BEZROBOCIE

Bezrobocie- jest zjawiskiem społecznym, polegającym na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i deklarujących chęć jej podjęcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z różnych powodów.
Bezrobocie jest jednym z kluczowych społecznych problemów współczesnej gospodarki rynkowej. Do analizy bezrobocia rejestrowanego niezbędne jest określenie głównych rodzajów bezrobocia wg. kryterium przyczyn, które je generują.

Bezrobotny wg Głównego Urzędu Statystycznego (BAEL) - osoba w wieku od 15 do 74 lat, która w okresie badanego tygodnia nie była osobą pracującą; aktywnie poszukiwała pracy i była gotowa podjąć pracę w tygodniu badania i następnym. Do bezrobotnych zaliczają się także osoby, które nie poszukiwały pracy, ponieważ oczekiwały na podjęcie pracy, którą miały już obiecaną, ale oczekiwały na jej podjęcie nie dłużej niż trzy miesiące i były w gotowości by tę pracę podjąć. Do bezrobotnych nie zalicza się kształcących się w systemie szkolnictwa w trybie dziennym. BAEL podaje dane kwartalne na temat bezrobocia. Definicja ta jest zbiezna z definicją bezrobocia Eurostatu.

Osoba bezrobotna w rozumieniu przepisów Ustawy o promocji rynku pracy

Bezrobotnym w rozumieniu przepisów Ustawy o promocji rynku pracy jest osoba, która:

• ukończyła 18 rok życia ,

• nie ukończyła 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mężczyzn,

• aktualnie nie uczy się na żadnym szczeblu kształcenia lub nie jest skierowana na szkolenie przez PUP,

• jest zameldowana lub pozostaje w naszym kraju legalnie lub jej pobyt może zostać zalegalizowany (azyl polityczny, karta stałego lub czasowego pobytu, obywatele UE).

RODZAJE BEZROBOCIA

Ogólny podział:

• bezrobocie strukturalne - mówimy o nim wtedy, gdy występuje niedopasowanie struktury podaży pracy i popytu na pracę ze względu na posiadane kwalifikacje, wykształcenie, zawód czy miejsce zamieszkania. Wynika ono z niedopasowania kwalifikacji pracowników do nowej technologii i braku kompetencji, trudności w dostosowaniu się do zmian systemu produkcyjnego.

• bezrobocie frykcyjne - związane z naturalną płynnością siły roboczej, możliwą dzięki pełnej swobodzie zmiany miejsca pracy i wyboru stanowiska pracy. W dynamicznie rozwijającej się gospodarce często pojawiają się niedopasowania między wolnymi miejscami pracy, napływem i odpływem siły roboczej z rynku pracy oraz zmianie miejsc pracy przez pracowników.

• bezrobocie długookresowe - dotyczy osób. które pozostają bez pracy od 6 do 12 miesięcy. Może przekształcić się w bezrobocie długotrwałe, bowiem czym dłuższa przerwa w pracy, tym maleją szanse na ponowne jej uzyskanie. Rosnące wymagania pracodawców, zmiany technik i organizacji pracy, konieczność uzupełniania kwalifikacji lub w ogóle zmiany zawodu nie sprzyjają skracaniu okresu pozostawania bez pracy.

• bezrobocie długotrwałe (chroniczne) - trwa znacznie dłużej niż 12 miesięcy. Spowodowane jest podobnymi przyczynami co bezrobocie długookresowe.

• bezrobocie ukryte - rozumiane jako bezrobocie wśród zatrudnionych. Dotyczy ludzi nie ujętych w statystykach bezrobocia, ponieważ nie rejestrują się w urzędach pracy. Osoby te posiadają dochód, ale nie mają zawartego stosunku ubezpieczeniowego.

• bezrobocie cykliczne - powstaje na skutej spadku zagregowanego popytu w gospodarce. W czasie kiedy występuje zapotrzebowani na wytwarzane produkty, nie ma problemów z miejscami pracy. Kiedy jednak zapotrzebowanie to maleje zaczynają się problemy z pracą. Producenci w celu zmniejszenia kosztów produkcji zwalniają pracowników.

