PK, Prawo karne


Prawo Karne Materialne

Lech Gardocki

14. wydanie

Rozdział I. Zagadnienia wstępne

§ 1. Prawo karne na tle innych gałęzi prawa i dyscyplin naukowych

I. Pojęcie prawa karnego.

Prawo karne (materialne) - jest to dziedzina prawa określająca czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw, środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej.

Prawo karne w szerszym znaczeniu tego określenia obejmuje również prawo karne procesowe (inaczej postępowanie karne albo procedura karna) oraz prawo karne wykonawcze.

Prawo karne procesowe - jest to dziedzina prawa określająca reguły postępowania organów państwowych w procesie karnym, tj. działalność zmierzającą do ustalenia, czy i przez kogo popełnione zostało przestępstwo, i do osądzenia sprawcy przestępstwa. Prawo karne procesowe określa też uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym.

Prawo karne wykonawcze - reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwo oraz uprawnienia osób skazanych. W ramach prawa karnego wykonawczego wyróżnia się jego część o największym znaczeniu praktycznym, zwaną prawem penitencjarnym, która zawiera przepisy odnoszące się do wykonywania kary pozbawienia wolności.

Prawo karne materialne zawarte jest w Polsce głównie w Kodeksie Karnym, prawo karne procesowe w Kodeksie Postępowania Karnego, zaś prawo karne wykonawcze w Kodeksie Karnym Wykonawczym.

Prawo karne międzynarodowe - obejmuje wszelkie międzynarodowe aspekty odpowiedzialności karnej. W tym szerokim rozumieniu prawo karne międzynarodowe obejmuje:

Z chwilą uzyskania przez Polskę członkowstwa w Unii Europejskiej prawo unijne wywiera wpływ na polskie prawo karne. Odbywa się to zarówno przez zobowiązanie polskiego ustawodawcy do tworzenia określonych przepisów, jak i przez bezpośrednie stosowanie prawa unijnego.

II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne

Nauka prawa karnego - zajmuje się wykładnią obowiązujących przepisów, tworzeniem usystematyzowanego zbioru pojęć, instytucji i zasad tego prawa. W ramach tej dyscypliny mieści się również wyjaśnianie społecznej funkcji przepisów, instytucji i zasad prawa karnego oraz ich krytyczna ocena i formułowanie propozycji zmian prawa karnego.

Do nauk pokrewnych prawa karnego zaliczamy:

Kryminologia - nauka o przestępczości i przestępcy. Uprawiana jest w formie badań empirycznych i formułowania na ich podstawie twierdzeń ogólnych o badanych zjawiskach. Problemem któremu kryminologia poświęca najwięcej miejsca, jest zagadnienie przyczyn przestępczości. Prowadzone są też kryminologiczne badania nad sprawcami przestępstw, dotyczące ich cech fizycznych, motywów działania, cech osobowości i tryby życia. Do zadań kryminologii zalicza się też badania środków i metod zwalczania i zapobiegania przestępczości i ich skuteczności.

Wiktymologia - jest nauką o ofierze przestępstwa. Stanowi ona dopełnienie kryminologii. Wiktymologia zajmuje się zjawiskiem pokrzywdzenia przestępstwem i osobą pokrzywdzoną. W szczególności zajmuje się badaniem roli ofiary w genezie przestępstwa, zwłaszcza ustaleniem czynników tworzących podatność na stanie się ofiarą przestępstwa oraz metod zapobiegania wyktymizacji.

Kryminalistyka - jest nauką o metodach i środkach wykrywania przestępstw, wykrywania i ścigania ich sprawców oraz uzyskiwania i utrwalania środków dowodowych dla celów procesu karnego. W ramach kryminalistyki wyróżnia się:

Nauka o polityce kryminalnej - działalność organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości i w sprawach karnych. Obejmuje ona politykę ustawodawczą państwa w zakresie tworzenia prawa karnego, politykę ścigania przestępstw, politykę wpływania na stosowanie przez sądy kar za poszczególne rodzaje przestępstw (tzw. polityka karna) i politykę w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolności.

Nauka penitencjarna - zajmuje się różnymi aspektami wykonywania kary pozbawienia wolności. W ich zakres wchodzi zarówno problematyka prawna penitencjarnego, jak i zagadnienie metod postępowania ze skazanymi w celu ich resocjalizacji lub przynajmniej w celu zapobieżenia ich degradacji społecznej w trakcie wykonywania kary.

§ 2. Funkcje prawa karnego

Funkcja sprawiedliwościowa - jest to zaspokajanie poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej przestępstwem, a także rodziny ofiary i jej grupy społecznej przez ukaranie sprawcy (leżu to u genezy prawa karnego). Wg Makarewicza pojawiła się w społeczeństwach pierwotnych jako instynktowna reakcja na przestępstwo jako odpłata. Odgrywa ona znaczną rolę w przestępstwach tradycyjnych, pospolitych przestępstwach, gdzie pokrzywdzonym jest konkretna jednostka (np. zabójstwo, zgwałcenie, kradzież).

Funkcja ochronna - prawo karne ma służyć ochronie pewnych dóbr, których istnienie i respektowanie składa się na pewien porządek społeczny. Odgrywa ona znaczną rolę w przestępstwach tzw. bez ofiar, godzących w interes ogólny, takich jak: fałszowanie dokumentów, nielegalne posiadanie broni czy szpiegostwo.

Funkcja gwarancyjna - prawo karne powinno wyraźnie określać, co jest przestępstwem, zagwarantować jednocześnie obywatelowi, że nie będzie on pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyny, których prawo za przestępstwo nie uważa. Funkcja ta, w której realizacji ważną rolę odgrywa zasada „Nullum crimen sine lege” ma w odróżnieniu od funkcji sprawiedliwościowej i ochronnej charakter wtórny - tzn. nie odnosi się do racji bytu prawa karnego, a służy jedynie ochronie jednostki przed arbitralnym postępowaniem organów państwowych.

§ 3. Zasady prawa karnego

I. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn

Współcześnie prawo karne kieruje się zasadą, że odpowiedzialność karna jest konsekwencją popełnienia przez człowieka czynu (działania lub zaniechania). Zasada ta wyznacza prawu karnemu bardzo istotny próg jego tworzenia i stosowania. Karanie za myśli lub poglądy oznaczałoby nadmierne ingerowanie w wewnętrzną sferę życia człowieka, sprzeczne z jednym z podstawowych praw człowieka - prawem do posiadania własnych poglądów.

Odpowiedzialność karna może nastąpić jednak, gdy czyjś pogląd uzewnętrzni się w czynie (np. art. 256KK przewiduje przestępstwo publicznego propagowania faszyzmu) i oczywiście wtedy, gdy zamiar popełnienia przestępstwa jest realizowany, np. gdy osoba mająca zamiar zabicia przechodzi od samego zamiaru do usiłowania zabójstwa.

Nie jest pociąganiem do odpowiedzialności karnej umieszczanie niepoczytalnych sprawców w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym (art. 94 KK), ponieważ umieszczenie w Tym zakładzie nie jest karą, lecz środkiem zabezpieczającym.

Zasada odpowiedzialności karnej za czyn przesądza tylko, że odpowiedzialność ta nie może nastąpić bez uprzedniego czynu sprawcy, tj. czyn jest niezbędną przesłanką odpowiedzialności karnej.

II. Zasada winy

Prawo karne opiera się na zasadzie winy. Oznacza to, że sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko wtedy, gdy z popełnienia czynu można postawić mu zarzut.

Podstawowym warunkiem osobistej zarzucalności czynu (czyli winy) jest współcześnie przede wszystkim występowanie określonej więzi psychicznej między sprawcą a jego czynem.

W odniesieniu do przestępstw umyślnych więź ta polega na tym, że sprawca ma zamiar popełnienia czynu. Ten element określany jest, jako strona podmiotowa przestępstwa. Często utożsamia się winę ze stroną podmiotową, a zasadę winy nazywa się zasadą subiektywizmu.

W obowiązującym polskim prawie karnym zasada winy wyrażona jest w art. 1 § 3 KK („Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”). Czyn, który wypełnia znamiona określone w ustawie karnej nie jest przestępstwem, jeżeli nie został przez sprawcę zawiniony.

III. Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej

Zasada odpowiedzialności indywidualnej - znajduje swoje odbicie w KK w przepisach części szczególnej, formułujących przestępstwo, jako własny czyn sprawcy, a także w przepisach o współsprawstwie, podżeganiu i pomocnictwie. Obowiązuje tam zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej (art. 21 KK) osób współdziałających w popełnieniu przestępstwa.

Zasada odpowiedzialności osobistej - odpowiedzialność karna powinna mieć charakter nie tylko indywidualny ale także osobisty, tzn. nie może jej przejąć na siebie inna osoba niż sprawca przestępstwa. Art. 239 KK traktuje jako przestępstwo poplecznictwa odbywanie kary za skazanego.

Osobisty charakter odpowiedzialności karnej nie oznacza, że w praktyce skutki skazania nie dotkną innych osób, zwłaszcza rodziny skazanego. Są to jednak uboczne, niezamierzone przez ustawodawcę skutki odpowiedzialności karnej.

IV. Zasada humanitaryzmu

Zgodnie z tą zasadą prawo karne powinno być humanitarne, ludzkie w tym znaczeniu, że wymagania przez nie stawiane powinny być na miarę możliwości ludzi, a stosowane kary i środki nie powinny być okrutne, nie powinny poniżać karanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości.

Postulat humanitaryzmu prawa karnego zajmował wiele miejsca w twórczości myślicieli okresu Oświecenia, przyczyniając się do zniesienia tortur i kar okrutnych. Współcześnie zasada humanitaryzmu wynika np. z art. 3 Europejskiej Karty Praw Człowieka, który zakazuje stosowanie kary chłosty.

Zasada humanitaryzmu ma duże znaczenie w prawie karnym wykonawczym, ponieważ w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności możliwości działań, które tę zasadę naruszają , są największe.

V. Zasada nullum crimen sine lege

1. Uwagi ogólne

Nullum crimen sine lege - nie ma przestępstwa bez ustawy - jest najważniejszą zasadą współczesnego prawa karnego, chroniącą jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwowe.

Omawiana zasada jest niekwestionowanym składnikiem idei państwa prawa. W wielu państwach umieszcza się ją w konstytucji. Uznana też została za zawierającą jedno z podstawowych praw człowieka. Umieszczona została np. w Europejskiej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku (art. 11).

W prawie polskim zasada ta sformułowana jest w art. 42 KRP zgodnie z którym: „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”.

2. Nullum crimen sine lege scripta

Z zasady tej wynika, że prawo karne nie tylko musi być prawem pisanym, ale musi to być prawo zapisane w specyficznym akcie normatywnym, takim jak ustawa.

Stanowienie prawa karnego wyłącznie w formie ustaw nie oznacza, że akty normatywne niższej rangi nie mają żadnego znaczenia dla odpowiedzialności karnej. W doktrynie prawa karnego nie budził wątpliwości pogląd, że ustawowy przepis karny może mieć charakter blankietowy, tzn. może odsyłać do rozporządzeń i zarządzeń dla sprecyzowania pewnych znamion.

Pogląd o dopuszczalności blankietowej został zakwestionowany w orzecznictwie TK, wg którego zasada ustawowego charakteru przepisów karnych ma charakter absolutny.

TK złagodził jednak swoje stanowisko w tej kwestii, stwierdzając, że nie narusza zasady nullum crimen sine lege doprecyzowanie znamion przestępstwa w aktach wykonawczych wydanych w zgodzie z

art. 92 ust 1 KRP. Niekiedy przepisy niższej rangi mogą być pomocne dla interpretacji przepisu ustawowego w konkretnej sprawie.

3. Nullum crimen sine lege certa

Wynikający z zasady nullum crimen sine lege postulat określoności ustawowego przepisu adresowany jest do ustawodawcy, który powinien tak sformułować przepis, by jego odbiorca mógł go zrozumieć i przestrzegać.

Zasada określoności i przejrzystości zakazu karnego może być naruszona przez niejasne stylistycznie sformułowanie przepisu albo przez użycie słów zaczerpniętych bez koniecznej potrzeby spoza języka potocznego. Najczęściej jednak nieokreśloność przestępstwa wynika z używania tzw. znamion ocennych, dopuszczających różne ich rozumienie, np. takich jak zeszpecenie (art. 156 KK).

Jest oczywiste, że w państwie praworządnym nie powinny obowiązywać przepisy karne, których ustawodawca nie potrafi sformułować dokładnie ani nie ma na to szans w drodze orzecznictwa SN. Ustawodawca nie może bowiem wymagać od obywatela uświadomienia sobie zakresu zakazu karnego i przestrzegania go, jeżeli sam nie jest w stanie określić wyraźnie jego granic.

4. Zakaz analogii

Stosowanie przepisów w drodze analogii, dopuszczalne w innych dziedzinach prawa, dla wypełnienia luk w prawie, jest w prawie karnym zabronione w tym zakresie, w jakim miałoby prowadzić do odpowiedzialności karnej osoby, której czyn nie wypełnia znamion żadnego z przestępstw opisanych w ustawie karnej.

Sytuacja ta nie jest bowiem luką w prawie karnym, lecz oznacza, że prawo karne sytuację te milcząco uregulowało, nie uznając czynu za przestępny.

W Polsce zakaz stosowania analogii w prawie karnym wynika z art. 1 § 1 KK.

Gdyby analogia była dopuszczalna oznaczało by to, że jednostka mimo przestrzegania obowiązujących przepisów może narazić się na odpowiedzialność karną, jeżeli popełni czyn analogiczny, podobny do czynu zabronionego pod groźbą kary. Oznaczałoby to znaczne osłabienie bezpieczeństwa prawnego, gdyż reakcja organów państwowych w zakresie ścigania przestępstw stałaby się znacznie mniej przewidywalna.

5. Nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit)

Ustawy retroaktywne są nie do pogodzenia z zasadami państwa praworządnego, gdyż zaskakują obywateli, którzy mieli prawo sądzić, że zachowując się w określony sposób, nie narażają się na odpowiedzialność karną.

Zasada lex retro non agit nie rozstrzyga sytuacji, w których sama ustawa karna nie ulega zmianie, ale zmienia się jej interpretacja w tym kierunku, że czyny uważane dotąd za nieprzestępne wg nowej interpretacji uważane są za wypełniające znamiona przestępstwa. Z czysto formalnego rozumienia zasady ustawa karna nie działa tutaj wstecz, gdyż obowiązywała w chwili popełnienia czynu. Sytuacja taka może być potraktowana jako niezawiniony przez sprawcę błąd co do prawa.

Zasada lex retro non agit zabrania również stosowania wstecz ustaw zaostrzających odpowiedzialność karną. Nie ma natomiast zakazu nadawania mocy wstecznej ustawą łagodzącym odpowiedzialność karną lub znoszącym przestępność czynu.

6. Nulla poena sine lege

Wymogi formy ustawowej, określoności, zakaz analogii i zakaz retroaktywności odnoszą się również do ustanawiania i stosowania kary za przestępstwo.

W przeciwieństwie do opisu ustawowego przestępstwa, gdzie maksymalna określoność jest zawsze zaletą, ścisłe określenie zagrożenia karą jest łatwe, ale niepożądane. Oznaczenie kary za dany typ przestępstwa w postaci tzw. sankcji bezwzględnie oznaczonej uniemożliwia sędziemu wymierzenie kary sprawiedliwej, dostosowanej do wagi i okoliczności konkretnego czynu.

Przyjęte jest więc współcześnie określanie w ustawie rodzaju kary oraz jej dolnej i górnej granicy - jest to tzw. sankcja względnie określona.

Naruszeniem zasady Nulla poena sine lege było by pozostawienie sędziemu całkowitej swobody w wyborze rodzaju i wysokości kary - sankcja nieoznaczona.

§ 4. Szkoły i kierunki w nauce prawa karnego

1. Kierunek racjonalistyczno - humanitarny wieku Oświecenia

Myśliciele oświecenia postulowali stworzenie jasnego i przejrzystego, zapisanego w ustawie prawa karnego, które stwarzałoby obywatelom ochronę przed samowolą organów państwowych.

Prawa karnego dotyczył także ogólny postulat równości wobec prawa i zlikwidowania przywilejów stanowych.

Postulowano też, by za przestępstwa uznawane były tylko czyny szkodliwe społecznie.

Myśliciele tego okresu sprzeciwiali się okrucieństwu stosowanych wówczas kar i posługiwaniu się torturami w procesie karnym.

Idee humanitaryzmu, racjonalności i jasności prawa karnego, głoszone w okresie oświecenia były następnie w różnym stopniu realizowane w kodeksach karnych.

2. Szkoła klasyczna

Szkoła ta przyjęła główne postulaty okresu oświecenia, ale się do nich nie ograniczyła i rozwinęła bardziej szczegółowo koncepcje i zasady odnoszące się do odpowiedzialności karnej.

Przedstawiciele tej szkoły podkreślali, że punktem wyjścia dla odpowiedzialności karnej jest czyn zabroniony przez ustawę karną. Czyn człowieka jest wyrazem jego woli, co umożliwia przypisanie sprawcy winy za jego zachowania i potępienie tego czynu, wyrażające się w wymierzeniu kary.

Istotą kary jest sprawiedliwa odpłata za czyn. Powinna być więc ona proporcjonalna do wagi popełnionego czynu i do winy sprawcy. Kara może jednak spełniać również pewne funkcje prewencyjne, np. funkcja ogólno prewencyjna.

3. Szkoła antropologiczna

Szkoła ta odrzuciła pojęcie winy, jako podstawy odpowiedzialności karnej, a w rezultacie odrzuciła też same pojęcie odpowiedzialności. Wg szkoły antropologicznej postępowanie człowieka zdeterminowane jest jego cechami wrodzonymi - nie można mu z popełnienia przestępstwa czynić zarzutu ani wymierzyć kary.

Reakcją na przestępczość powinno być stosowanie środków zabezpieczających społeczeństwo przed tym zjawiskiem. Podstawą stosowania takich środków miał być nie sam fakt popełnienia przestępstwa, lecz stan niebezpieczeństwa, jako pewna cecha jednostki.

Szkoła antropologiczna przyczyniła się do rozwoju kryminologii, zwłaszcza spowodowała wzrost zainteresowania badaniami nad osobą przestępcy. Nie miała natomiast większego wpływu na prawo karne.

4. Szkoła socjologiczna

Wg tej szkoły przestępczość obok przyczyn związanych z osobowością jednostki ma swoje przyczyny tkwiące w warunkach społecznych.

Przesłanką odpowiedzialności karnej miał być nadal czyn zabroniony przez ustawę, ale przestał on być głównym elementem decydującym o rozmiarach tej odpowiedzialności.

„Nie czyn, lecz sprawca zostaje ukarany” - ten skrót myślowy miał znaczyć, że przy reagowaniu na przestępstwo należy większą uwagę zwracać na jego sprawcę i na możliwości prewencyjnego oddziaływania na niego, mniejszą natomiast na wagę popełnionego przestępstwa.

Podstawowym celem kary miała być niesprawiedliwa odpłata, lecz ochrona dóbr prawnych, osiągana przez prewencyjne oddziaływanie na konkretnego sprawcę (prewencja indywidualna).

§ 5. Zagadnienia kryminalizacji

1. Kryminalizacja i nauka o kryminalizacji

Kryminalizacja - jest to utrzymywanie przez ustawodawcę pewnych czynów za przestępstwa lub utrzymywanie przestępności tych czynów. Jako pewne zjawisko może być uprawiana jako opisowa nauka o kryminalizacji i jako normatywna nauka o kryminalizacji.

§ 6. Ustawa karna i jej stosowanie

I. Źródła polskiego prawa karnego

1. Kodeks Karny

Prawo karne obowiązujące w Polsce zawarte jest głównie w KK z 1997 roku, stosowanym od 1 września 1998 roku.

