeństwem

MAKROSYSTEM ZARZĄDZANIA

Wejście

Wyjście

CIĄGŁA POPRAWA

PRZEGLĄD

SPRAWDZENIE

WDROŻENIE

POLITYKA

PLANOWANIE

---