• bezrobocie z wyboru - pojawia się w niektórych krajach, gdzie wysokość zasiłków przyznawanych bezrobotnym jest na tyle wysoka, aby zrekompensować utratę stałego zarobku i tym samym stworzyć zachętę do pozostawania zawodowo bezczynnym.

Podział tematyczny na grupy:

W zależności od warunków, w jakich osoby zdolne do pracy i poszukujące ją byłyby gotowe ją podjąć, trzeba wyróżnić dwa rodzaje bezrobocia:

• bezrobocie dobrowolne - spowodowane jest tym że część pracowników poszukujących pracy nie akceptuje poziomu płacy realnej są skłonni pracować przy wyższej stawce, a pracodawcy gotowi są ich zatrudnić poniżej płacy realnej.

• bezrobocie przymusowe - czyli niezależne od zachowania bezrobotnych. Ekonomia klasyczna tłumaczy je tym, że istnienie ustawowej gwarancji płacy minimalnej, zafałszowuje sygnały na rynku pracy, stan równowagi rynkowej zostaje zniekształcony, nawet przy spadku cen i popytu, wzroście bezrobocia, place i tym samym koszty nie maleją, poprzez strajki związki zawodowe wymuszają stawki powyżej wolnej ceny rynkowej.

Rodzaje bezrobocia można rozpatrywać zarówno ze względu na przyczyny jak i formy w których zjawisko to występuje (ze względu na przyczyny):

• bezrobocie strukturalne - które charakteryzuje się zastojem gospodarczym i nowe roczniki napływające na rynek pracy nie mogą jej znaleźć.

• bezrobocie technologiczne - wynika ze zmiany techniki, technologii, oraz z zastąpienia pracy żywej pracą maszyn.

• bezrobocie koniunkturalne - Keynesowska teoria przymusowego bezrobocia przyjmuje, że jest ono wywołane zbyt małym popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym, który powoduje zbyt małe wykorzystanie zdolności produkcyjnych, poziom popytu stale ulega wahaniom, czyli jest zależny od koniunktury, stad nazwa bezrobocia.

• bezrobocie frykcyjne - obejmujące również ludzi zmieniających prace, przejściowo jej poszukujących z rożnych powodów.

• bezrobocie sezonowe - uzależnione od pór roku (np. budownictwo).

Patrząc ze względu na formę jego występowania wyróżniamy:

• bezrobocie krótkookresowe - do 3 miesięcy bez zatrudnienia.

• bezrobocie średniookresowe - od 3 do 12 miesięcy bez zatrudnienia.

• bezrobocie długookresowe - dotyczy osób, które pozostają bez pracy od 6 do 12 miesięcy.

• bezrobocie ukryte - rozumiane jako bezrobocie wśród zatrudnionych. Dotyczy ludzi nie ujętych w statystykach bezrobocia, ponieważ nie rejestrują się w urzędach pracy.

• bezrobocie jawne - zarejestrowane (da się określić).

FAZY BEZROBOCIA:

Wg psychologicznego modelu Jahody i Lazarsfelda:

faza 1 - antycypacja bezrobocia - pobudzenie, zmiany nastroju, labilność emocjonalna,

faza 2 - szok po utracie pracy - poczucie klęski, krzywdy, upokorzenie, lęk przed przyszłością, przygnębienie,

faza 3 - wchodzenie w sytuację bezrobocia i optymizm - efekt urlopu, traktowanie sytuacji jako przejściowej, aktywność, wiara w sukces,

faza 4 - pesymizm i rezygnacja - negatywne reakcje emocjonalne, problemy zdrowotne i finansowe,

faza 5 - fatalizm i apatia, dopasowanie do sytuacji - poczucie beznadziejności, dążenie do izolacji społecznej, redukcja oczekiwań życiowych, zainteresowań.

PRZYCZYNY BEZROBOCIA:

Powszechnie uważa się, że jest ono następstwem recesji gospodarczej i spadku produkcji na początku lat dziewięćdziesiątych, procesów restrukturyzacji gospodarki i likwidacji bezrobocia ukrytego, zaniedbań rozwojowych kraju w ujęciu gałęziowym i regionalnym, niedostosowania poziomu i struktury kształcenia do potrzeb gospodarki, załamania się handlu z byłym ZSRR.