Dzieli się na trzy części: część ogólną, cześć szczególną i część wojskową.

Część ogólna - zawiera główne przepisy określające zasady odpowiedzialności karnej, reguły obowiązywania ustaw karnych, katalog kar i zasady ich wymierzania.

Część szczególna - zawiera przepisy o poszczególnych typach przestępstw. Jest zbiorem definicji poszczególnych przestępstw i jednocześnie wskazuje, jakie kary grożą za ich popełnienie (przepis części szczególnej = dyspozycja + sankcja).

Część wojskowa - zawiera przepisy karne odnoszące się do żołnierzy. Są to zarówno przepisy ogólne, jak i przepisy opisujące specyficzne przestępstwa wojskowe.

2. Przepisy innych dziedzin prawa

Prawo karne nie funkcjonuje w izolacji, jest częścią całego systemu prawa i cały system wpływa na jego stosowanie. Jeżeli stosujemy art. 278 o kradzieży to kwestię czy rzecz jest cudza oceniamy, stosując przepisy prawa cywilnego.

II. Wykładnia przepisów prawa karnego

Interpretując przepisy karne, trzeba zwrócić szczególną uwagę na metody wykładni tych przepisów, które wyznaczają zakres kryminalizacji, a więc głównie przepisów części szczególnej KK. Jest to ten fragment prawa karnego, który wyznacza ramy niektórych zachowań obywateli. Są oni adresatami tych przepisów, w związku z czym szczególne znaczenie ma tutaj wykładnia językowa.

Wykładnia językowa odwołuje się do znaczenia słów użytych w tekście ustawy, jest rodzajem wykładni stosunkowo najbardziej dostępnym dla nie prawników.

Odwołanie się do wykładni celowościowej i systemowej może mieć miejsce tylko wtedy, gdy wykładnia językowa dopuszcza różne warianty rozumienia przepisu. Wtedy wybranie wariantu węższego rozumienia przepisu (wykładnia zawężająca) lub szerszego rozumienia (wykładnia rozszerzająca) może być uzasadnione np. celem przepisu.

III. Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu

1. Wejście w życie

Ustawa karna obowiązuje od momenty jej wejścia w życie, który to moment określa ona sama, np. poprzez użycie zwrotu „z dniem ogłoszenia lub przez podanie konkretnej daty.

W prawie karnym szczególne znaczenie ma instytucja „vacatio legis” jest to okres między opublikowaniem ustawy a jej wejściem w życie. Okres ten jest konieczny dla zapoznania się obywateli z nowymi przepisami i dostosowanie swojego postępowania do wymagań, jakie stawiają.

Końcowy moment obowiązywania ustawy karnej jest na ogół określany w nowej ustawie regulującej tę samą problematykę, która w związku tym uchyla ustawę obowiązującą uprzednio.

2. Czas popełnienia przestępstwa

Dla stosowania zasad obowiązywania ustawy karnej pod względem czasu istotne znaczenie ma określenie czasu popełnienia przestępstwa.

Obowiązujący kodeks karny rozstrzyga tą kwestię w art. 6 § 1, stwierdzając, że „Czyn zabroniony uważa się za popełniony, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany”.

Zasada określona w art. 6 § 1 KK zna jednak wyjątek odnoszący się do kwestii obliczania terminu przedawnienia przestępstwa. Mianowicie w świetle art. 101 § 3 KK dla obliczenia terminu przedawnienia przestępstw skutkowych miarodajny jest nie czas działania lub zaniechania, lecz czas nastąpienia skutku.

3. Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu

Reguły obowiązywania ustawy pod względem czasu mają znaczenie zwłaszcza wtedy, gdy po popełnieniu określonego czynu zmienia się jego ocena w świetle prawa karnego. Wiadomo, że nowa ustawa kryminalizująca czyny dotąd nieprzestępne nie może mieć zastosowania do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie. Wynika to z zasady lex retro non agit.

Zasada ta nie rozstrzyga jednak wszystkich sytuacji związanych z pojawieniem się nowych ustaw karnych. Jeżeli po popełnieniu przestępstwa, lecz przed wydaniem prawomocnego wyroku w sprawie o to przestępstwo następuje zmiana ustawy karnej - powstaje problem, czy zastosować w procesie ustawę, która obowiązywała w chwili popełnienia czynu, czy ustawę obowiązującą w czasie orzekania.

Art. 4 § 1 KK rozstrzyga tę kwestię w ten sposób, że w zasadzie stosuje się nową ustawę (czyli tę, która obowiązuje w czasie orzekania), chyba że ustawa obowiązująca uprzednio jest względniejsza dla sprawcy.

Pojęcie „ustawy względniejszej” ujęte jest a art. 4 § 1 KK indywidualizująco, ma to być bowiem ustawa względniejsza dla konkretnego sprawcy. Należy więc ocenić całokształt uregulowań porównywanych ustaw, przymierzając je do konkretnego czynu konkretnego sprawcy i na tej podstawie stwierdzić, która z nich jest względniejsza.

Zmiana ustawy karnej w późniejszym okresie, już po wydaniu orzeczenia w danej sprawie, również stwarza problem wyboru ustawy. Powstaje pytanie, czy należy w związku z wydaniem nowej ustawy karnej dokonywać przeglądu wcześniej wydanych wyroków i ewentualnie je zmieniać.

Było by to jednak bardzo trudne do praktycznego zrealizowania, dlatego polskie prawo karne przyjęło zasadę stabilności wyroków, wg której nowa ustawa w zasadzie nie wpływa na wyroki zapadłe przed jej wejściem w życie.

Art. 4 § 4 KK przewiduje jednak wyjątek od tej zasady, dotyczący bardzo radykalnej zmiany ustawy, polegającej na tym, że czyn, za który zapadł wyrok skazujący, przestaje być zarobiony pod groźbą kary. W takim wypadku wyrok ten traci moc (nie kontynuuje się jego wykonania), oraz następuje zatarcie skazania z mocy prawa.

4. Ustawy epizodyczne

Ustawa epizodyczna - ustawa obowiązująca tylko przez określony czas w związku z nadzwyczajnymi sytuacjami faktycznymi (np. wojna, klęska żywiołowa).

Obowiązujące polskie prawo milczy na temat ustaw epizodycznych, tzn. że należy stosować ogólne zasady z art. 4KK , chyba że same ustawy epizodyczne wprowadzają odmienne reguły.

IV. Obowiązywanie ustawy pod względem miejsca i osób

  1. Zasada terytorialności

Punktem wyjścia jest miejsce popełnienia przestępstwa. Ma to istotne znaczenie dla ustalenia, jaką ustawę karną należy zastosować (przestępstwo popełnione na terytorium polski lub przestępstwo popełnione za granicą - zastosować polska ustawa karną czy obcą).

Ustalenie miejsca popełnienia przestępstwa rozstrzyga również kwestię, przed jakim sądem sprawa powinna być rozpatrywana.

Miejsce popełnienia przestępstwa określa KK w art. 6 § 2.

Wg tego przepisu, przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu:

  1. Gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany,

  2. Gdzie skutek przestępny nastąpił - chodzi o dokonane przestępstwo skutkowe,

  3. Gdzie wg zamiaru sprawcy skutek miał nastąpić - usiłowane przestępstwo skutkowe.

Teoria wszędobylstwa - teoria przyjęta przez prawo karne do miejsca popełnienia przestępstwa. Wg tej teorii przestępstwo może być popełnione w różnych miejscach. W takich sytuacjach sprawę rozpoznaje sąd, przed którym wszczęto postępowanie przygotowawcze.

Jeżeli chodzi o jurysdykcję polską i obcą - w razie przyjęcia, że przestępstwo popełnione zostało zarówno w Polsce, jak i za granicą to rozstrzygają te kwestię reguły prawa karnego międzynarodowego - przede wszystkim umowy dwustronne między zainteresowanymi państwami.

Zasada terytorialności - znajduje ona zastosowanie, jeżeli przestępstwo popełnione zostało na terytorium Polski. Zasada ta wynika z suwerennej władzy państwa na jego terytorium. Zasadę tę ujmuje art. 5 KK.

Polskiej jurysdykcji podlega sprawca popełniający przestępstwo na terytorium RP, niezależnie czy jest Polakiem czy cudzoziemcem. KK dodaje tutaj możliwość odmiennej regulacji tej kwestii w umowie międzynarodowej, której polska jest stroną - nie ogranicza to suwerenności, ponieważ decyzje w tym przedmiocie pozostają w gestii polskiego parlamentu i prezydenta ratyfikującego umowę.

Immunitety dyplomatyczne i konsularne - w granicach określonych przepisami prawa i zwyczajami międzynarodowymi, wyłączają możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osób korzystających z immunitetu chyba, że zrzeknie się go państwo wysyłające. W przypadku popełnienia przestępstwa przez osobę korzystającą z immunitetu, wydala się ją z terytorium RP z żądaniem pociągnięcia jej do odpowiedzialności przez państwo wysyłające.

Immunitety krajowe - czyli immunitet poselski, sędziowski, pracowników NIK, adwokacji i prokuratorski. Wyróżnia się dwie grupy immunitetów krajowych:

Pojęcie terytorium RP - pojęcie to ma podstawowe znaczenie. Pojęcie terytorium obejmuje obszar oddzielony granicami państwa, głąb ziemi (bez ograniczeń), słup powietrzny na tym obszarem (do granicy lotów kosmicznych - ok. 90 km) oraz morskie wody terytorialne, które obejmują pas 12 mil morskich od tzw. linii podstawowej (linii wybrzeża lub zewnętrznej granicy wód wewnętrznych).

Zasada terytorialności rozciąga się także na polskie statki wodne lub powietrzne - bez względu na to, na jakim obszarze się znajdują - statek taki nie jest częścią terytorium państwa, rozciąga się na niego jedynie jurysdykcja polska.

  1. Odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą

Inne reguły dotyczą stosowania polskiej ustawy karnej do przestępstw popełnionych za granicami kraju.

Zasada obywatelstwa lub zasada narodowości podmiotowej - zgodnie z nią, obywatel polski powinien stosować się do prawa swojego kraju, również za granicą. Zgodnie z tą zasadą w razie popełnienia przestępstwa przez obywatela polski za granicą, stosuje się do niego polską ustawę karną, tzn. po powrocie do kraju będzie pociągnięty do odpowiedzialności przed sądem polskim (art. 109 KK).

Jeżeli obywatel polski został skazany za granicą, to sąd polski zaliczy mu na poczet kary, w całości lub w części, karę odbytą za granicą - uwzględnia się tu różnice pomiędzy tymi karami na korzyść sprawcy - art. 111 § 2.

Zaliczeniu na poczet kary podlega także okres rzeczywistego pozbawienia wolności za granicą, jak również wykonywana tam kara - art. 114 § 2.

Obowiązujący Kodeks Karny przewiduje, że warunkiem odpowiedzialności przed sądem polskim jest uznanie czynu za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia - art. 111. § 1. Warunek podwójnej karalności nie jest wymagany w stosunku do polskich funkcjonariuszy publicznych, którzy pełniąc służbę za granicą popełnili tam przestępstwo w związku z wykonywaniem swoich funkcji, ani do osób, które popełniły przestępstwo w miejscu niepodlegającym żadnej władzy państwowej - art. 111 § 3.

Zasada przedmiotowa w postaci zwykłej - polską ustawę karną stosuje się również do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granicą, jeżeli czyn jest uznany za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia. Kodeks Karny (art. 110 § 1 i 2) ogranicza jednak zakres zainteresowania polskiej jurysdykcji wystąpieniem ponadto jednego z dwóch warunków:

  1. Czyn cudzoziemca skierowany był przeciwko dobrom lub interesom RP, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, albo ma charakter przestępstwa terrorystycznego - pociągnięcie cudzoziemca do odpowiedzialności wynika wprost z naruszenia polskiego interesu prawnego.

  2. Czyn ten zagrożony jest karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności, a więc ma charakter poważny - cudzoziemiec nie może uniknąć odpowiedzialności karnej, jeżeli znajduje się na terytorium RP i nie postanowiono go wydać. Pociągnięcie cudzoziemca do odpowiedzialności jest możliwe tylko wtedy, gdy w świetle polskiego prawa popełniony czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczająca 2 lata.

Zasada przedmiotowa w postaci obostrzonej (ochronnej) - chodzi w niej o czyny przestępne skierowane przeciwko szczególnie istotnym polskim interesom, a zastosowanie polskiej ustawy karnej nie jest uzależnione od uznania czynu za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia. Obowiązujący KK w art. 112 rozciąga działanie tej zasady również do obywateli polskich - jest to konieczne wobec ogólnej zasady uzależnienia odpowiedzialności obywatela od uznania popełnionego przez niego czynu za przestępstwo również w miejscu popełnia za granicą.

Działanie zasady obostrzonej (ochronnej) odnosi się do:

  1. Przestępstwa skierowanego przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP,

  2. Przestępstwa skierowanego przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym,

  3. Przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym,

  4. Przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego,

  5. Przestępstwa, z którego została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa na terytorium RP.

Do KPK wprowadzono rozdział zatytułowany „Przejęcie i przekazanie ścigania karnego”. Uregulowano w nim współpracę między organami ścigania, polegającą w szczególności na wystąpieniu władz polskich o przekazanie ścigania obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą, a także przejęcie ścigania cudzoziemca, który popełnił przestępstwo w Polsce przez władze państwa, którego jest obywatelem. Uregulowano również porozumiewanie się w tych sprawach, gdy postępowanie wszczęto za granicą, jak i w Polsce.

Zasada samodzielności jurysdykcji polskiej - potwierdzona w kodeksie karnym. Zasadę tę wyraża art. 114 § 1 w słowach „Orzeczenie zapadłe za granicą nie stanowi przeszkody do wszczęcia lub prowadzenia postępowania karnego o ten sam czyn zabroniony przed sądem polskim”.

Zapadłe za granicą orzeczenia nie stanowią przeszkody do orzekania przez sąd polski, jeżeli tylko istnieje podstawa prawna polskiej jurysdykcji. Sąd polski jednak zaliczy wykonaną za granicą karę, a także okres rzeczywistego pozbawienia wolności sprawcy, który zostaje pociągnięty w Polsce do odpowiedzialności karnej - art. 114 § 2 KK.

W przypadku przejęcia do wykonania w Polsce wyroku zapadłego za granicą (art. 114 § 3) sąd polski dokonuje adaptacji tego wyroku wg prawa polskiego, co wiąże się z kwalifikacją prawną czynu, określeniem kary i środka karnego oraz warunków ich wykonania, przy czym zaliczeniu podlega dotąd wykonana kara oraz okres faktycznego pozbawienia wolności za granicą (art. 114 § 4).

  1. Zasada represji wszechświatowej

Wyrazem międzynarodowej solidarności jest ściganie przestępstw objętych międzynarodowymi konwencjami. Ściganie jest niezależne od miejsca popełnienia przestępstwa i obywatelstwa sprawcy, jednakże warunkiem jego realizacji jest ratyfikowanie przez państwo odpowiednich norm konwencyjnych i ich adaptacja w prawie wewnętrznym, jako obowiązujących.

Ściganie wg omówionej zasady nosi nazwę uniwersalnego lub represji wszechświatowej.

Najważniejsze konwencje, które zostały ratyfikowane przez Polskę przewidują karalność:

Obowiązujący kodeks karny przewiduje penalizację przestępstw konwencjonalnych.

Rozdział II. Nauka o przestępstwie

§ 7. Ogólne pojęcie przestępstwa

I. Definicja przestępstwa

Obowiązujący w Polsce Kodeks Karny nie zawiera definicji przestępstwa.

Art. 1 § 1 KK określa jednak, kto podlega odpowiedzialności karnej. Pośrednio wskazuje, więc pewne elementy tej definicji. Analiza tego przepisu w połączeniu z art. 1 § 2 i 3, oraz z innymi przepisami części ogólnej odnoszącymi się do odpowiedzialności karnej, pozwala stwierdzić ze na tle polskiego prawa karnego definicja przestępstwa brzmi następująco:

Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary, jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

II. Przestępstwo, jako czyn człowieka

Mówiąc, że podmiotem przestępstwa może być tylko człowiek, podkreśla się, że chodzi o osobę fizyczną a nie o osobę prawną. Współcześnie w prawie karnym szeregu państw tworzy się wyjątki od tej zasady. W Polsce taki wyjątek wprowadzono ustawą z 28.10.2002 roku o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

Zachowanie człowieka by mogło być uznane za czyn w rozumieniu prawa karnego, musi być zewnętrznym zachowaniem się zależnym od woli człowieka, musi być sterowane jego wolą.

Mówiąc o zewnętrznym zachowaniu się człowieka, podkreślamy w ten sposób, że nie chodzi tu o nieuzewnętrznione zjawiska psychiczne (np. myśli). Jednak nie każde zewnętrzne zachowanie człowieka będzie nazwane czynem.

W szczególności nie jest czynem zachowanie się człowieka pod wpływem przymusu bezwzględnego (vis absoluta), któremu nie mógł się on oprzeć i wobec tego nie było ono sterowane jego wolą.

Od przymusu bezwzględnego należy odróżniać fizyczny lub psychiczny przymus względny (vis compulsiva), polegający na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale niewykluczający kierowania przez tę wolę jego zachowaniem się. Przykładem tego przymusu może być stosowanie groźby lub tortur.

Zachowanie się pod wpływem przymusu absolutnego jest najistotniejszym praktycznie rodzajem sytuacji, w której stwierdzamy brak czynu. Z pojęcia czynu wykluczamy jednak i inne rodzaje zachowań niesterowanych wolą człowieka, np. odruchy bezwarunkowe.

III. Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa.

Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa. Opis ten składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa, a których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, by można było przypisać mu popełnienie określonego typu przestępstwa.

Ustawowe znamiona przestępstwa mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury: podmiotu, strony przedmiotowej, strony podmiotowej lub przedmiotu.

Istotny z punktu widzenia gwarancyjnej funkcji prawa karnego, jest podział znamion na znamiona opisowe i ocenne.

Znamiona opisowe - to te, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny (np. „uderza” art. 217 KK)

Znamiona ocenne - wymagają przy ustalaniu ich występowania w czynie posługiwania się różnego rodzaju ocenami. Należą tu takie znamiona jak „istotne zeszpecenie” (art. 156 KK). Używanie w opisie tego typu przestępstwa znamion ocennych powoduje, że zakres zakazu ustanawianego przez dany przepis jest mniej wyraźna. Z tego powodu uważa się, że ustawodawca powinien wszędzie tam gdzie jest to możliwe, preferować znamiona opisowe.

IV. Bezprawność czynu

Fakt, że jakiś konkretny czyn wypełnia znamiona określonego typu przestępstwa, nie przesądza jeszcze ostatecznie, że mamy do czynienia z przestępstwem (tak jest z reguły). Niekiedy jednak inne przepisy prawa karnego lub przepisy innej dziedziny prawa zezwalają w pewnym zakresie na zachowanie się wypełniające znamiona przestępstwa. Zestawienie konkretnego czynu wypełniającego znamiona z całym systemem prawa może prowadzić do wniosku, że czyn ten nie jest bezprawny.

Osobny problem stanowią przestępstwa nieumyślne. Nieumyślność wyklucza powołanie się na prawny charakter działania we wskazanym wyżej rozumieniu. Kto nieumyślnie spowodował śmierć człowieka (art. 155 KK) lub nieumyślnie popełnił paserstwo (art. 292 KK) - nie może powoływać się na prawny charakter swojego działania, trudno bowiem sobie wyobrazić, by jakiś przepis prawa upoważniał do wypełnienia znamion przestępstwa nieumyślnego.

Przestępstwa nieumyślne są przestępstwami z nieostrożności, tzn. jako przestępstwo może być ocenione tylko takie wypełnienie znamion przestępstwa (nieumyślnego), które było rezultatem nieostrożnego zachowania się sprawcy.

V. Wina

Wina - w prawie karnym materialnym jest personalną (a więc zaadresowaną do konkretnej osoby) zarzucalności popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.

Zgodnie z art. 1 § 3 KK „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”. Tak więc przestępstwem jest tylko czyn zawiniony.

Wina zachodzi wtedy, gdy możemy sprawcy postawić zarzut popełnienia danego czynu zabronionego.

W prawie karnym materialnym to szerokie pojęcie winy uległo zawężeniu wskutek wyodrębnienia przy analizowaniu kwestii przesłanek odpowiedzialności karnej takich pojęć jak: czyn, związek przyczynowy, wypełnienie przez sprawcę znamion przestępstwa i bezprawność.

Główną przesłanką winy jest tzw. strona podmiotowa przestępstwa określona w art. 9 KK, tzn. zamiar popełnienia przestępstwa (przy przestępstwach umyślnych) albo lekkomyślność lub niedbalstwo (przy przestępstwach nieumyślnych). Wskazane w art. 9 KK postacie strony podmiotowej przestępstwa nazywa się często „formami winy”.

Konieczne jest ustalenie, że chodzi o osobę zdolną do ponoszenia winy, tzn. osobę która osiągnęła określony wiek.

Istnieje szereg przesłanek negatywnych, czyli okoliczności wyłączających winę. Są to: niepoczytalność sprawcy (art. 31 KK), błąd (art. 28-30 KK), działanie na rozkaz (art. 318 KK), stan wyższej konieczności (art. 24 § 2 KK).

Brak którejkolwiek z przesłanek pozytywnych lub występowanie przesłanki negatywnej powoduje, że osobie która popełniła dany czyn, nie można zrobić z powodu jego popełnienia zarzutu.

Kwestią sporną w nauce prawa karnego są tzw. teorie winy, zajmujące się rozważaniami na temat istoty winy. Teorie te można podzielić ogólnie na psychologiczne i normatywne.

Psychologiczna teoria winy - utożsamia winę ze stroną podmiotową (umyślnością lub nieumyślnością) przestępstwa. Wina jest więc, według tej teorii określonym w ustawie stosunkiem psychicznym sprawcy do czynu zabronionego.

Normatywna teoria winy - wypracowana w niemieckiej nauce prawa karnego, za istotę winy uważa osobistą zarzucalność popełnionego czynu.

VI. Społeczna szkodliwość

Pojęcie społecznej szkodliwości czynu w polskim prawie karnym pełni różne role. Jako podstawowe kryterium kryminalizacji powinno być wskazówką dla ustawodawcy przy stanowieniu nowych lub rezygnacji z istniejących typów przestępstw.

Zakładamy więc, że typy zachowań opisane przesz ustawodawcę jako przestępstwa są zachowaniami społecznie szkodliwymi, tzn. że konkretne czyny odpowiadające tym opisom ustawowym powodują naruszenie lub zagrożenie określonego dobra prawnego (np. własności czy wolności).

Uznanie społecznej szkodliwości czynu za element definicji przestępstwa jest charakterystyczne dla tzw. materialnych definicji przestępstwa.

Materialne definicje przestępstwa przeciwstawia się w nauce prawa karnego definicjom formalnym, które - definiując przestępstwo, ograniczają się do wskazania, że chodzi o czyn zabroniony przez ustawę karną.

Obowiązujący Kodeks Karny posługuje się terminem „społeczna szkodliwość czynu”, zastępując nim używany w Kodeksie z 1969 roku termin „społeczne niebezpieczeństwo czynu”. Zmianę terminologii uzasadniono potrzebą oderwania się od interpretacji pojęcia społecznego niebezpieczeństwa, naznaczonej elementami politycznymi, i od praktyki wykorzystywania go w celach politycznych.

VII. Klasyfikacja przestępstw

1. Waga przestępstwa

Przestępstwa są klasyfikowane wg różnych kryteriów. Podstawowy podział dokonywany jest według kryterium wagi przestępstwa. Art. 7 KK dzieli przestępstwa na zbrodnie i występki.

Zbrodnie - czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą (art. 7 § 2 KK). Chodzi tu o dolną granice zagrożenia ustawowego, która musi wynosić co najmniej 3 lata. Zbrodnią jest, więc morderstwo (art. 148 § 2 KK) czy fałszowanie pieniędzy

(art. 310 § 1 KK).

Występki - art. 7 § 3 KK, są to czyny zagrożone karą (ustawa ma tu na myśli górną granicę zagrożenia) przekraczającą jeden miesiąc pozbawienia wolności, jeden miesiąc ograniczenia wolności lub grzywny powyżej 30 stawek dziennych.

Czyny, przy których górne zagrożenie karą nie przekracza tych granic są wykroczeniami.

2. Forma winy

Podział przestępstw na umyślne i nieumyślne opiera się na kryterium formy winy.

Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek może być popełniony również nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi (art. 8 KK).

Jeżeli więc w ustawie znajdziemy czyn odpowiadający definicji zbrodni, to znaczy, że mamy do czynienia z przestępstwem umyślnym.

Co do występków, milczenie ustawy oznacza, że są one umyślne (np. występek uszkodzenia cudzej rzeczy - art. 288 KK). Nieumyślność występku musi być wyraźnie ustanowiona w ustawie przez użycie słowa „nieumyślnie” (np. art. 155 KK) lub innego zwrotu określającego winę nieumyślną (jak np. „powinien i może przypuszczać” w art. 292 KK).

Typy przestępstw nieumyślnych są w Kodeksie Karnym stosunkowo nieliczne.

3. Forma czynu

Ze względu na formę czynu wyróżniamy przestępstwa z działania i przestępstwa z zaniechania.

Pewne typy przestępstw mogą być popełnione tylko przez działanie, np. zgwałcenie (art. 197 KK).

Druga grupa obejmuje przestępstwa, które mogą być popełnione tylko przez zaniechanie, np. niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 KK).

Do trzeciej grupy zaliczamy przestępstwa, które mogą być popełnione przez działanie lub przez zaniechanie. Szereg typów przestępstw nie określa jednak wprost tej alternatywy, lecz wynika ona z interpretacji dotyczących ich przepisów. Na przykład określenie „zabija człowieka” (art. 148 KK) rozumie się w ten sposób, że może być to zabójstwo popełnione tak przez działanie (np. strzał do człowieka) jak i przez zaniechanie (np. uśmiercenie noworodka przez niekarmienie go).

4. Znamię skutku

Podział przestępstw na formalne (bezskutkowe) i przestępstwa materialne (skutkowe) opiera się na kryterium występowania wśród znamion danego typu przestępstwa znamienia skutku.

Jeżeli określony skutek do znamion przestępstwa należy, mamy do czynienia z przestępstwem materialnym, jeżeli natomiast przestępstwo polega po prostu na określonym zachowaniu się, nazwiemy je przestępstwem formalnym.

Przestępstwa materialne to np. uszkodzenie rzeczy (art. 288 KK), uszczerbek na zdrowiu (art. 156 KK), pozbawienie człowieka wolności (art. 160 KK) lub obawa (art. 190 KK).

Przestępstwa formalne to np. nieudzielenie pomocy (art. 162 KK), nakłanianie do uprawiania nierządu (art. 204 § 1 KK), fałszywe zeznania (art. 233 KK).

5. Typy przestępstw

Niektóre typy przestępstw po dodaniu do nich pewnych dodatkowych znamion tworzą nowy typ przestępstwa (z reguły zawarty w oddzielnym paragrafie artykułu Kodeksu Karnego), zagrożony surowszą lub łagodniejszą karą.

Typ podstawowy - typ przestępstwa będący punktem wyjścia,

Typ kwalifikowany - zagrożenie karą jest surowsze niż w typie podstawowym,

Typ uprzywilejowany - zagrożenie karą jest łagodniejsze niż w typie podstawowym.

6. Tryb ścigania

Ze względu na tryb ścigania dzielimy przestępstwa na ścigane z oskarżenia publicznego (publiczno skargowe) i przestępstwa ściganie z oskarżenia prywatnego (prywatno skargowe).

Niektóre przestępstwa publiczno skargowe mogą być ścigane wtedy, gdy pokrzywdzony złożył wniosek o ściganie (przestępstwa wnioskowe). Przestępstw tych nie należy mylić z przestępstwami prywatno skargowymi, ponieważ złożenie wniosku jest tylko warunkiem wszczęcia postępowania, które dalej toczy się jak każde inne postępowanie w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego.

Przestępstwem wnioskowym jest np. zgwałcenie (art. 197 KK), kradzież na szkodę osoby najbliższej (art. 278 § 4 KK).

Powody uznania przestępstwa za wnioskowe, a więc uzależnienia ścigania od woli osoby pokrzywdzonej, mogą być dwojakiego rodzaju.

Osoba pokrzywdzona może nie życzyć sobie ścigania sprawcy, uznając, że rozpatrywanie sprawy, konieczność relacjonowania przebiegu zdarzenia, dotarcie informacji o przestępstwie do szerszego kręgu osób będzie dla niej dodatkową krzywdą.

Wnioskowy charakter przestępstw uzasadniony jest tym, że w konkretnym przypadku chodzić może o czyn o niewielkiej wadze, i pokrzywdzonemu pozostawia się wstępną ocenę, czy istnieje potrzeba jego ścigania.

Osobną grupę przestępstw wnioskowych stanowią przestępstwa wojskowe ścigane na wniosek dowódcy jednostki. W tym wypadku chodzi również o uniknięcie prowadzenia postępowania karnego w sprawach, w których wystarcza stosowanie środków dyscyplinarnych.

§ 8. Struktura przestępstwa

I. Uwagi ogólne

Przestępstwo, jako pojęcie ogólne i jako określony typ przestępstwa może być analizowane z punktu widzenia jego struktury. Do jego najważniejszych elementów należą: podmiot przestępstwa, strona przedmiotowa, strona podmiotowa i przedmiot przestępstwa.

II. Wiek sprawcy

Wg polskiego prawa karnego podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat (art. 10 § 1 KK). Czynów popełnianych przez osoby nieletnie, czyli osoby poniżej lat 17, nie nazywa się przestępstwami. Nieletni nie podlegają odpowiedzialności karnej, lecz stosuje się wobec nich środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawie nieletnich.

Od zasady, że granicą wieku odpowiedzialności karnej jest lat 17, przewidziano 2 wyjątki w Kodeksie Karnym. W pewnych wypadkach odpowiedzialność karną może ponieść nieletni, który ukończył lat 15. Jest to możliwe przy spełnieniu warunków odnoszących się do rodzaju popełnionego czynu oraz do właściwości sprawcy i okoliczności sprawy.

Katalog przestępstw, których popełnienie uzasadnia skorzystanie z tej możliwości, zawiera

art. 10 § 2 KK. Są to np.: zamach na życie Prezydenta RP (art. 134 KK), zabójstwo umyślne (art. 148 KK), czy rozbój (art. 280 KK).

Art. 10 § 2 KK uwzględnia fakt pociągnięcia osoby, która ukończyła 15 lat do odpowiedzialności karnej, powołując się na stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste nieletniego.

Drugi wyjątek polega na potraktowaniu dorosłego sprawcy w wieku od 17 do 18 lat, jako nieletniego - przewiduje to art. 10 § 4 KK. Odnosi się to jedynie do sprawcy występku, wobec którego można zastosować zamiast kary środki poprawcze lub wychowawcze, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, a także stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy.

2. Nieletni

Postępowanie z nieletnimi uregulowane jest w postępowaniu w sprawach nieletnich i nie ma charakteru karnego. Popełnienie czynu o znamionach przestępstwa lub wykroczenia nie jest jedyną podstawą tego postępowania. Ustawa reguluje także postępowanie z nieletnimi, u których stwierdzono objawy demoralizacji.

Nieletni - 3 znaczenia:

  1. Osoby do lat 18, wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich demoralizacją,

  2. Osoby między 13 a 17 rokiem życia, wobec których toczy się postępowanie o czyny karalne wypełniające znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń,

  3. Osoby, wobec których wykonuje się środki wychowawcze lub poprawcze, określane są przez ustawę, jako nieletni do czasu ukończenia 21 lat.

Do środków wychowawczych należą:

  1. Upomnienie,

  2. Zobowiązanie do określonego postępowania (np. do podjęcia nauki),

  3. Nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna,

  4. Nadzór kuratora,

  5. Umieszczenie w rodzinie zastępczej, młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo ośrodku szkolno - wychowawczym.

Umieszczenie w zakładzie poprawczym można zastosować jedynie w razie popełnienia przez nieletniego między 13 a 17 rokiem życia czynu wypełniającego znamiona przestępstwa, jeżeli jednocześnie zachodzi wysoki stopień jego demoralizacji oraz przemawiają za tym okoliczności i charakter czynu oraz nieskuteczność lub przewidywana nieskuteczność innych środków.

3. Młodociany

Młodociany - to taki sprawca, który nie ukończył 21 lat w chwili popełnienia czynu ani 24 lat w chwili orzekania w pierwszej instancji (art. 115 § 10 KK). Jest to szczególna kategoria sprawcy dorosłego, który w związku ze swoim wiekiem traktowany jest przez KK w szeregu sytuacji odmiennie niż inni sprawcy. W szczególności odnosi się to do wymierzania kary młodocianemu, kładąc nacisk na cele wychowawcze kary (art. 54 § 1 KK). Istnieje także możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec młodocianego (art. 60 § 1 KK).

4. Przestępstwa indywidualne i przestępstwa powszechne

W związku z problematyką podmiotu przestępstwa istnieje podział przestępstw na przestępstwa indywidualne oraz przestępstwa powszechne.

Przestępstwa powszechne - to takie, których podmiotem może być każda osoba odpowiadająca ogólnym cechą podmiotu przestępstwa, tzn. osoba fizyczna, która osiągnęła określony wiek.

Przestępstwa indywidualne - to takie, w których opisie ustawowym znamię podmiotu określone jest przez użycie pewnej dodatkowej cechy (np. „żołnierz). Powoduje to, że sprawcami tych przestępstw mogą być tylko osoby mające taką cechę.

Przestępstwa indywidualne dzielą się na właściwe i niewłaściwe.

III. Strona przedmiotowa przestępstwa

Do strony przedmiotowej przestępstwa zaliczamy:

  1. Czyn (zachowanie się) podmiotu,

  2. Skutek czynu,

  3. Czas i miejsce czynu,

  4. Sytuację, w jakiej czyn popełniono,

  5. Sposób popełnienia i przedmiot wykonawczy czynu.

Najważniejszym elementem jest zachowanie się sprawcy, które jest niezbędnym elementem każdego przestępstwa. Zachowanie się sprawcy określonego typu przestępstwa opisywane jest w ustawie przy pomocy tzw. znamienia czasownikowego (np. „zabija”, „ujawnia” itp.).

Znamię skutku występuje tylko przy przestępstwach materialnych. Przy niektórych typach przestępstw określa się miejsce czynu na terytorium RP (np. art. 136 KK). Stosunkowo często do znamion przestępstw należy sposób jego popełnienia, np. „przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem” (art. 197 KK).

Przedmiot wykonawczy - jest to przedmiot materialny, którym dokonuje się danego przestępstwa. Szereg przestępstw dokonywanych jest jednak bez oddziaływania na konkretne przedmioty materialne albo też nie są one określone w ich znamionach. Przedmiot wykonawczy nie należy, więc do znamion takich przestępstw jak np. zniesławienie (art. 212 KK).

IV. Formy czynu

1. Przestępstwa trwałe

Przestępstwo może być ujęte, jako utrzymywanie pewnego stanu rzeczy, np. pozbawienie człowieka wolności (art. 189 KK) lub nielegalne posiadane broni palnej (art. 263 § 2 KK).

Czas popełnienia takich przestępstw, nazywanych przestępstwami trwałymi, rozciąga się wówczas na okres od zapoczątkowania takiego stanu do jego zakończenia, np. w przypadku nielegalnego posiadania broni palnej będzie to okres od wejścia w posiadanie broni do momentu pozbycia się jej, utraty lub uzyskania pozwolenia.

Fakt, że mamy do czynienia z przestępstwem trwałym, może mieć znaczenie dla stosowania przepisów o pomocnictwie do przestępstwa. Dopóki, bowiem trwa określone przestępstwo, dopóty możliwe jest ułatwienie jego popełnienia przez inną osobę.

2. Przestępstwa wieloosobowe

Niektóre przestępstwa polegają na działaniu wieloosobowym. Przepisy ujmują wówczas czyn, jako „branie udziału” w pewnym wspólnym działaniu. Przykładem może być art. 158 KK ujmuje opisane tam przestępstwa, jako „branie udziału w bójce lub pobiciu”.

3. Przestępstwa wieloszynowe

Niekiedy ustawa ujmuje zachowanie się sprawcy, jako wieloszynowe, tzn. polegające na pewnego rodzaju działalności, na którą składają się poszczególne czyny. Przykładem może być art. 130 KK, który ujmuje przestępstwo szpiegostwa, jako m. in. „branie udziały w obcym wywiadzie”. Takie ujęcie ustawowe powoduje, że cała działalność sprawcy nie jest w procesie karnym dzielona na poszczególne fragmenty, lecz jest z mocy ustawy traktowana, jako jeden czyn.

V. Przestępstwa z zaniechania

1. Uwagi ogólne

Przestępstwo z zaniechania polega na niepodjęciu przez sprawcę działania, do którego był on zobowiązany (formalne przestępstwa z zaniechania) lub na spowodowaniu określonego skutku przez niepodjęcie takiego działania (materialne przestępstwa z zaniechania).

Jest to szczególna grupa przestępstw indywidualnych, ponieważ mogą być one popełnione tylko przez pewien krąg osób, a przynależność do tego kręgu opiera się na kryterium szczególnej cechy podmiotu (bycie zobowiązanym do określonego działania).

Źródłem obowiązku działania przy przestępstwach formalnych z zaniechania jest sama ustawa karna. Ten sam przepis karny, który przewiduje karę za zaniechanie określonego działania, jest jednocześnie źródłem obowiązku takiego działania (np. obowiązek udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w niebezpieczeństwie wynika z przepisu art. 162 KK, który przewiduje przestępstwo nieudzielenia pomocy).

2. Przestępstwa materialne z zaniechania

Art. 2 KK - „Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi”.

Zgodnie z art. 2 KK źródłem obowiązku może być:

  1. Ustawa,

  2. Umowa lub przyjęcie określonej funkcji.

Ad. 1 Ustawa może bezpośrednio zobowiązywać obywateli do określonego działania, np. Kodeks rodzinny i opiekuńczy zobowiązuje rodziców do opieki nad dziećmi. Jeżeli rodzice przez zaniedbanie tego obowiązku wywołują pewne skutki, np. pozostawiając dziecko bez opieki, doprowadzają do tego, że wypadnie przez okno i poniesie śmierć, mogą odpowiadać za nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155 KK).

Ad. 2 Gdy obowiązek działania wynika z umowy, mamy na myśli wszelkie rodzaje umów, zarówno sformalizowane jak i niesformalizowane. Ważne jest tutaj faktyczne podjęcie się wykonania pewnego obowiązku. Podobne znaczenie ma podjęcie się obowiązków przez przyjęcie określonej funkcji, nawet jeśli nie byłoby to dokonane w formie umowy lecz np. przez przyjęcie nominacji na określone stanowisko.

VI. Skutek czynu. Związek przyczynowy.

Do strony przedmiotowej przestępstw materialnych należy skutek. Gdy jakieś przestępstwo występuje nie tylko w typie podstawowym, lecz również w typie kwalifikowanym przez nastąpienie określonego skutku - skutek ten nazywany jest w przepisach Kodeksu Karnego następstwem czynu.