Bardzo poważną przyczyną wysokiego bezrobocia jest także zmiana strukturalna, która polega na tym, że te dziedziny gospodarki, które zatrudniają dużą liczbę ludzi przenoszą swoje hale produkcyjne do tych krajów gdzie jest tańsza siła robocza, natomiast w Polsce pozostają te firmy, gdzie wykorzystywana jest wysoka technika, kreatywność oraz wykwalifikowani pracownicy.

Kolejną przyczyną bezrobocia w Polsce jest niewielka mobilność naszego społeczeństwa. Zwłaszcza w ostatnich latach wpłynęło to na wzrost bezrobocia. Przyczyna ta głównie wynika z niechęci oraz licznych problemów dla potencjalnych pracowników, które wynikają z konieczności dojeżdżania do pracy, a czasami nawet z konieczności przeprowadzenia się do innego miasta lub nawet innego województwa. Związane jest to najczęściej z kosztami, na jakie skazany jest bezrobotny, jeszcze przed podjęciem pracy.

• Wpływ na tą sytuację miało dość powolne tempo rozwoju polskiej gospodarki.

• Przyczyną zastoju z kolei może być brak możliwości pozyskania środków finansowych na inwestycje.

• wysokie koszty pracy, w szczególności pozapłacowe koszty pracy, podatki nie zachęcają do poszerzania działalności gospodarczej.

• Restrykcyjność banków w udzielaniu kredytów i wysokie stawki oprocentowania utrudniają bardziej dynamiczny rozwój gospodarki.

• Wysokie wymagania pracodawców.

• Przyczyn powstawania masowego bezrobocia jest bardzo wiele, jednak największą stanowią przekształcenia polityczno - gospodarcze państwa na początku lat 90-tych XX wieku, a są to:

• przekształcenia organizacyjne przedsiębiorstw,

• prywatyzacja,

• likwidacja państwowych zakładów.

• Jednak na masowe bezrobocie miały także wpływ takie przyczyn, jak:

• niskie kwalifikacje pracowników ( 7% ludności w wieku produkcyjnym w roku 1998 posiadało wykształcenie wyższe),

• zacofanie gospodarcze wielu regionów kraju ( szczególnie zauważalne jest ono we wschodniej (południowo i północno ) części kraju,

• globalizacja gospodarki i rewolucja naukowo - techniczna,

• opóźnienia procesu głębokich przemian branż surowcowych,

• zakończenie okresu zimnej wojny,

• niedoświadczona kadra pracownicza,

• bariera budowniczo - mieszkaniowa,

• nadmierny fiskalizm ( to zniechęca do rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej ),

• bariery socjopsychologicznei niedostatek indywidualnej przedsiębiorczości,

• słabość systemu rynku pracy,

• niedostatek pieniędzy na aktywne zwalczanie bezrobocia,

• brak współpracy systemu szkolnictwa z instytucjami systemu pracy.

• Likwidacja niektórych gałęzi przemysłu np. górnictwa.

• Zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi.

• Ograniczanie produkcji.

• Brak informacji o miejscach pracy.

• Zmiany w technologii.

SKUTKI BEZROBOCIA

1. Skutki społeczno-psychologiczne i moralne:

• pogorszenie standardu życia,

• zagrożenie egzystencji,

• zagrożenie w strefie psychicznej jednostki,

• zakłócenia w życiu rodzinnym,

• szkody moralno etyczne,

• napięcia i konflikty społeczne,

• frustracja poszczególnych jednostek i całych grup ludzi, która spowodowana jest niemożnością włączenia się ludzi w nurt społecznego procesu pracy czego efektem jest poczucie nieprzydatności,

• utrzymująca się frustracja wpływa ujemnie na stan zdrowia fizycznego, a zwłaszcza kondycję psychiczną dotkniętych nią jednostek, czego przejawem jest skrócenie długości życia, wzrost liczby samobójstw itp.,

• patologia społeczna przejawiająca się w postaci alkoholizmu, narkomanii, różnych form przestępczości; szczególnie groźne są przejawy tej patologii wśród młodzieży dotkniętej bezrobociem chronicznym, gdyż niemożność uzyskania normalnej pracy skłania młodych ludzi do poszukiwania nielegalnych, często przestępczych źródeł łatwych dochodów, a ostatecznie prowadzi do całkowitego wyobcowania się tej grupy społecznej, co stanowi poważne zagrożenie dla przyszłości danego kraju.