Między zachowaniem się sprawcy, a skutkiem tego zachowania się zachodzić musi związek przyczynowy. Kodeks Karny nie używa wprawdzie zwrotu „związek przyczynowy”, ale przez użycie takich określeń, jak „powoduje”, „wyrządza”, „uszkadza” itp. wprowadza pośrednio warunek występowania związku przyczynowego.

1. Teoria ekwiwalencji

Teoria ekwiwalencji (równowartości warunków) opiera się na założeniu, że przyczyną każdego skutku jest pewna suma warunków koniecznych do jego nastąpienia. Wszystkie warunki są równej wartości, tzn., każdy z nich może być potraktowany, jako ten, który spowodował skutek. To, czy warunek jest konieczny (warunek sine qua non), sprawdza się przy pomocy hipotetycznego usuwania tego warunku (tzn. przez stawianie pytania czy skutek nastąpiłby, gdyby ten warunek w rzeczywistości nie występował). Jeżeli stwierdzimy, że skutek i tak by nastąpił, to znaczy, że dany element rzeczywistości nie był koniecznym warunkiem jego nastąpienia. Teoria ta ujmuje związek przyczynowy bardzo szeroko.

2. Teoria adekwatnego związku przyczynowego

Wg tej teorii nie wystarcza, że czyjeś zachowanie się jest koniecznym warunkiem nastąpienia skutku. Dla uznania go za przyczynę wymaga się jeszcze, by określony w ustawie skutek był normalnym, typowym następstwem takiego zachowania się (np. śmierć kogoś w samolocie nie jest typowym następstwem wysłania kogoś w taką podróż).

3. Teoria relewancji

Wg tej teorii, związek przyczynowy można wprawdzie ujmować szeroko, tak jak to czyni teoria ekwiwalencji, ale prawo karne przez odpowiednie sformułowanie przepisów dokonuje tutaj pewnej selekcji, a nie każde spowodowanie skutku, nie każdy związek przyczynowy jest istotny (relewantny) dla odpowiedzialności karnej.

VII. Strona podmiotowa przestępstwa

Strona podmiotowa (strona subiektywna) przestępstwa obejmuje zjawiska psychiczne, które muszą towarzyszyć stronie przedmiotowej, czyli zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy, i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu.

Pewne elementy natury psychicznej wymagane są już w ramach strony przedmiotowej. Do strony przedmiotowej zaliczamy, bowiem czyn, czyli zachowanie się człowieka kierowane jego wolą. Znaczy to, że element woli (a więc element psychiczny) jest niezbędnym składnikiem czynu. Poszczególne typy przestępstw, oprócz tego ogólnego warunku zawierają dalsze wymagania, co do elementów o charakterze psychicznym. Ogólnie można powiedzieć, że wymagają towarzyszącej zachowaniu się sprawcy określonej postaci stosunku psychicznego do czynu, przy czym stosunek ten może polegać na umyślności lub nieumyślności.

VIII. Formy winy umyślnej

Wg art. 9 §1 KK, umyślne popełnienie czynu zabronionego zachodzi wtedy, gdy sprawca miał zamiar jego popełnienia. Zamiar ten może wystąpić w dwóch odmianach: jako zamiar bezpośredni lub zamiar ewentualny.

1. Zamiar bezpośredni

Zamiar bezpośredni zachodzi wtedy, gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony. Jeśli sprawca chce popełnić określony czyn zabroniony, zakładamy tym samym, że obejmuje on swoją świadomością wszystkie znamiona tego czynu.

Zamiar bezpośredni - zachodzi wtedy, gdy sprawca, uświadamiając sobie, że wypełnia znamiona czynu zabronionego albo, że jego zachowanie może wypełnić te znamiona - chce jego popełnienia.

Zamiar bezpośredni zachodzi także wtedy, gdy sprawca nie jest pewien, czy jego zachowanie się będzie skutecznie, ale chce skutek spowodować. Element woli zawarty w zamiarze bezpośrednim, określony czasownikiem „chce” rozumiany jest w prawie karnym szerzej niż w języku potocznym i obejmuje również takie sytuacje, w których sprawca zdaje sobie sprawę z nieuchronności pewnych skutków, nawet jeśli mu na nich nie zależy.

Wyróżniamy zamiar bezpośredni nagły i zamiar bezpośredni przemyślany. Różnica między nimi polega na warunkach, w jakich doszło ukształtowania się zamiaru.

Przy zamiarze nagłym decyzja o popełnieniu czynu zabronionego podejmowana jest w krótkim czasie, bez szczegółowych przemyśleń. Zamiar przemyślany powstaje w wyniku trwającego jakiś czas kształtowania się decyzji, często połączonego ze stworzeniem dokładnego planu popełnienia przestępstwa.

2. Zamiar ewentualny

Zamiar ewentualny zachodzi wtedy, gdy sprawca możliwości popełnienia czyn zabronionego przewiduje i na to się godzi (art. 9 § 1 KK). Od zamiaru bezpośredniego różni się jeśli chodzi o element świadomości jak i element woli. Świadomość przy zamiarze ewentualnym nie może bowiem polegać na pewności, że wypełnia się znamiona przestępstwa, jak to jest możliwe przy zamiarze bezpośrednim. Natomiast wola sprawcy nie polega na tym, że chce on popełnić czyn zabroniony, lecz na tym, że na popełnienie takiego czynu się godzi.

W przypadkach konkretnych zamiar ewentualny występuje zawsze obok jakiegoś zamiaru bezpośredniego, tzn. sprawca chce osiągnąć określony rezultat albo chce zachowywać się w określony sposób, a jednocześnie uświadamia sobie, że jego zachowanie się może wywołać pewien skutek uboczny, tzn. wypełnić znamiona określonego czynu zabronionego, i godzi się na taki rezultat swego zachowania się.

IX. Dodatkowe cechy umyślności. Przestępstwa kierunkowe

Przestępstwa znamienne celem, motywem lub pobudką określa się w nauce prawa karnego, jako przestępstwa kierunkowe. Akcentuje się przez używanie tej nazwy fakt, że sprawca działał z zamiarem dokładnie ukierunkowanym, co jest zwłaszcza widoczne przy przestępstwach znamiennych celem.

Uważa się też, że przestępstwa kierunkowe mogą być popełnione tylko w zamiarze bezpośrednim, bowiem działanie w określonym celu, z określonych motywów lub pobudek nie daje się pogodzić z charakterystycznym dla zamiaru ewentualnego godzeniem się (nie jest to reguła).

Generalnie można powiedzieć, że zamiar ewentualny jest wyłączony wtedy, gdy ze sformułowania znamion danego przestępstwa wynika, że sprawca musi chcieć popełnienia czynu zabronionego. Zachodzi to np. wtedy, gdy sformułowanie znamion zakłada pełną wiedzę (a nie tylko przewidywanie możliwości), co do wypełnienia przez sprawcę znamion danego przestępstwa.

Art. 278 KK (przestępstwo kradzieży) - w tym wypadku sprawca ma działać „w celu przywłaszczenia”, a więc musi chcieć wypełnienia znamion kradzieży.

X. Formy winy nieumyślnej

1. Uwagi ogólne

Przesłanką odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne jest naruszenie zasady ostrożności. Jest to element obiektywny przestępstwa nieumyślnego, który w art. 9 § 2 KK wyrażony jest w sformułowaniu: „Czyn zabroniony jest popełniony nieumyślnie, jeżeli sprawca, nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach…”.

2. Lekkomyślność

Lekkomyślność polega na tym, że sprawca, świadomie naruszając zasady ostrożności, możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje, lecz przypuszcza, że go uniknie. Lekkomyślność zawiera ten sam element, co zamiar ewentualny - przewidywanie możliwości. Różni ją od zamiaru ewentualnego przypuszczenie sprawcy, że jego działanie nie wypełni znamion czynu zabronionego. Przy lekkomyślności czynimy, więc sprawcy zarzut z tego, że uświadamiając sobie nieostrożny charakter swego zachowania się, nie skorygował go ani nie zaniechał, lecz liczył na uniknięcie popełnienia czynu zabronionego.

3. Niedbalstwo

Niedbalstwo polega na tym, że sprawca możliwości popełnienia czynu zabronionego nie przewiduje, chociaż może ją przewidzieć. W przeciwieństwie do lekkomyślności określanej, jako świadoma wina nieumyślna mamy tu do czynienia z nieświadomością możliwości popełnienia czynu zabronionego. Inaczej niż przy omówionych już formach winy nie ma tu, więc żadnych przeżyć psychicznych, z których robimy sprawcy zarzut.

Przeciwnie w wypadku niedbalstwa zarzucamy sprawcy, że nie wykorzystał swych możliwości intelektualnych i dlatego nie zmienił swego nieostrożnego zachowania się, co w rezultacie doprowadziło do wypełnienia znamion przestępstwa nieumyślnego.

Gdy sprawca sam ograniczył swoje możliwości przewidywania popełnienia czynu zabronionego (wg Buchały) nie należy uwzględniać ograniczenia zawinionego przez sprawcę, który spowodował je, np. pijąc alkohol.

XI. Wina mieszana (kombinowana)

Art. 9 § 3 KK przewiduje jeszcze jedną formę winy, mianowicie winę mieszaną.

Mieszany charakter winy polega na tym, że część znamion przestępstwa objęta jest zamiarem sprawcy, a druga część tylko winą nieumyślną.

Zgodnie z art. 9 § 3 KK dotyczy to tylko przestępstw umyślnych kwalifikowanych przez określone następstwo. Przykładem mogą tutaj być kwalifikowane typy przestępstwa udziału w bójce lub pobiciu (art. 158 § 2 i 3 KK).

Przestępstwa popełnione z winy mieszanej traktuje się w sumie, jako przestępstwa umyślne, tzn. we wszystkich tych przypadkach, gdy ustawa wiąże pewne skutki z umyślnym charakterem przestępstwa, dotyczy to także tych przestępstw.

XII. Przedmiot przestępstwa

1. Uwagi ogólne

Przestępstwo, jako czyn społecznie szkodliwy godzi w istotne dla społeczeństwa dobra prawne, takie jak np. życie czy zdrowie. Mówimy, że dobra te są przedmiotem przestępstwa. Przestępstwo stanowi zamach na nie i dlatego, patrząc od strony przestępstwa nazywamy je przedmiotem zamachu, a patrząc od strony prawa karnego, nazywamy je przedmiotem ochrony.

Niektóre przepisy części szczególnej Kodeksu Karnego, opisując typ przestępstwa, wskazują jednocześnie przedmiot ochrony, np. art. 189 KK wymienia wśród znamion wolności, jako dobro prawne chronione tym przepisem. Najczęściej jednak przedmiot przestępstwa nie należy do jego ustawowych znamion. Ustalić, co jest dobrem chronionym przez dany przepis karny, możemy na podstawie tytułu rozdziału albo przed odtworzenie motywów ustawodawcy.

2. Podział przestępstw ze względu na przedmiot ochrony

Typy przestępstw możemy podzielić na trzy grupy:

  1. Przestępstwa polegające na naruszeniu dobra prawnego - zalicza się tu typy przestępstw, do których znamion należy uszczerbek wyrządzony określonemu dobru prawnemu, np. zabójstwo czy pozbawienie wolności.

  2. Przestępstwa polegające na narażeniu dobra prawnego na konkretne niebezpieczeństwo - do tej grupy zalicza się przestępstwa, przy których do znamion należy skutek w postaci stanu konkretnego niebezpieczeństwa dla dobra prawnego, np. spowodowanie niebezpieczeństwa pożaru (art. 164 § 1 KK).

  3. Przestępstwa abstrakcyjnego narażenia dobra prawnego - przestępstwa te charakteryzują się tym, że do ich znamion nie należy ani uszczerbek, ani konkretne niebezpieczeństwo dla dobra prawnego. Polegają one jednak na zachowaniu, które uważane jest za niebezpieczne dla określonego dobra prawnego, ale to niebezpieczeństwo nie należy do znamion, więc nie wymaga dowodzenia w procesie karnym.

Formy stadialne (etapy realizacji przestępstwa) -

a) Zamiar

b) Przygotowanie

c) Usiłowanie

d) Dokonanie

Formy zjawiskowe (formy współdziałania w przestępstwie) -

a) Podżeganie

b) Pomocnictwo

c) Sprawstwo

d) Współsprawstwo 

FORMY STADIALNE PRZESTĘPSTWA 

a) Zamiar. Czyli to, co człowiek chce osiągnąć swoim zachowaniem (dolus directus) lub przewidując możliwość zaistnienia określonego zdarzenia wskutek swojego zachowania na nie się godzi (dolus eventualis). Sam zamiar przestępny nie stanowi formy popełnienia przestępstwa, bowiem jest jedynie wewnętrznym aktem woli. 

b) Przygotowanie. (art. 16 KK) To działanie pośrednio prowadzące do dokonania, którego istotą jest stworzenie odpowiednich warunków do podjęcia działań prowadzących bezpośrednio do dokonania (usiłowania albo dokonania).

Rzeczowe - może polegać na

a) uzyskaniu lub przysposobieniu środków do popełnienia przestępstwa,

b) zbieraniu informacji,

c) sporządzeniu planu działania (czynności zewnętrzne postrzegalne dla osób trzecich)

Porozumienie - polega na wejściu w pewien stosunek z inną osobą lub osobami, którego treścią jest wspólne popełnienie przestępstwa. Składa się na nią: a) wspólne podjęcie decyzji b) omówienie ról 

Karalność Przygotowania.

1. W świetle (art. 17 § 1 KK) w przypadku, gdy ktoś dobrowolnie odstąpił od przygotowania, a w szczególności zniszczył przygotowane środki, lub zapobiegł skorzystaniu z nich w przyszłości, nie podlega karze.

2. W świetle (art. 17 § 1 zd. 2 KK) warunkiem bezkarności jest nadto podjęcie istotnych starań zmierzających do zapobieżenia dokonaniu. 

c) Usiłowanie. (art. 13 KK) „Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem się zmierza bezpośrednio do dokonania, które jednak nie następuje”

- zamiar (etap zaistnienia zamiaru bezpośredniego - pośredni w kwestii spornej)

- zachowanie przestępne (etap działania lub zaniechania)

- bezpośredniość (etap bliski dokonaniu) - początkuje realizację ostatecznych znamion przestępstwa

- brak dokonania - oznacza brak realizacji ostatecznych znamion przestępstwa (np. nie osiągnięto skutku)

Rodzaje Usiłowania.

- usiłowanie chybione i zatamowane (np. sprawcy w realizacji skutku przeszkodziły osoby trzecie)

- usiłowanie ukończone (gdy sprawca wykonał wszystkie zakładane czynności) i nieukończone (gdy sprawca wykonał tylko część zakładanych)

- usiłowanie kwalifikowane (gdy sprawca chcąc osiągnąć jeden skutek spowodował inny)

- usiłowanie udolne (gdy istnieje realna szansa na dokonanie skutku) i nieudolne (gdy sprawca działa na próżno choć tego nie wie)

Karalność Usiłowania.

1.W świetle (art. 14 KK) karę za usiłowanie sąd wymierza w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa. W świetle (art. 53 § 2 KK) brak dokonania może stanowić okoliczność łagodzącą.

2. W świetle (art. 15 § 1) w przypadku, gdy ktoś dobrowolnie odstąpi od dokonania lub zapobiegnie skutkowi, nie podlega karze. W przypadku bezskutecznego starania się o zapobieżenie skutkom usiłowania KK przewiduje nadzwyczajne złagodzenie kary.

* Dobrowolność zachodzi wtedy, gdy w ocenie sprawcy mógł on czynu dokonać, ale z tego zrezygnował. 

d) Dokonanie. Aby określone zachowanie człowieka było karalne musi być dokonane a więc spełniać wszystkie przewidziane ustawowo znamiona (w przypadku przestępstw skutkowych także powodować określony ustawowo skutek). Jeśli zachowanie takich warunków nie spełnia mamy do czynienia jedynie z usiłowaniem. 

FORMY ZJAWISKOWE PRZESTĘPSTWA 

a) Podżeganie. (art. 18 § 2 KK) Polega na nakłanianiu innej osoby do dokonania czynu zabronionego. Może to nastąpić w dowolnej formie (np. namawiania, nalegania, prośby itp.). Istotą podżegania jest to, że jego rezultatem jest zaistnienie zamiaru co do dokonania czynu zabronionego, u osoby nakłanianej. Nie jest podżeganiem prowokacja.

- podżeganie może być nastąpić jedynie w zamiarze bezpośrednim i tylko przez działanie

- podżeganie zmierza do nakłonienia osoby do czynu zabronionego (tak, więc podżegacz będzie ponosił odpowiedzialność nawet, jeśli sprawcy wykonawczemu nie zostanie przypisana wina) 

b) Pomocnictwo. (art. 18 § 3 KK) Polega na ułatwianiu innej osobie dokonania czynu zabronionego poprzez dostarczanie narzędzi, środku przewozu lub poprzez udzielanie rad lub informacji.

- pomocnictwo może nastąpić z działania albo z zaniechania (przy czym tu wymagane jest istnienie szczególnego obowiązku na pomocniku niedopuszczenia do czynu zabronionego) (np. celnik)

- pomocnictwo może nastąpić w zamiarze bezpośrednim albo ewentualnym

- pomocnictwo może nastąpić przed lub w czasie dokonania czynu zabronionego przez sprawcę wykonawczego (w przypadku pomocy udzielonej po dokonaniu czynu zabronionego mamy do czynienia z poplecznictwem) 

Karalność podżegania i pomocnictwa. (art. 19 § 1 KK) Sąd wymierza za podżeganie lub pomocnictwo karę w granicach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo (przy czym przy pomocnictwie dopuszczalne jest nadzwyczajne złagodzenie kary). Jeśli zachowanie skończyło się na usiłowaniu to sprawca podżegania lub pomocnictwa będzie odpowiadać jak za usiłowanie.

* Prowokator, czyli osoba, która nakłania do czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko nakłanianemu postępowania odpowiada jak podżegacz 

c) Sprawstwo. To najogólniej rzecz ujmując dokonanie przestępstwa. Można wyróżnić jego następujące formy:

- indywidualne wykonawcze - to takie gdzie jedna osoba wypełnia własnym zachowaniem wszystkie znamiona czynu zabronionego

- współsprawstwo - to sprawstwo wspólne i w porozumieniu z inną osobą w celu wspólnego popełnienia czynu

- sprawstwo kierownicze - to takie gdzie ktoś kieruje (w sposób pełny) wykonaniem przez kogoś czynu zabronionego

- sprawstwo przez polecenie - to sprawstwo wykonawcze uwarunkowane poleceniem wydanym osobie podległej/zależnej 

d) Współsprawstwo. Porozumienie musi nastąpić przed lub w trakcie realizacji czynu zabronionego. Forma porozumienia jest dowolna, najważniejsza jest, bowiem akceptacja wspólnego popełnienia przestępstwa. Sprawcy ponoszą odpowiedzialność za całość uzgodnionej akcji przestępnej (a nie tylko za jej części), natomiast nie ponoszą współodpowiedzialności za ekscesy uczestników. Nie jest współsprawstwem działanie bez porozumienia nawet, jeśli następuje ono w tym samym miejscu, czasie i okolicznościach.

Teorie współsprawstwa. (rozstrzygają o zróżnicowaniu między współsprawstwem a pomocnictwem)

- teoria obiektywna (współsprawcą jest ten, kto realizuje co najmniej 1 istotne znamię czynu zabronionego)

- teoria subiektywna (istotne jest tu zamiar przestępny

a) jeżeli obejmuje jedynie udzielenie pomocy

b) jeżeli obejmuje udział sprawczy)

- teorii pośrednia (współsprawcą jest ten, kto w sposób istotny (decydujący) przyczynił się do wspólnej realizacji przestępstwa)

§ 12. Wyłączenie winy

I. Niepoczytalność

Zgodnie z art. 31§1 KK:  Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem.

Taki stan prawny sprawcy nosi nazwę niepoczytalności. Niepoczytalność jest okolicznością wyłączającą winę, a jej ustalenie oparte musi być każdorazowo na opiniach biegłych psychiatrów. Przyczyną niepoczytalności może być upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna, lub inne zakłócenia czynności psychicznych, a skutki takiego stanu dotykają sfery intelektu bądź sfery woli, bądź obu tych sfer. Przesłanki te muszą występować w czasie popełnienia czynu zabronionego.

II. Poczytalność ograniczona

Między pełną poczytalnością sprawcy a jego niepoczytalnością występują stany pośrednie, w których poczytalność nie jest wyłączona, lecz jest ograniczona. Ograniczenie poczytalności nie wyłącza winy, a jedynie ją umniejsza. Ma ono wpływ na karalność, z możliwością nadzwyczajnego złagodzenia kary, gdy występuje w stopniu znacznym. Ograniczenie poczytalności jest, więc stopniowalne, stąd różny jest jego wpływ na wymiar kary; zawsze jednak-jako okoliczność zmniejszająca winę- jest to czynnik łagodzący karę.

III. Wprowadzenie się w stan odurzenia

Art. 31 par.3 k.k. stanowi: „przepisów par.1 i par.2 nie stosuje  się, gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał lub mógł przewidzieć”.

Sprawca taki odpowiada jak osoba w pełni poczytalna, jeżeli spełnione zostały następujące warunki:

  1. sprawca wprawił się w stan odurzenia dobrowolnie - dobrowolne i świadome picie alkoholu lub zażywanie narkotyków. Warunek ten nie będzie spełniony, jeżeli ktoś zostanie np. przemocą zmuszony do wypicia alkoholu, lub gdy wstrzyknie się mu środek odurzający.

  2. przewidywał lub mógł przewidzieć, że stan odurzenia może spowodować u niego wyłączenie lub ograniczenie poczytalności - chodzi tu o przewidywanie lub możliwość przewidywania, że skutkiem wprawienia się w taki stan będzie wyłączenie poczytalności lub jej ograniczenie.

IV. Stan nietrzeźwości

Definicja zawarta jest w ustawie z 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.

Stan po użyciu alkoholu - zachodzi, gdy zawartość alkoholu w organizmie wynosi lub prowadzi do stężenia we krwi od 0.2 do 0.5 promila alkoholu lub do obecności w wydychanym powietrzu od

    1. mg do 0.25 mg alkoholu w jednym dm.

Stan nietrzeźwości - zachodzi, gdy zawartość alkoholu we krwi wynosi lub prowadzi do stężenia powyżej 0.5 promila alkoholu albo obecności w wydychanym powietrzu powyżej 0.25 mg alkoholu w 1 dm.

V. Błąd, co do faktu

 Błąd, co do okoliczności należących do znamion czynu zabronionego powoduje, że sprawcy nie można przypisać przestępstwa umyślnego objętego tymi znamionami, co w konsekwencji wyłącza umyślność. Jeżeli np. ktoś zabiera cudzą rzecz w przekonaniu, iż stanowi ona jego własność, to nie można postawić mu zarzutu kradzieży, która polega na celowym zaborze cudzej rzeczy w celu przywłaszczenia lub jeżeli ktoś na polowaniu w warunkach słabej widoczności odda śmiertelny strzał do człowieka będąc przekonanym, że strzela do zwierzyny nie można mu postawić zarzutu zabójstwa. W takim przypadku należy zbadać genezę błędu, a wiec czy sprawca dochował odpowiednich reguł ostrożności, a więc czy jego błąd był zawiniony, czy też nie.

     Jeżeli uznamy, że jego błąd był zawiniony, ponieważ był wynikiem lekkomyślności lub niedbalstwa to w grę wchodzi odpowiedzialność za przestępstwo nieumyślne.

Błąd, co do faktu może przybrać różne formy:

     - error in persona - sprawca zabił osobę B, biorąc ją za osobę A. Skoro jednak przedmiotem ochrony (zamachu) w przestępstwie zabójstwa jest człowiek, to w takim przypadku błąd sprawcy nie będzie istotny z punktu widzenia jego odpowiedzialności.

      - aberatio ictus vel iactus (zboczenie działania) -  sprawca chciał zabić Prezydenta, lecz chybił i zabił osobę z jego ochrony. W takim przypadku należałyby jednak przyjąć kumulatywną kwalifikację prawną: usiłowanie zabójstwa Prezydenta w związku z zabójstwem innego człowieka.

      - error In faciendo (błąd co do przebiegu związku przyczynowego) - jeżeli np.  sprawca w zamiarze zabójstwa oddał śmiertelny strzał do ofiary, lecz nie będąc pewny skutku wrzucił ją martwą do rzeki, aby ją utopić. Taki błąd sprawcy, co do przyczynowości skutku jest oczywiście bez znaczenia. 

VI. Nieświadomość bezprawności czynu (błąd, co do prawa)

Błąd może dotyczyć także bezprawności czynu, a więc jego oceny prawnej. Nie stanowi problemu, gdy błąd polega na urojeniu sobie bezprawności czynu, który w istocie nie jest sprzeczny z prawem (przestępstwo urojone, delictum putativum).

Inna jest sytuacja, kiedy sprawca nie zdaje sobie sprawy, że przedsiębrany przez niego czyn jest zabroniony przez prawo karne, a więc gdy ma miejsce nieświadomość bezprawności czynu. W prawie karnym opartym na zasadzie winy sytuacje, gdy błąd sprawcy był usprawiedliwiony albo nie można go było uniknąć, muszą wpływać na wyłączenie lub umniejszenie winy.

Do bytu przestępstwa umyślnego niezbędna jest nie tylko świadomość okoliczności objętych zespołem przedmiotowych znamion czynu zabronionego, lecz także świadomość przestępności tego czynu, który sprawca chce popełnić lub z którego popełnieniem się godzi. Konsekwencją tej koncepcji w wypadku nieświadomości bezprawności jest wyłączenie umyślności, a więc możliwość odpowiadania jedynie za przestępstwo nieumyślne, jeżeli nieświadomość bezprawności jest przez sprawcę zawiniona tzn. była wynikiem lekkomyślności lub niedbalstwa. 

VII. Błąd, co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę

Kodeks Karny w art. 29 odrębnie uregulował kwestię tego błędu. Wg tego przepisu, nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionym błędnym przekonaniem, że zachodzi tu jedna z tych okoliczności.

Gdy błąd taki nie jest usprawiedliwiony, sprawca odpowiada na normalnych zasadach, możliwe jest jednak zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary.

VIII. Rozkaz przełożonego

Najistotniejszym elementem dyscypliny wojskowej jest obowiązek wykonywania przez podwładnych rozkazów przełożonych. Wagę tego obowiązku podkreśla się w prawie karnym przez tworzenie typów przestępstw polegających na odmowie wykonania rozkazu (art. 344 KK) często zagrożony tych surowymi karami.

Jednak nie można wymagać od żołnierzy absolutnego posłuszeństwa (tzw. Koncepcja ślepych bagnetów). Nie można również dać żołnierzom prawa i nałożyć obowiązku analizowania każdego rozkazu pod kątem jego legalności (tzw. Koncepcja myślących bagnetów) i rozstrzygania za każdym razem, czy rozkaz wykonać.

Polskie prawo karne przyjmuje w tym zakresie w art. 318 KK koncepcję „umiarkowanego posłuszeństwa”. Zgodnie z tym przepisem, żołnierz dopuszczający się czynu zabronionego, będącego wykonaniem rozkazu nie popełnia przestępstwa, chyba że wykonując rozkaz, umyślnie popełnia przestępstwo. Wykonawca przestępnego rozkazu odpowiada więc, jeżeli chce popełnić czyn zabroniony (zamiar bezpośredni) albo przewiduje możliwość wypełniania znamion czynu zabronionego i się na to godzi (zamiar ewentualny).

Art. 115 § 18 KK zawiera definicję rozkazu, zgodnie z którą jest to polecenie określonego działania lub zaniechania wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub uprawnionego żołnierza starszego stopniem. Musi być to polecenie służbowe nie tylko, co do formy, ale również merytorycznie musi ono dotyczyć spraw służbowych.

§ 13. Znikoma społeczna szkodliwość czynu

Wg art. 1 § 2 KK nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość czynu jest znikoma. Chodzi tu oczywiście o czyn, który wypełnia znamiona przestępstwa, ale przez swą nietypowość merytorycznie nie zasługuje na to, by potraktować go, jako przestępstwo.

Znikoma społeczna szkodliwość konkretnego czynu nie oznacza, że jest on czynem społecznie pozytywnym. Może tak być, zwłaszcza gdy czyn nie jest społecznie szkodliwy w żadnym stopniu lub wręcz jest społecznie pożyteczny. Jednakże najczęściej chodzi tu o czynu, które nie stanowią wprawdzie przestępstwa, ale mogą być jednak potraktowane, jako podstawa innego rodzaju odpowiedzialności (np. dyscyplinarnej).

Istotnym problemem jest, według jakich kryteriów oceniać stopień społecznej szkodliwości. Kodeks Karny zawiera, co do tej kwestii specjalny przepis. Jest nim art. 115 § 2 KK, wg którego sąd przy ocenie społecznej szkodliwości czynu bierze pod uwagę:

  1. Rodzaj i charakter naruszonego dobra,

  2. Rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody,

  3. Sposób i okoliczności popełnienia czynu,

  4. Wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków,

  5. Postać zamiaru,

  6. Motywację sprawcy,

  7. Rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.

Jest to katalog zamknięty. Prawodawca przed wyliczeniem użył zwrotu „w szczególności”. W katalogu tym znajdują się zarówno kryteria przedmiotowe jak i kryteria podmiotowe (postać zamiaru, motywacja sprawcy).

Trzeba podkreślić ze stosowanie art. 1 § 2 KK przez organy prokuratury i sądy powinno się opierać na ocenie konkretnego czynu. Nie może ono natomiast polegać na kwestionowaniu generalnej oceny danej kategorii czynów, dokonywanej przez ustawodawcę.

§ 14. Zbieg przestępstw i przepisów ustawy

I. Zbieg przestępstw. Kara łączna

1. Przesłanki zbiegu przestępstw

O zbiegu przestępstw mówimy wtedy, gdy ten sam sprawca popełnia dwa przestępstwa lub więcej.

Polski kodeks karny traktuje, jako zbieg przestępstw tylko taką sytuację, w której sprawca popełnia dwa lub więcej przestępstw w określonym czasie, tzn. przed wydaniem pierwszego z wyroków, nawet nieprawomocnego, za którekolwiek z tych przestępstw (art. 85 KK).

2. Wymiar kary łącznej

Systemy wymierzania kary łącznej:

Do systemu mieszanego należy system wymiaru kary łącznej przewidziany w polskim prawie karnym (art. 85 - 92 KK). Przewiduje w zasadzie łączenie kar tego samego rodzaju (pozbawienie wolności z pozbawienie wolności, grzywnę z grzywną, itd.).

Art. 86 KK przewiduje dwie górne i jedną dolną granicę kary łącznej. Kara łączna nie może być niższa od najwyższej z wymierzonych kar (minimum), nie może być wyższa od sumy kar wymierzonych (I maksimum), II maksimum jest określone oddzielnie dla każdego rodzaju kary.

Przy grzywnie jest to 540 stawek dziennych, przy każe ograniczenia wolności 18 miesięcy, przy każe pozbawienia wolności - 15 lat.

Szczególne zasady dotyczą pewnych sytuacji wymierzania łącznej kary grzywny i kary ograniczenia wolności.

W odniesieniu do grzywny orzekanej obok kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wynikania (art. 71 § 1 KK) obowiązują inne granice maksymalne.

Przy wymierzaniu łącznej kary grzywny sąd określa na nowo wysokość stawki dziennej, która nie może przekraczać najwyższej ustalonej poprzednio (art. 86 § 2 KK).

Podobnie, wymierzając karę łączną ograniczenia wolności, sąd określa na nowo wymiar pracy na cele społeczne albo wysokość potrąceń, z tym że obowiązki wymienione w art. 36 § 2 KK stosuje się chociażby zostały oznaczone tylko za jedno ze zbiegających się przestępstw (art. 86 §3 KK).

Zasady wymiaru kary łącznej stosuje się zarówno wtedy, gdy sprawy o wszystkie zbiegające się przestępstwa rozstrzygane są w jednym procesie, jak też wtedy, gdy za poszczególne przestępstwa orzeczono kary w różnych postępowaniach i zachodzi potrzeba orzeczenia tzw. Wyroku łącznego.

W wydaniu wyroku łącznego nie stoi na przeszkodzie, że kary za zbiegające się przestępstwa zostały już w całości lub w części wykonane (art. 92 KK).

3. Ciąg przestępstw

Instytucja ciągu przestępstw została wprowadzona po praz pierwszy do KK w 1997 roku w art. 91 KK. Ciąg przestępstw polega na tym, że:

Podobny sposób popełnienia polega nie tylko na tym, że chodzi o tę samą czynność czasownikową, np. nie może jeden czyn polegać na kradzieży a drugi na przywłaszczeniu, trzeci na kradzieży z włamaniem, czyli konieczne jest tu zastosowanie tej samej kwalifikacji prawnej. Jednak obok tożsamości kwalifikacji prawnej istnieć musi podobieństwo faktycznego sposobu popełnienia, np. sposób nie jest faktycznie podobny, jeżeli jedna kradzież jest kradzieżą kieszonkową, a druga kradzieżą towaru w sklepie samoobsługowym.

Pojęcia krótkich odstępów czasu Kodeks Karny nie precyzuje, pozostawiając to organom stosującym prawo w konkretnych sprawach. W doktrynie dotyczącej przestępstwa ciągłego postulowano by rozumieć przez to odstęp nie dłuższy niż pół roku.

Jeżeli zachodzi ciąg przestępstw, sąd orzeka jedną karę na podstawie przepisu, którego znamiona każde z tych przestępstw wyczerpuje, w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego po połowę (art. 91 § 1 KK).

4. Zbieg kar

W sytuacji, gdy pewne kary nie podlegają łączeniu, mamy do czynienia z tzw. zbiegiem kar, które wówczas wykonywane są kolejno, co sprowadza się do ich zsumowania.

5. Pozorny (pomijalny) zbieg przestępstw

Zbieg przestępstw należy odróżnić od tzw. pozornego zbiegu przestępstw, tj. od sytuacji, w której mają pewne podobieństwo do zbiegu przestępstw, ale przy bliższej analizie okazuje się, że tego zbiegu nie ma. Pojęciem tym obejmuje się również sytuacje, w których zbieg przestępstw w prawdzie zachodzi, ale w drodze decyzji ustawodawcy lub pewnej utartej praktyki traktuje się je, jako przypadki występowania jednego tylko czynu, pomijając fakt występowania zbiegu. Dlatego w literaturze prawa karnego, obok nazwy „pozorny zbieg przestępstw” używa się też nazwy „pomijalny zbieg przestępstw”.

6. Przestępstwo ciągłe

Kodeks karny z 1997 roku w art. 12 ustanawia i definiuje pojęcie przestępstwa ciągłego.

Wg definicji z art. 12 KK z przestępstwem ciągłym mamy do czynienia, gdy sprawca dopuścił się:

  1. W krótkich odstępach czasu,

  2. Dwóch lub więcej zachowań,

  3. W wykonywaniu z góry powziętego zamiaru.

Pojęcie „krótkie odstępy czasu” nie zostało w KK sprecyzowane. Jednak w orzecznictwie SN przyjęto, że mogą być to nawet odstępy kilkumiesięczne, a jeśli chodzi o prawo skarbowe przyjęto, że jest to okres do 6 miesięcy.

W razie zamachu na dobro osobiste warunkiem ciągłości przestępstwa jest także tożsamość pokrzywdzonego.

Przy spełnieniu wyżej wymienionych przesłanek takie dwa zachowania lub więcej uważa się za jeden czyn zabroniony.

Sens instytucji przestępstwa ciągłego tłumaczy się dwoma rodzajami argumentów. Z jednej strony ujęcie pewnego łańcucha działań, jako przestępstwa ciągłego ma lepiej oddawać wagę tego, czego się sprawca dopuścił. Z drugiej strony, instytucja przestępstwa ciągłego ma sens praktyczno - procesowy, co ułatwia pracę organów ścigania i sądów. Zrezygnowanie z niej oznaczałoby konieczność wymierzania kary za poszczególne czyny składające się na przestępstwo ciągłe, a następnie wymierzenie kary łącznej, co przy większej liczbie czynów jest w praktyce uciążliwe.

II. Zbieg przepisów ustawy

1. Definicja

Zbieg przepisów ustawy zachodzi wtedy, gdy jeden czyn wypełnia znamiona dwóch lub więcej przestępstw, np. zgwałcenie osoby poniżej 15 lat narusza art. 197 i 200 KK.

W przypadkach tego typu stosuje się w niektórych ustawodawstwach konstrukcję tzw. idealnego zbiegu przestępstw. Polega ona na przyjęciu, że sprawca dopuścił się tylu przestępstw, ile przepisów karnych naruszył. W niektórych systemach prawnych prowadzi to w rezultacie do potraktowania sytuacji, jako zbiegu przestępstw i kary łącznej.

2. Kumulatywna kwalifikacja czynu

Polskie prawo karne nie przyjęło koncepcji idealnego zbiegu przestępstw.

W art. 11 § 1 KK dobitnie podkreśla, że „ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo”. Skazanie następuje za jedno z przestępstw, ale w kwalifikacji prawnej czynu wymienia się wszystkie naruszone przepisy.

Zgodnie z art. 11 § 3 KK karę wymierza się na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą. Nie stoi to na przeszkodzie orzeczenia innych środków przewidzianych w ustawie na podstawie wszystkich zbiegających się przestępstw.

3. Pozorny zbieg przepisów

Przypadki, kiedy pozorny zbieg przepisów nie zachodzi mogą mieć charakter bardzo skomplikowany. Wyciągnięcie wniosku, że mamy do czynienia z pozornym zbiegiem przepisów ustawy wymaga posłużenia się pewnymi regułami wyłączenia zbiegu przepisów.

Reguły te są następujące:

  1. Wyłączenie przepisu ogólnego przez przepis szczególny - jeżeli jakiś przepis karny ma w stosunku do innego przepisu karnego charakter przepisu szczególnego, tj. określa typ przestępstwa odznaczający się pewnymi cechami specyficznymi w porównaniu z typem sformułowanym ogólnie, to ma ono pierwszeństwo przed przepisem ogólnym, a więc w rezultacie do zbiegu przepisów nie dochodzi. Np. jeżeli sprawca zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, to wyczerpuje znamiona przestępstwa z art. 148 § 4 KK (zabójstwo w afekcie). Art. 148 § 4 jest przepisem szczególnym wobec art. 148 § 1 KK.

  2. Wyłączenie przepisu pochłoniętego przez przepis pochłaniający - chodzi tu o sytuację, gdy konkretny czyn wyczerpuje znamiona jednego przestępstwa, a jednocześnie fragment tego czynu wyczerpuje znamiona innego przestępstwa.

  3. Wyłączenie przepisu posiłkowego przez przepis główny - reguła ta dotyczy dość rzadkich w prawie karnym sytuacji, gdy ustawodawca traktuje jakiś przepis karny, jako rezerwowy, posiłkowy. Przepis ten pozostaje w tym sensie w rezerwie, że stosuje się go tylko wtedy, gdy czyn nie może być zakwalifikowany z innego przepisu. Ten drugi przepis nazywamy wówczas przepisem głównym.

Rozdział III. Nauka o karze, środkach karnych i środkach zabezpieczających.

§ 15. Zagadnienia wstępne

I. Pojęcie kary

Kara, kara za przestępstwo, kara kryminalna - to przewidziana przez prawo karne konsekwencja popełnienia przestępstwa, która zawiera określoną przez to prawo dolegliwość i w której wyraża się dezaprobata popełnienia czynu i jego sprawcy.