2. Ekonomiczne skutki bezrobocia :

• Straty w produkcji (PKB. PNB) wytworzonej w gospodarce. Prawo okuna mówi, że wzrost stopy bezrobocia o 1% powyżej naturalnej stopy bezrobocia powoduje spadek PKB (PNB) o 2,5%.

• Straty w budżecie państwa (zwiększone wydatki na aktywne i pasywne programy ograniczania ograniczania bezrobocia oraz mniejsze wpływy do budżetu z tytułu podatków).

• Utrata kwalifikacji przez bezrobotnych na skutek niewykonywania zawodu - dekwalifikacja.

• Spadek dochodów gospodarstw domowych - obniżenie poziomu życia, mniejszy stopień zaspokajania potrzeb.

3. Negatywne ekonomiczne skutki bezrobocia długookresowego:
   - niewykorzystanie potencjału pracy jako czynnika wzrostu gospodarczego; stratę tę wyraża tzw. luka PNB, czyli różnica między potencjalnym poziomem produktu narodowego brutto (PNB), a poziomem rzeczywistym tego produktu;
   - obniżenie materialnego poziomu życia, a niekiedy nawet zagrożenie egzystencji jednostek i rodzin;
   - wzrost wydatków budżetowych w związku z przeznaczeniem ich części na zasiłki dla bezrobotnych i świadczenia socjalne oraz na przeciwdziałanie bezrobociu;
   - emigrację wysoko wykształconych kadr, zwłaszcza ludzi młodych, którzy nie mogli znaleźć pracy w kraju.

4. Pozytywne skutki bezrobocia:

• Bezrobocie umacnia dyscyplinę pracy,

• Sprzyja uruchamianiu konkurencji w miejscu pracy,

• Zwolnienie ludzi nieprzydatnych i usunięcie tym samym bezrobocia ukrytego, redukuje koszty zatrudnienia, racjonalizuje strukturę zatrudnienia, co w konsekwencji może prowadzić do wzrostu społecznej wydajności pracy.

ZWALCZANIE BEZROBOCIA

W działalności państwa mającej na celu redukcję bezrobocia można wyróżnić część aktywną mającą na celu redukcję bezrobocia oraz część pasywną, której celem jest pomoc socjalna dla osób bezrobotnych.

Polityka aktywna na rynku pracy - opiera się na wykorzystaniu instrumentów ekonomicznych. Zgodnie z powszechnie stosowaną klasyfikacją można wyodrębnić politykę makroekonomiczną i mikroekonomiczną.

Polityka makroekonomiczna - polega na wykorzystaniu instrumentów fiskalnych ( podatków, wydatków budżetowych ) oraz instrumentów pieniężnych ( stopa procentowa, podaż pieniądza ). Wykorzystanie odpowiednich instrumentów ukierunkowane może być w stronę stymulowania globalnego popytu na towary lub na stwarzanie producentom korzystniejszych warunków rozwijania produkcji. Polityka makroekonomiczna ma na celu głównie ograniczenie bezrobocia charakterystycznego dla nierównowagi na rynku pracy.

Polityka mikroekonomiczna - obejmuje ona zespół instrumentów mających na celu poprawę funkcjonowania rynku pracy oraz redukcję bezrobocia w określonych grupach siły roboczej. Instrumenty te mają zazwyczaj charakter selektywny czyli adresowane są do określonych grup siły roboczej . Dzięki takiemu charakterowi instrumenty te mają podstawowe znaczenie w ograniczaniu bezrobocia strukturalnego i frykcyjnego. Mogą mieć też znaczenie dla redukcji bezrobocia występującego w warunkach nierównowagi na rynku pracy.