Kara za przestępstwo wymierzana jest w imieniu państwa przez specjalnie do tego powołane organy- sądy, w specjalnym regulowanym przez prawo karne procesowe postępowaniu, w którym zagwarantowane są prawa osoby oskarżonej i zapewniona jest bezstronność rozstrzygnięć.

Treścią kary kryminalnej jest pozbawienie lub umniejszenie dóbr osobistych, takich jak wolność, cześć prawa obywatelskie, własność, a do niedawna życie.

Wyłączną podstawą stosowania kar kryminalnych jest wina ustalona i przypisana sprawcy przestępstwa w określonym przez prawo trybie. W przypadku braku winy lub niemożności jej przypisania (np. nieletniość, niepoczytalność) orzekanie kar jest wyłączone (wtedy możliwe natomiast jest stosowanie innych środków- wychowawczych, poprawczych i zabezpieczających).

Wymiar kar miarkowany jest stopniem zawinienia i społecznej szkodliwości czynu.

Kara kryminalna jest oparta na odpowiedzialności osobistej- nie można odbyć kary za skazanego- jest to przestępstwo jako forma poplecznictwa (art. 239). Również organizowanie lub przeprowadzenie publicznej zbiórki na uiszczenie grzywny oraz jej uiszczenie przez osobę niebędącą najbliższą dla sprawcy stanowią karalne wykroczenie.

Uzasadnienie istoty i celów kary nazywa się racjonalizacją. Wyróżnia się:

-racjonalizację sprawiedliwościową - kara jest odpłatą za popełnione przestępstwo, co uzasadnia jej sens i konieczność stosowania. (art.53 kara ma nie przekraczać stopnia winy, ale uwzględnia stopień szkodliwości społecznej)

-celowościowa- odwołuje się do społecznie użytecznych celów kary

Cele kary - określone stany, które za pomocą kary zamierza się osiągnąć. Natomiast przez funkcje kary rozumie się faktyczne skutki wywołane przez karę. Cele kary:

  1. sprawiedliwościowy- kara powinna być współmierna do ciężkości przestępstwa, bo tylko wtedy jest sprawiedliwa. Należy to rozumieć w kontekście współmierności kary do stopnia winy sprawcy i szkodliwości jego czynu, a więc kategorii określonych i regulowanych przez prawo.

  2. - prewencja indywidualna- wyraża się w wychowawczym i zapobiegawczym oddziaływaniu na sprawcę, zmierzającym do zapobieżenia jego powrotowi do przestępstwa. Cel ten można osiągnąć różnymi środkami -utrudnienie lub uniemożliwienie ponownego przestępstwa( kary długoterminowe, pozbawienie praw), jak i wychowawcze.

- prewencja ogólna- zapobiegawcze oddziaływanie na społeczeństwo. Obecnie w jej ramach akcentuje się prewencję pozytywną, która opiera się na kształtowaniu zgodnych z wymogami prawa postaw i ocen prawnych, w szczególności na utwierdzaniu społeczeństwa w przekonaniu, że prawo karne jest egzekwowane, a sprawcy przestępstwa są sprawiedliwie karani.

  1. Kompensacyjna: Naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem oraz danie satysfakcji pokrzywdzonemu- kodek karny przewiduje formy nawiązki na rzecz pokrzywdzonego i obowiązku naprawienia szkody orzekanego w ramach probacji.

Cele kary realizowane są przez zabronienie określonych czynów pod groźbą kary, orzekanie kar przez sądy wobec sprawców i wykonanie orzeczonych kar.

§ 16. System Kar

I. Katalog Kar

W polskim prawie karnym katalog gar zawiera art. 32 KK. Są to:

  1. Grzywna,

  2. Ograniczenie wolności,

  3. Pozbawienie wolności,

  4. 25 lat pozbawienia wolności,

  5. Dożywotnie pozbawienie wolności.

II. Kara grzywny

Współcześnie grzywna jest karą dominującą.

Do jej zalet należą: wymierność, łatwość w orzekaniu, taniość wykonania. Kara ta nie odrywa skazanego od jego naturalnego środowiska i nie powoduje zagrożenia demoralizacją. Kara ta pozbawia sprawcę bezprawnej korzyści, uświadamiając mu nieopłacalność przestępstwa i stwarzając mu czynnik powstrzymujący przed ponownym jego popełnieniem. Gdy chodzi o oddziaływanie ogólno prewencyjne to wynika ono z utwierdzenia w społeczeństwie przekonania, że przestępstwo się nie opłaca a sprawcy są sprawiedliwie karani. Ponadto przy właściwym wykorzystaniu środków z grzywien mogą one służyć kompensacji szkód ponoszonych przez ofiary przestępstw.  

Wada- nie sam sprawca a inne osoby poniosą koszt grzywny, nadmierne grzywny mogą rujnować skazanych.

(Wady i zalety w/w = wykład):

Grzywna występuje, jako:

    1. kara samoistna orzekana na ogół za przestępstwa o niewielkiej szkodliwości społecznej

    2. kara kumulatywna orzekana obok kary pozbawienia wolności za przestępstwa popełnienia w celu osiągnięcia korzyści majątkowej art. 33 § 1 i 2

 

System grzywien oparty jest na stawkach dziennych. 

Karę grzywny można orzec nie tylko za występki zagrożone grzywną, lecz także za występki zagrożone karą pozbawienia do lat 5, chyba że sprawca był uprzednio skazany na karę pozbawienia wolności nie mniejszą niż 6 m-cy, albo dopuścił się występku o charakterze chuligańskim, art. 58 § 3 i 4. Wobec sprawców takich przestępstw bezwzględna kara pozbawienia wolności stanowi w ujęciu kodeksu ultima ratio, gdyż w każdym wypadku, gdy sąd dysponuje możliwością wyboru rodzaju kary, może ona być orzeczona tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie spełni celów kary, art. 58 § 1. 

Nie należy orzekać grzywny, gdy warunki ekonomiczne uniemożliwiają sprawcy jej uiszczenie i zachodziłaby konieczność wykonywania zastępczej kary pozbawienia wolności, art. 58 § 2. Niemożność uiszczenia grzywny wynikać może z późniejszych okoliczności kształtujących sytuację majątkową i osobistą sprawcy po skazaniu na tę karę, kodeks karny wykonawczy przewiduje możliwość pracy na rachunek  grzywny, jej odroczenie i rozkładanie na raty a w niektórych wypadkach nawet umorzenie.       

     

Art.69 § 1 jest możliwość warunkowego zawieszenia wykonania grzywny orzeczonej, jako kara samoistna, co może być uzasadnione zwłaszcza wtedy, gdy sąd orzeka obowiązek naprawienia przez sprawcę szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu. W wypadku zawieszenia grzywny ma miejsce rezygnacja z egzekucji grzywny w razie pozytywnego upływu okresu próby (zatarcie skazania z mocy ustawy art. 76) 

Według art. 33 § 1 KK najniższa liczba stawek grzywny wynosi 10, najwyższa 540, z tym że przepis szczególny może wyznaczyć inną liczbę stawek dziennych, w szczególności niższą górną granicę (np. 180 stawek orzekanych w razie warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności art. 71 § 1 KK). W wypadku nadzwyczajnego obostrzenia kary oraz orzeczenia łącznej kary grzywny za zbiegające się przestępstwa, karę tę wymierzać można do wysokości 810 stawek dziennych, (art. 38 § 2 i art. 86 § 1).  

Wymiar kary grzywny w systemie stawek dziennych następuje w dwóch etapach:

  1. orzeka się liczbę stawek dziennych stosownie do szkodliwości popełnionego czynu i winy sprawcy

  2. ustala się wysokość jednej stawki dziennej przy uwzględnieniu dochodów sprawcy, jego sytuacji rodzinnej i możliwości zarobkowych, art. 33 § 1 i 3

Wysokość stawki dziennej ustalana jest indywidualnie w granicach od 10 do 2000, art. 33 § 3. 

W kodeksie nie jest przewidziana obligatoryjnie grzywna obok kary pozbawienia wolności, można ją orzec, jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść taką osiągnął (art. 33 § 2).  

III. Kara ograniczenia wolności

Celowość kary ograniczenia wolności - konieczne jest utrzymanie kary pośredniej pomiędzy pozbawieniem wolności a grzywną. 

Kara ograniczenia wolności wymierzana jest od 1 miesiąca do 12 miesięcy (art.34 § 1) i polega przede wszystkim na nieodpłatnie kontrolowanej pracy społecznie użytecznej we wskazanym przez sąd zakładzie, placówce służby zdrowia, opieki społecznej lub na rzecz organizacji niosącej pomoc charytatywną- w wymiarze od 20 do 40 godzin miesięcznie (art.35 § 1). W stosunku do osoby zatrudnionej można orzec potrącenia od 10 do 25% wynagrodzenia na rzecz Skarbu Państwa albo na cel społeczny wskazany przez sąd, art. 35 § 2. 

W czasie odbywania kary skazany nie może zmienić miejsca stałego pobytu bez zgody sądu i ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary, art. 34 § 2 .

W celu zwiększenia wychowawczego oddziaływania, ale i kontroli nad sprawcą przewidziano również możliwość dozoru kuratorskiego oraz nałożenia na skazanego obowiązków probacyjnych w postaci:

A) przeproszenia pokrzywdzonego

b) wykonanie obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby

c) powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub innych środków odurzających

d) naprawienie w całości lub części wyrządzonej szkody ( art. 36§2 w zw. z art. 72§1 pkt. 2 3 lub 5 oraz §2).

Przed nałożeniem wymienionych obowiązków należy wysłuchać skazanego, art. 36§3 w zw. z art.74, przy czym obowiązek naprawienia szkody może być nałożony tylko wtedy, gdy nie został on orzeczony, jako środek karny na podst. Art. 46 §1. 

Możliwość warunkowego zawieszenia wykonania tej kary na okres próby od roku do 3 lat, art. 69 i 70 KK.

Kodeks przewiduje możliwość skrócenia ograniczenia wolności po odbyciu przez skazanego połowy kary, jeżeli w tym czasie przestrzegał porządku prawnego, sumiennie wykonywał społecznie użyteczną pracę oraz spełniał inne nałożone na niego obowiązki, w takim wypadku uważa się orzeczoną karę za wykonaną (art. 83). 

IV. V. Kara pozbawienia wolności, 25 lat pozbawienia wolności. Dożywotnie pozbawienie wolności.

Podstawowym celem wykonania kary pozbawienia wolności jest idea resocjalizacji- oddziaływania, które korzystnie wpływa na jego osobowość, powstrzymując go przed powrotem do przestępstwa.  

Powszechnie mówi się o kryzysie kary pozbawienia wolności. 

Kodeks karny z 1997 zmienił rolę kary pozbawienia wolności. Świadczy o tym fakt, że w katalogu kar kara pozbawienia wolności wymieniona jest po karach grzywny i ograniczenia wolności (art.32). Dolną granicą kary pozbawienia wolności jest 1 miesiąc (art.37) (kiedyś dolną granicą były 3m-ce), górną granicą-najwięcej 15 lat.

Również zmieniony został układ sankcji w części szczególnej (art.32), a także art.58, który stanowi, że we wszystkich wypadkach, w których ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara albo środek karny nie może spełniać celów kary. Również art. 58§3, który pozwala za przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat orzec grzywnę lub karę ograniczenia wolności zamiast kary pozbawienia wolności (z wyłączeniem sprawców skazanych uprzednio na bezwzględną karę pozbawienia wolności za występek umyślny oraz sprawców występków chuligańskich). 

Mimo światowego kryzysu kary pozbawienia wolności twórcy kodeksu nie przekreślają możliwości oddziaływania resocjalizacyjno-zapobiegawczego na skazanych- wyraźnie akcentuje to art. 67 §1. Środkami prowadzącymi do tego celu ma być oddziaływanie na skazanych przez pracę, kształcenie, zajęcia kulturalno-oświatowe (67 § 2 i3). Kładąc karę na indywidualizację oddziaływania na skazanych, kodeks karny wykonawczy przewiduje zróżnicowanie zakładów karnych - dla młodocianych, dla odbywających karę po raz pierwszy, dla recydywistów.  

Oprócz terminowe kary pozbawienia wolności (od 1m-ce do 15 lat) KK przewiduje karę 25 lat pozbawienia wolności, art. 32 pkt.4. Ustawodawca przewiduje w każdym wypadku zagrożenia karą 25 lat alternatywę w postaci zwykłej kary pozbawienia wolności w wymiarze do 15 lat, art. 37. Daje to sądowi możliwość wyboru rodzaju orzekanej kary  wg stopnia szkodliwości, winy i innych okoliczności wpływających na wymiar kary. Skazany na karę 25 lat pozbawienia wolności może być warunkowo zwolniony po odbyciu 15 lat kary, art. 78&3, przy czym okres próby ustalany jest według ogólnej reguły w wymiarze od 2 do 5 lat. 

Ponadto przewidziana jest kara dożywotniego pozbawienia wolności, art.32 pkt.5. W szczególnych przypadkach możliwe jest warunkowe zwolnienie skazanego, jednak dopiero po odbyciu 25 lat pozbawienia wolności, art. 78§3. Kara dożywotniego pozbawienia wolności (częściowo też 25 lat pozbawienia wolności) pełni funkcję ochronną. 

VI. Problem kary śmierci

Kara śmierci jest jedną z najstarszych kar. Po II wojnie światowej dążenie do wyeliminowania kary śmierci.

Argumenty przeciwko karze śmierci:

  1. niezgodność tej kary z zasadą humanitaryzmu

  2. negatywny wpływ na kulturę społeczną

  3. nieodwracalność

  4. nieużyteczność  

Argumenty za:

  1. zasada sprawiedliwości-  za najcięższe zabójstwo śmierć jest współmierną karą

  2. odstraszający wpływ tej kary

  3. powoływanie się na opinię publiczną, która jest za utrzymaniem tej kary

§ 17. Środki karne

I. Uwagi ogólne

Katalog środków karnych znajduje się w art. 39 KK. Są to:

  1. Pozbawienie praw publicznych,

  2. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzeniem określonej działalności gospodarczej,

  3. Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi,

  4. Obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu,

  5. Zakaz prowadzenia pojazdów,

  6. Przepadek,

  7. Obowiązek naprawienia szkody,

  8. Nawiązka,

  9. Świadczenie pieniężne,

  10. Podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Środki karne można podzielić na wymierne w czasie (np. pozbawienie praw i zakazy wymienione w art. 39 KK) i jednorazowe (np. obowiązek naprawienia szkody). Środki karne wymierne w czasie orzeka się na okres od roku do 10 lat, na okres od roku do 15 lat, a w określonych przypadkach na zawsze (art. 43 § 1 KK).

Okres ten biegnie od momentu uprawomocnienia się wyroku, z tym że nie biegnie on w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, chociażby orzeczonej za inne przestępstwo (art. 43 § 2 KK).

II. Pozbawienie praw publicznych. Art. 40 KK

Pozbawienie praw publicznych - polega na pozbawieniu lub uszczupleniu określonych prawo politycznych i obywatelskich. Jest to najsurowszy środek karny o wyraźnie represyjnym charakterze, orzekanym za szczególnie ciężkie przestępstwa. 

Pozbawienie praw publicznych obejmuje utratę: 

  1. czynnego i biernego prawa wyborczego do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, zawodowego lub gosp.,

  1. prawa do udziału w wymiarze sprawiedliwości,

  1. prawa do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub zawodowego,

  1. odznaczeń i tytułów honorowych oraz zdolności do ich uzyskania w okresie trwania zakazu.

 

W stosunku do żołnierzy środek ten powoduje ponadto degradację. 

Pozbawienie praw publicznych obejmuje zarówno utratę posiadanych praw, jak i niemożność ich nabycia w okresie trwania kary. Upływ kary nie powoduje odzyskanie utraconych praw i odznaczeń, a jedynie przywraca zdolność do ich uzyskania. 

Pozbawienie praw publicznych sąd może orzec w razie skazania na karę pozbawienia wolności na okres nie krótszy niż 3 lata za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie (art. 40 § 2 KK). 

III. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej

Sąd może orzec na podstawie art. 41 § 1 i 2 KK w/w środki, jeżeli z przestępstwa wynika przynajmniej jedna z dwóch następujących przesłanek: 

  1. nadużycie stanowiska lub uprawnień zawodowych do popełnienia przestępstwa,

  1. okazanie, że dalsze sprawowanie funkcji związanej z zajmowanym stanowiskiem, wykonywanie zawodu lub prowadzenie określonej działalności zagraża istotnym dobrom chronionym prawem.

Stanowisko oznacza wykonywanie jakiejś funkcji. 

Zawód oznacza zajęcie zarobkowe wymagające określonych wiadomości i umiejętności, najczęściej potwierdzonych urzędowo, np. dyplom. 

Orzeczenie takiego zakazu pełni przede wszystkim funkcję prewencyjną i wiąże się z ochroną interesu społecznego, który mógłby być zagrożony poprzez nadużycie czy brak kwalifikacji. 

Jest to środek dotkliwy, który godzi w prestiż społeczny i zawodowy oraz może pozbawić uprawnień zawodowych lub związanych z prowadzeniem określonej działalności gosp. na długi okres - do 10 lat (art. 43 § 1 pkt 1 KK). 

III a. Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi. Art. 41 KK

Przesłanką orzeczenia tego środka jest skazanie sprawcy na karę pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności popełnione na szkodę małoletniego. 

Jest to środek orzekany fakultatywnie na okres od 1 roku do 15 lat, a w razie ponownego skazania na zawsze, przy czym orzekanie w tym wypadku jest obligatoryjne. 

Zakres zakazów wynikających z tego środka jest szeroki. Może on dotyczyć zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk albo wykonywania zawodu lub działalności związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub opieką nad nimi, np. lekarz-pediatra.

IV. Zakaz prowadzenia pojazdów. Art. 42 KK

Ten środek karny obejmuje przede wszystkim pojazdy mechaniczne, tzn. pojazdy drogowe, kolejowe, wodne i powietrzne, które poruszają się za pomocą umieszczonego w nich silnika lub są zasilane z trakcji elektrycznej. Jednak temu zakazowi mogą podlegać również takie pojazdy „nie mechaniczne”, jak rower czy zaprzęg konny. 

Podstawą orzekania zakazu (art. 42 § 1 KK) prowadzenia pojazdów mechanicznych lub innych jest skazanie za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w ruchu lądowym, wodny lub powietrznym (tzw. przestępstwa komunikacyjne, rozdz. XXI KK). Chodzi tu np. o przestępstwo spowodowania katastrofy lub bezpośredniego niebezpieczeństwa katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym (art. 173-174 KK). Jednak popełnienie jakiegokolwiek z w/w przestępstw nie jest wystarczającą przesłanką do orzeczenia zakazu. Z zachowania sprawcy musi wynikać, że lekceważy on zasady ostrożności i bezpieczeństwa innych uczestników ruchu, przez co stwarza zagrożenie w komunikacji. 

Zakaz prowadzenia pojazdów może zostać orzeczony wobec prowadzącego pojazd, choć nie wynika to jednoznacznie z art. 42 § 1 KK, lecz ratio legis tego wymaga. Wynika z tego, że np. wobec dyspozytora (z art. 179 KK) nie można orzec zakazu, ale już wobec nietrzeźwego instruktora prowadzącego praktyczny kurs prowadzenia pojazdów w pojeździe umożliwiającym temu instruktorowi bezpośredni wpływ na ruch pojazdu albo, który brał udział w jego prowadzeniu, wydając kursantowi polecenia, można orzec zakaz. 

Z treści art. 42 § 1 KK wynika obowiązek pozytywnego wskazania, jakich pojazdów zakaz ma dotyczyć.  W art. 42 § 2 KK przewidziano obligatoryjne orzekanie zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych wobec sprawców przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, którzy w czasie popełnienia przestępstwa byli w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegli z miejsca zdarzenia (dot. art. 173, 174 i 177 oraz 178a KK). Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów albo tylko pojazdów określonego rodzaju. Obligatoryjny zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych obejmuje także osoby prowadzące w stanie nietrzeźwości pojazdy nie mechaniczne (np. rower). 

W świetle art. 42 § 3 i 4 sąd może orzec zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze, jeśli sprawca przestępstwa określonego w art. 173, 174 lub 177 § 2, którego następstwem jest śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu, był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego, albo zbiegł z miejsca zdarzenia. Natomiast sąd orzeka obligatoryjnie zakaz na zawsze w razie ponownego skazania sprawcy w w/w przypadkach. 

Zakaz prowadzenia pojazdów orzeka się na okres: 

 

Na podstawie art. 43 § 3 KK sąd nakłada obowiązek zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdów, przy czym do czasu wykonania tego obowiązku orzeczony zakaz nie biegnie. Naruszenie tego obowiązku jest przestępstwem (art. 244 KK). 

Zakaz prowadzenia pojazdów przewiduje również Kodeks Wykroczeń: 

V. Przepadek przedmiotów lub korzyści majątkowej. Art. 44 KK - przepadek przedmiotów. Art. 45 KK - przepadek korzyści majątkowej

Zgodnie z art. 44 KK przepadek przedmiotów obejmuje trzy grupy przedmiotów: 

  1. przedmioty, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa (narzędzia przestępstwa),

  1. przedmioty pochodzące bezpośrednio z przestępstwa,

  1. przedmioty, których wytwarzanie, obrót lub przewóz jest zabronione przez prawo.

 

Narzędzia przestępstwa obejmują zarówno przedmioty specjalnie wytworzone lub przysposobione do popełnienia przestępstwa, jak i przedmioty służące do użytku w celach nieprzestępnych, którymi sprawca się posłużył do popełnienia przestępstwa. Pojazd może być uznany za narzędzie wtedy, gdy jest przystosowany lub wykorzystywany do przestępczego procederu, a nie gdy został użyty jedynie jako środek transportu osób lub przedmiotów albo też jako miejsce, w którym przestępstwa dokonano. 

Art. 44 § 3 KK - przepadku nie stosuje się, jeżeli jego orzeczenie byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego czynu. Można orzec w takim wypadku nawiązka na rzecz SP. 

Art. 44 § 7 KK - przepadek przedmiotów będących narzędziami, a także przedmiotów objętych zakazem posiadaniu lub obrotu (§6), które nie stanowią własności sprawcy, orzeka się tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie.  

Uchwała SN z 1989 r. i art. 44 § 7 zd. 2 - nie można orzec przepadku przedmiotu objętego współwłasnością, jeżeli sprawcami nie są wszyscy współwłaściciele. W razie współwłasności orzeka się przepadek udziału należącego do sprawcy albo obowiązek uiszczenia kwoty pieniężnej stanowiącej równowartość udziału sprawcy. 

Przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa (art. 44 § 1 KK) ma charakter obligatoryjny. Takimi przedmiotami mogą być rzeczy ruchome, pieniądze i inne środki płatnicze, a także papiery wartościowe. Mowa tu zarówno o „owocach” (skradzione pieniądze) jak i „produktach” (sfałszowane banknoty) popełnionego przestępstwa. 

Orzeczenie przepadku przedmiotów uzyskanych w wyniku popełnienia przestępstwa nie może nastąpić kosztem prawa pokrzywdzonego albo innego podmiotu posiadającego prawa do tych przedmiotów. Przedmioty takie podlegają przede wszystkim zwrotowi na rzecz pokrzywdzonego (art. 44 § 5 KK), chyba że taki uprawniony podmiot nie występuje lub nie można go ustalić, albo gdy dany przedmiot objęty jest ustawowym zakazem wytwarzania, posiadania lub obrotu (art. 44 § 6 KK), następuje orzeczenie o przepadku tego przedmiotu na rzecz SP.  

W wypadku, gdy sprawca utracił przedmioty pochodzące z przestępstwa lub użyte do jego popełnienia (np. w wyniku zniszczenia), sąd może orzec przepadek pieniężnej równowartości takich przedmiotów (art. 44 § 4 KK). 

Przepadek korzyści majątkowych następuje obligatoryjnie we wszystkich przypadkach, w których sprawca przestępstwa osiągnął z jego popełnienia bezprawną korzyść majątkową. Nie orzeka się przepadku korzyści, jeżeli korzyść ta podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi (art. 45 § 1 KK). 

Korzyść majątkowa - nie tylko przedmioty określone w art. 115 § 9 KK (rzeczy ruchome, pieniądze itd.), lecz także wierzytelności i inne prawa majątkowe. 

Przepadkowi (korzyści) podlegają przedmioty uzyskane w wyniku obrotu przedmiotami pochodzącymi bezpośrednio z przestępstwa (ruchomości, nieruchomości nabyte za skradzione pieniądze itd.), a także wierzytelności i inne prawa majątkowe. 

W art. 45 KK wprowadzono tzw. odwrócony ciężar dowodu wobec sprawcy skazanego za popełnienie przestępstwa, z którego osiągnął korzyść majątkową. Przyjęto domniemanie, że mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł prawny w czasie popełnienia przestępstwa  i po jego popełnieniu, do chwili wydania w sprawie chociażby nieprawomocnego wyroku, stanowi korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa, chyba że sprawca lub inna zainteresowania osoba przedstawi przeciwdowód (art. 45 § 2 KK). Powyższe domniemanie rozciąga się na inną osobę fizyczną, prawną lub jednostkę organizacyjną, ale tylko w sytuacji, gdy materiał dowodowy zebrany w sprawie uzasadnia wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca, aby uniemożliwić orzeczenie lub egzekucję przepadku, przeniósł na tę osobę lub jednostkę mienie uzyskane w wyniku popełnienia przestępstwa (art. 45 § 3 KK). Osoba taka może przedstawić dowód zgodnego z prawem nabycia mienia, a także może wytoczyć powództwo przeciwko SP o obalenie domniemania z art. 45 § 3 KK (art. 45 § 4 KK). 

VI. Podanie wyroku do publicznej wiadomości. Art. 50 KK

Sąd może orzec o podaniu wyroku do publicznej wiadomości w określony przez siebie sposób (w prasie, telewizji), jeżeli uzna to za celowe ze względu na społeczne oddziaływanie kary, jednakże pod warunkiem, że publikacja orzeczenia nie narusza interesu pokrzywdzonego. 

VII. Nawiązka i świadczenie pieniężne. rt. 46 § 2 - 49a KK

Nawiązka - środek karny, polegający na obowiązku zapłacenia określonej kwoty pieniężnej na rzecz pokrzywdzonego lub inny wskazany cel (społeczny). 

Nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego orzeka się, gdy nie jest możliwe orzeczenie obowiązku naprawienia szkody (art. 46 § 2 KK), jako zadośćuczynienie za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia oraz doznaną krzywdę (fizyczną i moralną). Orzeczenie nawiązki w innych przypadkach jest możliwe na podstawie szczególnego przepisu, np. zniesławienie i zniewaga (art. 212 § 3 i art. 216 § 4 KK). 

Nawiązka na cele społeczne (tj. na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji wpisanej do wykazu prowadzonego przez MS): 

  1. art. 47 § 1 KK - musi nastąpić skazanie za umyślne przestępstwo przeciwko zdrowiu lub życiu, albo za inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia,

  1. art. 47 § 2 KK - musi nastąpić skazanie za przestępstwo przeciwko środowisku,

  1. art. 47 § 3 KK - musi nastąpić skazanie sprawcy za przestępstwo określone w art. 173, 174, 177 lub 355 KK, który prowadząc pojazd mechaniczny był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, albo zbiegł z miejsca zdarzenia.

 

Zgodnie z art. 48 KK nawiązkę orzeka się do wysokości 100.000. zł. 

Świadczenie pieniężne - nie jest formą naprawienia szkody i nie może go zastępować, lecz pełni funkcje wychowawcze i prewencyjne. 

Zgodnie z art. 49 KK, odstępując od wymierzenia kary, a także w wypadkach wskazanych w ustawie, sąd może orzec świadczenie pieniężne na określony cel społeczny (tj. na rzecz instytucji, stowarzyszenia, fundacji lub organizacji wpisanej do wykazu prowadzonego przez MS). 

Wysokość świadczenia pieniężnego nie może przekraczać 20.000. zł, a w wypadku zasądzenia świadczenia od sprawcy skazanego za przestępstwo wymienione w art. 178a (nietrzeźwość kierowcy) - wysokości 60.000. zł. 

VIII. Obowiązek naprawienia szkody. Art. 46 KK

Na podstawie art. 46 § 1 KK orzeczenie obowiązku naprawienia szkody może zostać wydane, gdy zaistnieją dwie przesłanki, tj. wniosek pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby i skazanie sprawcy za przestępstwo, którego skutkiem jest: 

 

Przy orzekaniu tego środka karnego należy się kierować zasadami prawa cywilnego dot. ustalenia wielkości szkody majątkowej lub doznanej krzywdy (szkoda niemajątkowa), biorąc także pod uwagę stopień przyczynienia się pokrzywdzonego do jej powstania. 

Uwzględniać można tylko te składniki lub elementy szkody, które wynikły bezpośrednio z zachowania się sprawcy lub ze skutków tego zachowania się. Nie mają zastosowania przepisy z prawa cywilnego dot. przedawnienia roszczeń i nie można też na podstawie art. 46 § 1 KK zasądzić od skazanego płacenia renty na rzecz pokrzywdzonego. 

W wypadku skazania osób współdziałających w popełnieniu przestępstwa, sąd powinien orzec wobec każdego ze współdziałających obowiązek naprawienia szkody stosownie do udziału w wyrządzonej szkodzie. Wykonanie prawomocnie orzeczonego obowiązku naprawienia szkody następuje w trybie określonym przepisami KPC. 

§ 18. Zaniechanie ukarania sprawcy

I. Odstąpienie od wymierzenia kary

Odstąpienie od wymierzenia kary - rezygnacja z wymierzenia kary i poprzestaniu na orzeczeniu środka karnego, albo odstąpieniu od wymierzenia jakiegokolwiek środka karnego.

Nie oznacza to braku odpowiedzialności karnej, gdyż stosuje się ją w wypadkach stwierdzenia winy i orzeczenia prawomocnego wyroku.

Przepis ustawy musi przewidywać taką możliwość (najczęściej z alternatywą nadzwyczajnego złagodzenia kary): 

Art. 59 KK daje możliwość poprzestania na orzeczeniu środka karnego za przestępstwo zagrożone karą nieprzekraczająca 3 lat pozbawienia wolności, jeżeli społeczna szkodliwość czynu nie jest znaczna a orzeczony środek karny spełni cele kary. 

II. Warunkowe umorzenie postępowania karnego

Warunkowe umorzenie postępowania - polega na odstąpieniu od skazania i kary wobec sprawcy uznanego za winnego popełnienia przestępstwa, w celu i zastosowaniu przewidzianych przez prawo karne środków o charakterze probacyjnym. 

Przesłanki, które muszą wystąpić łącznie (art. 66 § 1 i 2 KK): 

  1. zagrożenie czynu karą nie przekracza 3 lat pozbawienia wolności,

  2. wina sprawcy i stopień społ. szkodliwości popełnionego przez niego czynu nie są znaczne,

  3. brak jest wątpliwości, co do popełnienia przestępstwa i jego okoliczności,

  4. sprawca nie był dotąd karany za przestępstwo umyślne,

  5. występuje pozytywna prognoza, wyrażająca się w przekonaniu, że pomimo warunkowego umorzenia sprawca nie popełni ponownie przestępstwa i będzie przestrzegał prawa.

 

Art. 66 § 3 KK przewiduje nadto, że warunkowe umorzenie może być orzeczone w sprawach o przestępstwa zagrożone karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody. 

Warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od 1 roku do 2 lat (art. 67 § 1 KK). W art. 67 § 3 KK przewidziano katalog obowiązków, jakie można nałożyć na sprawcę w ramach warunkowego umorzenia postępowania: 

  1. informowanie sądu lub kuratora o przebiegu próby,

  1. przeproszenie pokrzywdzonego,

  1. wykonywanie ciążącego na sprawcy obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,

  1. powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,

  1. powstrzymanie się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób.

 

Ponadto można orzec świadczenie pieniężne oraz zakaz prowadzenia pojazdów (art. 67 § 3 KK). Aby nałożyć obowiązki musi mieć miejsce wysłuchanie oskarżonego. 

Jeżeli sprawca w okresie próby uchyla się od wykonywania nałożonych obowiązków albo chociażby przed uprawomocnieniem się orzeczenia rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności, gdy dopuszcza się nowego przestępstwa, należy podjąć postępowanie karne (art. 68 § 1-3 KK). 

Po upływie okresu próby i dodatkowych 6 miesięcy postępowania nie można już podjąć (art. 68 § 4 KK). W takim wypadku warunkowe umorzenie przekształca się z mocy prawa w umorzenie definitywne. 

Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego jest obligatoryjne, gdy sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany (art. 68 § 1 KK).

Natomiast sąd może podjąć postępowanie karne, gdy sprawca w okresie próby: 

  1. rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy popełnił inne przestępstwo,

  1. uchyla się od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych,

  1. nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody,

  1. po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, lecz przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny, w szczególności popełnił w tym czasie przestępstwo.

§ 19. Sądowy wymiar kary

I. Zasady sądowego wymiaru kary i środków karnych

Przez sądowy wymiar kary rozumiemy określenie rodzaju i wielkości kary lub środka karnego za przestępstwo przypisane indywidualnemu sprawcy. Sądowy wymiar kary stanowi, zatem konkretyzację kary (środka karnego) przewidzianej w ustawie za określony typ przestępstwa, przy uwzględnieniu zawartych w ustawie zasad i dyrektyw, które wskazują cele, jaki tak określona kara powinna spełniać. Sądowy wymiar kary następuje w granicach ustawowego wymiaru kary, przez który rozumie się sankcję karną przewidzianą w ustawie za przypisany typ przestępstwa, przy uwzględnieniu instytucji modyfikujących tę sankcję (np. nadzwyczajne złagodzenie kary). 

Zasady sądowego wymiaru  kary: 

Zasada swobody sądu w granicach ustawy - polega na niezawisłości sędziów; jej podstawą jest zawarta w art. 53 § 1 k.k. wytyczna, iż „sąd wymierza karę według swego uznania”, przy czym swoboda sądu nie oznacza dowolności, działanie sądu podlega bowiem w sensie merytorycznym ustawie karnej, która wyznacza kierunek wymiaru kary oraz innych środków karnych.

Zasada humanitaryzmu - nakazuje kierowanie się godnością człowieka, a w szczególności dążeniem do minimalizowania dolegliwości wynikających z kar, środków karnych i zabezpieczających, w granicach określonych celami tych kar i środków.   

Zasada indywidualizacji - polega na dostosowaniu kar i środków karnych do właściwości i warunków osobistych każdego skazanego oraz możliwości i perspektyw zapobiegawczego i wychowawczego oddziaływania na niego 

Zasada zaliczania faktycznego pozbawienia wolności na poczet kary - ma na celu, aby dolegliwość związana z tymczasowym aresztowaniem lub inną formą pozbawienia wolności została wyrównana. 

Zasada preferencji kar nie izolacyjnych - znajduje wyraz zarówno w kolejności wymienienia kar w systemie kar, jak też w normie zawartej w art. 58 § 1, który stanowi, że jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary. Zasadę tę wyraża również przewidziana w art. 58 § 3-4 możliwość orzeczenia zamiast pozbawienia wolności kary ograniczenia wolności lub grzywny za przestępstwo zagrożone wyłącznie karą pozbawienia wolności nie wyższą niż lat 5.  

II. Dyrektywy sądowego wymiaru kary

Dyrektywy wymiaru kary - zawarte w ustawie wskazania, którymi sąd ma obowiązek kierować się przy ich wymierzaniu. 

Główną funkcja - zapewnienie realizacji celów kary i środków karnych, przyjętych w danym systemie prawnym. 

Odróżniamy dyrektywy ogólne - kształtują wymiar kary wobec ogółu sprawców przestępstw

Dyrektywy szczególne - dot. określonych kategorii sprawców lub poszcz. kar i środków karnych. 

Dyrektywy ogólne to:

Współmierność kary do winy sprawcy i do społecznej szkodliwości popełnionego czynu

Zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie kary na sprawcę

Społeczne oddziaływanie kary 

Dyrektywy współmierności kary do winy sprawcy i do stopnia społecznej szkodliwości jego czynu mają zapewnić orzekanie spraw zasłużonych, sprawiedliwych. (Zaakcentowanie współmierności kary do winy nastąpiło dopiero w k.k. w 1997 roku.) Obowiązujący k.k. nadaje wymiarowi kary znaczenie w postaci kryterium winy. Jako wyznacznika sprawiedliwości kary. Nie oznacza to jednak, że wymierzając karę lub środek karny sąd pomijać będzie ocenę społecznej szkodliwości czynu, powinien jednak kierować się wyłącznie kryteriami tej szkodliwości określonymi w art.53 par 2 i 115 par 2. 

Dyrektywy społecznego oddziaływania kary wyraża prewencję ogólną rozumianą nie, jako nakaz odstraszającego oddziaływania na potencjalnych przestępców, lecz kształtowania właściwych ocen i postaw prawnych, a w szczególności utwierdzania w społeczeństwie, iż sprawcy przestępstw ponoszą odpowiedzialność za swoje czyny. Dyrektywa tam ma ścisły związek z dyrektywą współmierności kary do winy i szkodliwości popełnionego czynu. 

Dyrektywa oddziaływania na sprawcę - realizuje wskazania prewencji indywidualnej, wyrażając się zarówno w zapobiegawczym, jak i wychowawczym wpływie orzekanych kar i środków karnych. Szczególno-prewencyjne oddziaływanie kar i środków karnych wiąże się również z ich zapobiegawczą funkcją, polegającą na ochronie społeczeństwa przed niebezpieczeństwem ponownego popełnienie przestępstwa lub przestępstw przez danego sprawcę. 

Szczególne dyrektywy wymiaru kary to takie dyrektywy, które modyfikują dyrektywy ogólne: 

Dyrektywa dotycząca wymiaru kary wobec sprawców młodocianych, a także nieletnich odpowiadających karnie, jest prymat wychowawczego oddziaływania kary. Wymieniona preferencja nie oznacza, jednak pominięcia wskazań płynących z ogólnych dyrektyw, zgłasza zaś przestrzegania nakazu orzekania kary w granicach jej sprawiedliwości. 

Dyrektywa wyjątkowości kary dożywotniego pozbawienia wolności, której nie można orzec wobec nieletniego odpowiadającego karnie, a jedynie wobec sprawcy, który w chwili popełnienia zbrodni zagrożonej tą karą ukończył 18 lat. 

Dyrektywa zakazującą orzekania grzywny, gdy dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe lub możliwości zarobkowe uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie jej można jej ściągnąć w drodze egzekucji (art.58 par 2) 

III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary

Uzupełnić

IV. Nadzwyczajne złagodzenie kary

Polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, albo kary łagodniejszego rodzaju niż kara wskazana w ustawowym zagrożeniu. 

Podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary: 

  1. Nadzwyczajne złagodzenie kary przewiduje przepis ustawy:

    1. Czynny żal,

    1. Nieletni popełniający jedno z przestępstw określonych w art.10 KK

    2. Usiłowanie nieudolne,

    3. Pomocnictwo,

    4. Błąd, co do kontratypu i co do prawa,

    5. Przekroczenie granic kontratypów (Stanu wyższej konieczności i obrony koniecznej)

    6. Poczytalność w znacznym stopniu ograniczona. 

  1. Wobec młodocianego, ze względu na to, że sąd orzekając karę powinien go przede wszystkim wychowywać.

  1. Szczególnie uzasadnione przypadki, kiedy nawet najniższa kara, wymierzona w granicach ustawowego zagrożenia byłaby niewspółmiernie wysoka: (3 przypadki)

    1. Poszkodowany pojednał się ze sprawcą, albo sprawca i pokrzywdzony uzgodnili sposób naprawienia szkody,

    1. Sprawca czyni starania o naprawienie szkody (postawa!)

    2. Sprawca popełnił przestępstwo nieumyślnie i w wyniku tego sprawca albo osoba najbliższa dla niego doznała poważnego uszczerbku (chodzi nie tylko o uszczerbek na zdrowiu, ale może to być także uszczerbek na mieniu)

  1. gdy sprawca współdziałający z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa ujawnił wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia

  1. na wniosek prokuratora - wobec sprawcy, który niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie ujawnił przed organem ścigania istotne okoliczności nieznane temu organowi, przy czym przestępstwo jest karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności.

 

Nadzwyczajne złagodzenie ma charakter fakultatywny. Obligatoryjny charakter ma tylko gdy:

Reguły, jakie musi stosować sąd:

  1. Jeżeli sprawca popełnił zbrodnię, orzeczona kara nie może być niższa od 1/3 dolnej granicy ustawowego zagrożenia;

  2. Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą 1 roku PW albo karą surowszą (dolna granica), sąd łagodząc może orzec karę grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności;

  3. Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą niższą niż 1 rok pozbawienia wolności sąd łagodząc karę nie może orzec pozbawienia wolności;

  4. Jeżeli przestępstwo jest zagrożone alternatywnie karą grzywny, ograniczenia wolności, pozbawienia wolności to nadzwyczajne złagodzenie kary polega na odstąpieniu od wymierzenia kary i orzeczeniu zamiast kary środka karnego.

V. Warunkowe zawieszenie wykonania kary

Instytucja warunkowego zawieszenia kary jest formą warunkowego skazania. Jest stosowana w stosunku do sprawców, którzy nie wykazują cech głębokiej demoralizacji i wychowawczy efekt może dać poddanie ich próbie w warunkach wolności kontrolowanej  

Warunkowe skazanie stanowi samodzielny środek karny! 

Podstawową przesłanką warunkowego zawieszenia kary jest pozytywna prognoza - mimo niewykonania orzeczonej kary sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa. 

  

 Art 69 § 1: Sąd stosuje wtedy, gdy jest już orzeczona kara za popełnione przestępstwo. Sąd może zawiesić karę pozbawienia wolności, ograniczenia wolności albo karę grzywny TYLKO wtedy, gdy kara grzywny jest karą samoistną. Kara pozbawienia wolności nie może przekraczać 2 lat. (grzywna jest wymierzana obok, gdy korzyść majątkowa).

  

 Art 69 § 2: Zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim:

  1. postawę sprawcy,

  2. jego właściwości,

  3. warunki osobiste,

  4. dotychczasowy sposób życia

  5. zachowanie się po popełnieniu przestępstwa.

Sąd stosuje ten środek, gdy cele kary zostaną osiągnięte pomimo tego, że kara nie będzie wykonana.

Środek ten nie jest stosowany wobec multirecydywistów, chyba że zachodzi wyjątkowy przypadek uzasadniony przepisami prawa. Sąd Najwyższy za taki przypadek uznał przewlekłą, nieuleczalną chorobę sprawcy albo szczególnie trudną sytuację osobistą, np. gdy sprawca jest jedyną osobą, która utrzymuje małoletniego.

  

 Jeżeli sąd zawiesza:

  1. karę pozbawienia wolności, próba trwa od 2 do 5 lat (art. 70 KK)

  2. Przy zawieszeniu kary ograniczenia wolności i grzywny od 1 roku do 3 lat,

  3. Wobec sprawców młodocianych i multirecydywistów: od 3 do 5 lat.

Przy zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności, sąd może orzec grzywnę do 180 stawek dziennych, ale tylko wtedy, gdy orzeczenie grzywny na podstawie innego przepisu nie jest możliwe.

Jeżeli sąd orzeka zawieszenie wykonania kary ograniczenia wolności, sąd może orzec karę grzywny w wysokości do 90 stawek dziennych.

W okresie próby może być oddany pod dozór kuratora, osób czy instytucji godnych zaufania.  

Warunkowe zawieszenie wykonania kary może być stosowane wobec recydywistów, także recydywistów szczególnych z tym, że w razie multirecydywy przemawiać muszą za tym szczególne okoliczności ( art.69 § 3) 

Istnieje bezwzględny zakaz stosowania warunkowego zawieszenia wykonywania kar grzywny i ograniczenia wolności wobec sprawców występków o charakterze chuligańskim.

 

Warunkowe zawieszenie wykonania kary następuje na okres próby:

Okres próby zaczyna biec od uprawomocnienia się orzeczenia o warunkowym zawieszeniu wykonania kary. 

Zawieszając wykonanie kary sąd może orzec grzywnę - grzywna stanowić ma instrument zwiększenia dolegliwości środka karnego i kształtować przekonanie o nieopłacalności popełnienia przestępstwa. Orzekanie grzywny w wypadku zawieszenia wykonania kary jest możliwe tylko, gdy nie można jej wymierzyć na innej podstawie.  

Zawieszając warunkowo wykonanie kary można na sprawcę nałożyć odpowiednie obowiązki próby. Ich katalog zawiera art. 72 § 1 KK - jest to katalog otwarty, ale nie mogą być orzeczone obowiązki o charakterze penalnym np. obowiązek nieodpłatnej dozorowanej pracy. Ponadto sąd może zobowiązać skazanego do naprawienia całości, lub części wyrządzonej szkody, albo uiszczenia świadczenia pieniężnego ( chyba, że został on wymierzony na postawie odrębnych przepisów.  

Czas i sposób wykonania nałożonych obowiązków sąd orzeka po wysłuchaniu skazanego. W przypadku obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu, lub rehabilitacyjnemu potrzebna jest zgoda skazanego.  

Art. 73 KK: Dozór jest obligatoryjny:

  1. wobec młodocianych sprawców przestępstw umyślnych,

  2. multirecydywistów

  3. i sprawców, którzy popełnili przestępstwo w związku z zaburzeniem preferencji seksualnej na szkodę małoletniego. Na leczenie sprawca musi wyrazić zgodę.

Art. 75 KK: Obligatoryjnie zarządza wykonanie kary zawieszonej, jeżeli w okresie próby sprawca popełnił podobne przestępstwo umyślne, za to przestępstwo zostanie skazany na karę pozbawienia wolności a wyrok uprawomocni się.  

Skutki prawne uzależnione są od przebiegu okresu próby i jej wyników. 

Pozytywny wynik próby powoduje zatarcie skazania z mocy prawa. Przyjmuje się, że próba jest udana, jeśli w ciągu 6 miesięcy od upływu orzeczonego jej okresu nie nastąpiło zarządzenie sądu o wykonaniu zawieszonej kary.  

W przypadku, gdy wobec skazanego orzeczone grzywnę lub środek karny, zatarcie następuje po ich wykonaniu.

 

Art. 75 § 1 KK - jeśli sprawca w okresie próby popełni podobne do poprzedniego przestępstwo umyślne, za którą orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności (także w warunkach zawieszenia jej wykonania), następuje obligatoryjne zarządzenie wykonania zawieszonej kary.  

Fakultatywne zarządzenie wykonania zawieszonej kary może nastąpić, gdy sprawca w okresie próby:

 

Zarządzenie wykonania kary może również wystąpić, gdy sprawca po wydaniu wyroku, lecz przed jego uprawomocnieniem rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności, gdy w tym czasie popełnia przestępstwo.  

Niewykonanie nałożonych obowiązków musi być zawinione! 

§ 20. Zmiana kary orzeczonej

I. Warunkowe przedterminowe zwolnienie

Jest to środek fakultatywny, sąd może go wymierzyć, ale ustawa go do tego nie obliguje. Środek ten jest wyrazem indywidualizacji kary pozbawienia wolności. O warunkowym przedterminowym zwolnieniu orzeka sąd penitencjarny na wniosek skazanego, jego obrońcy, dyrektora zakładu karnego, albo kuratora sądowego.  

Materialne podstawy (przesłanki) dla orzeczenia tego środka probacyjnego:

  1. Postawa, właściwości i warunki osobiste sprawcy,

  2. Okoliczności popełnienia przestępstwa:

    1. Czy popełnił przestępstwo samodzielnie (sprawca wykonawczy) czy wspólnie z innymi (współsprawca)

    1. Sposób popełnienia, czas i miejsce,

    2. Użycie niebezpiecznych narzędzi,

    3. Motywacja,

    4. Czy popełnił sam czy wspólnie z nieletnim;

  1. Sposób życia przed popełnieniem przestępstwa:

    1. Wcześniejsza karalność,

    2. Tryb życia (czy się uczył albo pracował)

  1. Zachowanie po popełnieniu przestępstwa:

    1. Czynny żal,

    2. Powrotność do przestępstwa,

    3. Przeproszenie pokrzywdzonego, pojednanie się z pokrzywdzonym,

    4. Kierowanie gróźb wobec pokrzywdzonego,

    5. Matactwo (utrudnianie postępowania)

    6. Ukrywanie się,

    7. Ucieczka z miejsca zdarzenia;

  1. Zachowanie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności (ta przesłanka jest brana pod uwagę tylko przy tym środku probacyjnym)

    1. Czy przestrzega regulaminu zakładu karnego,

    2. Czy wykonywał nałożone przez sąd obowiązki;

Przy wystąpieniu tych przesłanek sąd musi dojść do przekonania, że pomimo zwolnienia z odbywania pozostałej części kary sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego, tzn. nie popełni kolejnego przestępstwa. 

Przesłanki formalne:

 

W wyroku skazującym sąd może wydłużyć te wskazane przez ustawodawcę okresy, po jakich może sprawca ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Nie może jednak sąd skrócić tych okresów, ani wyłączyć stosowania środka probacyjnego. 

Warunkowe przedterminowe zwolnienie jest środkiem probacyjnym, dlatego ustalony musi być okres próby; okres próby polega na tym, że część kary odbywana jest poza zakładem karnym. Okres ten nie może być krótszy niż 2 i dłuższy niż 5 lat. Inaczej wobec multirecydywistów: okres próby wynosi 3 - 5 lat, a przy karze dożywotniego pozbawienia wolności: okres próby wynosi 10 lat. 

Sąd odwołuje przedterminowe warunkowe zwolnienie:

Po odwołaniu warunkowego przedterminowego zwolnienia sprawca ma możliwość ponownego wnioskowania o warunkowe przedterminowe zwolnienie, ale po co najmniej roku odbywania kary w zakładzie karnym, a przy dożywotnim pozbawieniu wolności po odbyciu 5 lat może ponownie ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie.

Wg SN: popełnienie przestępstwa nie wyklucza możliwości zastosowania środka probacyjnego. 

Kara uznawana jest za odbytą: po upływie okresu próby i dodatkowych 6 miesięcy, karę uznaje się za wykonaną już w momencie uzyskania warunkowego przedterminowego zwolnienia, oznacza to wcześniejsze zatarcie skazania, zwykle już po upływie kilkunastu miesięcy (min. 1 rok i 6 mies.)  

Warunkowe przedterminowe zwolnienie może być stosowane wobec sprawców, wobec których orzeczono karę ograniczenia wolności, jeżeli taki sprawca odbył co najmniej połowę tej kary i w tym czasie nie popełnił żadnego przestępstwa, ponadto wykonywał nałożone przez sąd obowiązki, nie uchylał się od dozoru. Sąd może uznać karę za wykonaną w całości i zwolnić z pozostałej części kary ograniczenia wolności.

Ustawa zezwala na stosowanie warunkowego przedterminowego zwolnienia także wobec sprawców, wobec których orzeczono środki karne, jeżeli wykonywane były co najmniej przez 1 rok, a sprawca przestrzegał porządku prawnego (nie doszło do rażącego naruszenia porządku prawnego) → sąd może uznać w takim przypadku środek karny za wykonany.

Nie można uznać środka karnego za wykonany wcześniej, w przypadku sprawcy, który był skazany za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, jeśli sprawca był nietrzeźwy, pod wpływem środków odurzających lub zbiegł z miejsca zdarzenia i orzeczonym środkiem jest zakaz prowadzenia pojazdów. 

§ 21. Środki zabezpieczające

I. Istota środków zabezpieczających

Środki zabezpieczające w odróżnieniu od kar nie mają na celu wymierzenia sprawiedliwości za popełnione czyny ani nie zawierają elementu potępienia czynu i jego sprawcy. Ich jedyną funkcją ma być zabezpieczenie społeczeństwa przed niebezpieczeństwem ze strony osób naruszających prawo karne.

Współczesne kodeksy karne mają charakter dwutorowy, tzn. operują zarówno karami jak i środkami zabezpieczającymi. Środki zabezpieczające odgrywają w nich jednak role nieproporcjonalnie małą w porównaniu z rolą odgrywaną przez kary.

Obecnie KK przewiduje dwa rodzaje środków zabezpieczających:

II. Stosowanie środków zabezpieczających

Ogólną zasadą stosowania środków zabezpieczających związanych z umieszczeniem w zakładzie zamkniętym jest to, że mogą być orzeczone tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego, związanego z jego chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego (art. 93 KK).

W stosunku do sprawcy, który popełnił przestępstwo w stanie poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej i został za nieskazany na karę pozbawienia wolności bez warunkowego jej wykonania, sąd może orzec umieszczenie sprawcy w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne (art. 95 § 1 KK).

Takie umieszczenie nie jest w zasadzie stosowaniem środka zabezpieczającego, lecz jest szczególnym sposobem wykonania kary.

Izolacyjno - leczniczy charakter ma środek przewidziany w art. 96 KK, tj. umieszczenie sprawcy w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego. Może on być orzeczony wobec skazanych na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo związane z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego.

Szczególny środek zabezpieczający przewiduje art. 95a KK. Mianowicie skazując sprawcę na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo skierowane przeciwko wolności seksualnej, popełnione w związku z zakłóceniem jego czynności psychicznych o podłożu seksualnym innym niż choroba psychiczna, sąd może orzec umieszczenie sprawcy po odbyciu tej kary w zakładzie zamkniętym albo skierowanie go na leczenie ambulatoryjne.

III. Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym

Środki zabezpieczające o charakterze administracyjnym Kodeks Karny zawiera w art. 99. Wobec sprawcy, który dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności, sąd może orzec tytułem środka zabezpieczającego zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej (art. 39 pkt 2 KK), zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi (art. 39 pkt 2a KK), obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania miejsca pobytu bez zgody sądu (art. 39 pkt 2b KK), lub zakaz prowadzenia pojazdów (art. 39 pkt 3 KK) oraz przepadek (art. 39 pkt 4 KK)jeżeli jest to konieczne ze względu na ochronę porządku prawnego.

§ 22. Przedawnienie. Zatarcie skazania

I. Przedawnienie

1. Uwagi ogólne

Przedawnienie w prawie karnym polega na tym, że po upływie określonego czasu nie można zrealizować odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo, tzn. w zależności od rodzaju przedawnienia nie można wszcząć postępowania, wydać wyroku skazującego lub wykonać orzeczonej kary.

W polskim prawie karnym można wyróżnić trzy rodzaje przedawnień (Kodeks Karny ich nie wymienia):

  1. Przedawnienie ścigania,

  2. Przedawnienie wyrokowania,

  3. Przedawnienie wykonania kary.

2. Przedawnienie ścigania

Wg art. 101 KK, karalność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat:

  1. 30 - gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa,

  2. 20 - gdy czyn stanowi inną zbrodnię,

  3. 15 - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat,

  4. 10 - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata.

Upływ wskazanych wyżej terminów, oznacza że nie można już wszcząć postępowania karnego w sprawie o takie przestępstwo. Jest to przedawnienie ścigania.

W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego oprócz ogólnego trzyletniego okresu terminu przedawnienia ścigania przepis art. 101 § 2 KK przewiduje dalsze ograniczenia ścigania, które nie może nastąpić po upływie roku od czasu dowiedzenia się przez pokrzywdzonego o osobie sprawcy przestępstwa.

3. Przedawnienie wyrokowania

Jeżeli w czasie przewidzianym w art. 101 KK wszczęto postępowanie przeciwko osobie, to karalność ustępuje z upływem 10 lat od upływu tego okresu, jeśli chodzi oz brodnię lub występki określone w art. 101 § 1 pkt 1-3 KK, a z upływem, 5 jeśli chodzi o pozostałe występki.

4. Przedawnienie kary

Jeżeli do wydania prawomocnego wyroku skazującego w podanych terminach dojdzie, to w grę wchodzi trzeci rodzaj przedawnienia, tj. przedawnienie wykonania kary. Terminy przedawnienia wykonania kary określone są w art. 103 KK i liczy się je od uprawomocnienia się wyroku skazującego.

Nie można wykonać kary, jeżeli od tego momentu upłynęło lat:

  1. 30 - w razie skazania na karę pozbawienia wolności na czas powyżej 5 lat albo surowszą,

  2. 15 - w razie skazania na karę pozbawienia wolności do lat 5,

  3. 10 - w razie skazania na inna karę.

6. Wyłączenie przedawnienia

Przepisów o przedawnieniu nie stosuje się do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojennych (art. 105 §1 KK). Zasada ta opiera się na konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości (1968 rok).

Przedawnienie nie ma zastosowania również do umyślnego przestępstwa: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych (art. 105 § 2 KK).

II. Zatarcie skazania

Zatarcie skazania polega na przyjęciu pewnej fikcji prawnej. Fikcja ta polega na tym, że po spełnieniu określonych przesłanek uważa się osobę skazaną za niekaraną, zaś wpis o skazaniu usuwa się z rejestru (art. 106 KK).

Zatarcie skazania oznacza więc, że w świetle prawa skazany uważany jest za niekaranego i może to sam twierdzić, np. wypełniając kwestionariusze personalne, składając zeznania, itd. Nie można też wobec takiej osoby stosować ograniczeń, które prawo łączy z faktem skazania, np. nie można potraktować zatartego już skazania jako przeszkody w warunkowym umorzeniu postępowania.

Ogólną zasadą przy zatarciu skazania jest, że w razie orzeczenia środka karnego zatarcie skazania nie może nastąpić przed jego wykonanie, darowaniem lub przedawnieniem jego wykonania.

Wg art. 108 KK, odmienne zasady stosuje się wtedy, gdy sprawcę skazano za dwa lub więcej niepozostających w zbiegu przestępstw, jak również jeżeli skazany po rozpoczęciu, lecz przed upływem okresu wymaganego do zatarcia skazania popełnił przestępstwo. W takich sytuacjach okres wymagany do zatarcia skazania wydłuża się, ponieważ dopuszczalne jest tylko jednoczesne zatarcie wszystkich skazań.

Nie podlega zatarciu skazanie na karę pozbawienia wolności bez warunkowego jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości, jeśli pokrzywdzony był małoletnim poniżej 15 lat (art. 106a KK).

© by Michał Birula Strona 53


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
pk, notatki prawo karne
pk-2, notatki prawo karne
Prawo karne 1
DYD 9 PRAWO KARNE Folie
Prawo karne i prawo wykroczeń
PRAWO KARNE wykad 1, Prawo Karne
4. budowa k.k.- do wyslania, Prawo karne
material, Prawo Karne(10)
STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI, prawo karne
Test apl. adw, Prawo, prawo karne
3.funkcja gwarancyjna konstytucyjbe żrodła prawa, Prawo karne
Prawo karne, prawa człowieka(2)
prawo karne i prawo wykroczeń-w1, prawo
18 kazusy, Prawo karne

więcej podobnych podstron