Wśród tych instrumentów należy wymienić:
• publiczne programy zatrudnienia ( programy robót publicznych ) polegające na tworzeniu przez państwo dodatkowych miejsc pracy w dziedzinach nie cieszących się zainteresowaniem sektora prywatnego,
• subsydiowanie zatrudnienia polegające na udzielaniu przez państwo bezzwrotnej pomocy finansowej przedsiębiorstwom, które rezygnują z planowanej redukcji zatrudnienia lub tworzą nowe miejsca pracy ( w Polsce prace interwencyjne ),
• pożyczki dla przedsiębiorstw w celu tworzenia nowych miejsc pracy oraz pożyczki dla bezrobotnych w celu podjęcia działalności gospodarczej na własny rachunek,
• szkolenia zawodowe umożliwiające bezrobotnym zdobywanie kwalifikacji,
• usługi pośrednictwa pracy świadczone przez biura pracy, dotyczące gromadzenia i udzielania informacji o wolnych miejscach pracy i bezrobotnych poszukujących pracy.

Polityka pasywna - obejmuje różnorodne formy pomocy finansowej dla bezrobotnych takie jak: zasiłki, jednorazowe odszkodowania dla osób zwalnianych oraz dodatki dla osób przechodzących wcześniej na emeryturę. Najważniejszą formą pomocy są jednak zasiłki dla bezrobotnych których wysokość oraz potencjalna długość pobierania przez bezrobotnych zależą od możliwości finansowych danego państwa.

ZASIŁEK DLA BEZROBOTNYCH

Prawo do zasiłku dla bezrobotnych ma każda osoba, która jest zarejestrowana w urzędzie pracy i nie ma dla niej propozycji pracy, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych, szkolenia, prac interwencyjnych lub robót publicznych. Następnym warunkiem jest przepracowanie przez osobę bezrobotną w okresie 18 miesięcy przed rejestracją co najmniej 365 dni :

• na umowę o pracę z minimalnym wynagrodzeniem,

• na umowę o prace nakładczą lub na podstawie umowy agencyjnej,

• na umowie zleceniu,

• prowadzenie własnej działalności gospodarczej,

• praca w okresie tymczasowego aresztowania, tutaj warunkiem jest, by podstawę wymiaru składek stanowiła kwota w wysokości co najmniej połowy minimalnego wynagrodzenia za pracę,

• zwolnienie nastąpiło po odbyciu zasadniczej służby wojskowej, jeśli jej okres odbywania wynosił 240 dni,

• bezrobotny opłacał składkę na fundusz pracy w związku z zatrudnieniem lub wykonywaniem innej pracy zarobkowej u pracodawcy zagranicznego,

• pracował za granicą i przybył do Polski jako repatriant,

• pracował w państwach Unii Europejskiej.

1 czerwca 2011 roku wzrosła wysokość zasiłku dla osób bezrobotnych (o 2,6 %). Przez pierwsze trzy miesiące osoby bezrobotne otrzymają 761,40 zł, a nie jak dotychczas 742,10 zł.

Zasiłek obliczany jest zależności od stażu pracy osoby bezrobotnej :

• gdy staż pracy wynosi do 5 lat pracy - zasiłek będzie wypłacony w wysokości 80 % zasiłku podstawowego,

• gdy staż pracy wynosi od 5 do 20 lat pracy - zasiłek będzie wypłacony w wysokości 100 % zasiłku podstawowego,

• gdy staż pracy wynosi co najmniej 20 lat pracy -  zasiłek będzie wypłacony w wysokości 120 % zasiłku podstawowego.

Zasiłek dla bezrobotny ulega waloryzacji co roku 1 czerwca. Bezrobotny pobiera go przez 6 lub 12 miesięcy. Wszystko zależy od stopy bezrobocia w powiecie. Gdy stopa bezrobocia jest niższa niż przeciętna krajowa to zasiłek wypłacany jest przez 6 miesięcy. Gdy wynosi co najmniej 150 % stopy przeciętnego bezrobocia, to wypłaca się go przez 12 miesięcy.

Zasiłek dla bezrobotny wypłacany jest przez 12 miesięcy także osobom, które ukończyły 50 lat oraz przepracowały co najmniej 20 lat, a pracodawca w tym czasie płacił wszystkie składki. Do zasiłku przez 12 miesięcy maja także prawo osoby, które maja na utrzymaniu dzieci nie starsze niż 15 lat. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy dokładnie wyjaśnia, o jakie sytuacje chodzi.

Zasiłki przyznane od 01.06.2011r.

Okres pierwszych trzech miesięcy posiadania prawa do zasiłku:

• 609,20 zł(80% kwoty zasiłku - okres uprawniający do zasiłku wynosi mniej niż 5 lat),
  761,40 zł(100% kwoty zasiłku - okres uprawniający do zasiłku wynosi od 5 lat do 20 lat),
  913,70 zł(120% kwoty zasiłku - okres uprawniający do zasiłku wynosi powyżej 20 lat).

Okres kolejnych miesięcy posiadania prawa do zasiłku:

• 478,40 zł(80% kwoty zasiłku - okres uprawniający do zasiłku wynosi mniej niż 5 lat),
  597,90 zł(100% kwoty zasiłku - okres uprawniający do zasiłku wynosi od 5 lat do 20 lat),
  717,50 zł(120% kwoty zasiłku - okres uprawniający do zasiłku wynosi powyżej 20 lat).

STOPA BEZROBOCIA

Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia- czyli stosunek ilości bezrobotnych do ilości wszystkich ludzi zdolnych do pracy. Wskaźnik ten stosowany jest w badaniach bezrobocia rejestrowanego w urzędach pracy zgodnie z wymogami ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz w prowadzonym co kwartał przez Główny Urząd Statystyczny badaniu aktywności ekonomicznej ludności (BAEL), polegającym na ankietowaniu ogólnopolskiej próby gospodarstw domowych.

Największa: 20.7% (II 2003)
Najmniejsza: 8.8% (X 2008)

STATYSTYKI

Stopa bezrobocia w latach 1990 - 2011 (bezrobocie rejestrowane)

Bezrobotni i stopa bezrobocia

Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy w końcu lutego 2011 r. wyniosła 2150,2 tys. osób (w tym 1097,9 tys. kobiet) i była wyższa niż przed miesiącem o 45,2 tys. osób (tj. o 2,1%). W ujęciu rocznym wzrosła o 48,7 tys. (w analogicznym okresie 2010 roku zanotowano wzrost o 49,0 tys., tj. o 2,4%). Z ogólnej liczby bezrobotnych 43,8% mieszkało na wsi.

W stosunku do stycznia 2011 r. wzrost liczby bezrobotnych odnotowano w 15 województwach, najbardziej znaczący: w śląskim (o 2,7%), lubelskim, łódzkim i pomorskim (po 2,6%) oraz warmińsko-mazurskim (o 2,5%). Tylko w województwie opolskim odnotowano niewielki spadek liczby bezrobotnych (o 0,1%). W porównaniu z lutym 2010 roku bezrobocie zwiększyło się w 12 województwach, najbardziej znaczący wzrost odnotowano w województwach: śląskim (o 6,4%), małopolskim (o 6,1%) oraz podlaskim (o 4,8%) i mazowieckim (o 4,7%). W czterech województwach liczba bezrobotnych spadła: lubuskim (o 4,6%), warmińsko-mazurskim (o 1,6%) oraz wielkopolskim (o 0,7%) i świętokrzyskim (o 0,5%).

źródło: Eurostat oraz narodowe urzędy statystyczne
Grecji, Estonii, Rumunii, Wielkiej Brytanii.
Włochy ostatnie dane opublikowały w marcu

Na tle Europy oraz Stanów Zjednoczonych i Japonii, które światowy kryzys dotknął najmocniej, polski rynek pracy prezentuje się przyzwoicie. Udało się nam uniknąć załamania podobnego sytuacji w Hiszpanii czy krajach nadbałtyckich. Możemy pochwalić się nawet niższą stopą bezrobocia niż tak silna gospodarka jak Francja. Wypadamy również lepiej od średniej całej Unii Europejskiej i strefy euro.

Trzeba jednak pamiętać, że system szacowania bezrobocia przez unijny urząd statystyczny Eurostat jest inny, niż ten stosowany przez GUS. Stąd w europejskich zestawieniach lipcowe bezrobocie w Polsce wynosi 8,2 procent, a nie - jak podaje GUS i Ministerstwo Pracy - 10,8 procent.

Bibliografia:

1. M. Niewęgłowski, Bezrobocie na obszarach wiejskich regionu siedleckiego i możliwości jego ograniczania, Siedlce 2003.

2. R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007

3. D. Begg , Ekonomia. Tom II Makroekonomia”, PWESA, wydanie 3, Warszawa 2004

4. www.gus.pl

5. www.prawocywilne.org

6. www.mojebezrobcie.pl

---