Malarstwo

- wstęp do historii sztuki

wykaz pojęć na kolokwium z zagadnień dotyczących malarstwa i grafiki ze:

„Słownika terminologicznego sztuk pięknych”

Okresy w dziejach sztuki:

• do IV tysiąclecia p.n.e. - sztuka prehistoryczna

• ok. 3000 - 500 p.n.e. - sztuka starożytnego Egiptu

• ok. 3000 - 2340 p.n.e. - sztuka Sumeru

• ok. 2600 - 1100 p.n.e. - sztuka egejska

• ok. 2000 - 538 p.n.e. - sztuka Babilonu

• 1360 - 671 p.n.e. - sztuka Asyrii

• V - I w. p.n.e. - sztuka starożytnej Grecji

• VI w. p.n.e. - V w. n.e. - sztuka starożytnego Rzymu

• IV - VII w. n.e. - sztuka wczesnochrześcijańska

• III - XIII w. n.e. - sztuka koptyjska

• IV - XV w. n.e. - sztuka bizantyńska

• VIII - IX w. n.e. - sztuka karolińska

• X w. - sztuka przedromańska¹⁾

• XI - XIII w. n.e. - sztuka romańska

• XII - XVI w. n.e. - gotyk²⁾

• XV - XVI w. - renesans

• XVI w. - manieryzm

• 1600 - 1770 barok

• 1720 - 1770 rokoko

• 1760 - 1830 klasycyzm

• 1790 - 1840 romantyzm

• 1750 - 1850 historyzm

• 1830 - 1870 realizm

• 1860 - 1900 impresjonizm³⁾

• po 1885 neoimpresjonizm

• 1886 - 1905 postimpresjonizm

• 1905 - 1907 fowizm

1) w Niemczech sztuka ottońska, w Hiszpanii od IX w. sztuka mozarabska
2) w Anglii tradycje sztuki gotyckiej nie zanikły w XVII i XVIII w. (tzw gothic survival)
3) w Polsce impresjonizm został przejęty dopiero po 1890 r.

XX wiek

• ekspresjonizm

• kubizm

• futuryzm

• dadaizm

• surrealizm

• konstruktywizm

• Bauhaus

po 1950

• abstrakcyjny ekspresjonizm

• pop art

• op-art

• minimalizm

• hiperrealizm

• Fluxus

• sztuka krytyczna

A

1. abrys (staropol.) - od I poł. XVII w. termin na oznaczenie planu, zarysu, rysunków odręcznych i szkiców. W XVIII w. prawie wyłącznie planów i widoków architektonicznych. z końcem XVIII w. ustąpił terminom dokładniejszym (projekt, planta, elewacja, przecięcie).

2. abstrakcyjna sztuka - (z łac. abstractus - oddzielony) (sztuka nieprzedstawiająca, niefiguratywna, bezprzedmiotowa, abstrakcjonizm).

Cechy:

• oderwana od obrazowania rzeczywistości,

• dzieło stanowi autonomiczną, odrębną rzeczywistość

• rzeczywistość budowana z układów linii, form, barw, brył.

• operuje formami geometrycznymi, konstrukcyjnymi (zobiektywizowanymi) lub ekspresyjnymi, lirycznymi (subiektywne przeżycie twórcy)

Tendencja odchodzenia od przedstawiania rzeczywistości obecne były w każdej epoce i środowisku, ale szt. abstr. dopiero w XX w. stałą się jednym z najważniejszych nurtów epoki. Pierwszym w pełni świadomym twórcą był W.Kandinsky (jego akwarela z 1910 r.), pionierzy to K. Malewicz, P. Mondrian, M. Łarionow.

Pierwsza wystawa: Hannower 1925, Paryż (międzynarodowa) 1925, w Łodzi w 1931.

W Pl uprawiali ją artyści związani z grupami awangardowymi „Blok”, „Praesens”, „a.r.” (W.Strzeminski, K.Kobro, H.Stażewski, H.Belrewi, M.Szczuka, K.Hiller).

Strzeminśki wymyślił swoją koncepcję sztuki abstrakcyjnej - unizm.

Abstrakcja geometryczna - efekt intelektualnych i scjentystycznych dociekań twórców, świat elementarnych form, poddanych rygorystycznym prawidłom kompozycji (z abstrakcją geometr. wiąże się neoplastycyzm, suprematyzm, konstruktywizm, unizm i op-art).

Abstrakcja ekspresyjna, liryczna (inna nazwa: art informel) - zapis wrażliwości i intuicji twórczej, emocji, operuje formami amorficznymi, kaligraficznymi, organicznymi (tu Kandinsky i amerykańscy twórcy abstrakcyjnego ekspresjonizmu - action painting :J. Pollock, F.Kline, W. de Kooning i taszyzm.

3. acheiropita (z gr. a - nie, cheir - ręka, poietos - uczyniony)acheiropoieta, achiropita, m.in. Veraikon) - w cheść. obraz z przedstawieniem twarzy Chrystusa niecierpiącego (długie włosy, broda), powstały niby w sposób nadnaturalny, najczęściej chusta mandylion najwcześniejsze z X-XI w. Do XIII w. mają kształt prostokątny, nieraz z frędzlami, od. 2 poł. XIII w. zawieszona chusta, podtrzymywana przez dwa anioły. Na zach Eur. popularna chusta św. Weroniki tzw. veraikon (chusta trzymana przez Weronikę, anioły lub jako samodzielne wyobrażenie, Jezus niecierpiący w koronie cierniowej, aureoli). Od póź. średniow. popularny bo epizod ten włączono w drogę krzyżową. To także odbicie ciała Chrystusa po zdjęciu z krzyża tzw. sindones (całun turyński, przechowywany od XI w. w Jerozolimie a od XVI w. w katedrze w Turynie)

4. action painting - technika i sposób malowania polegający na spontanicznym chlapaniu, rozlewaniu lub kapaniu farbą na płótno.

Po raz pierwszy użyto tego terminy w 1959 r. przez amer. krytyka H. Rosenberga

Cechy:

• obraz nie jest skończonym dziełem, ale zapisem procesu twórczego

• nacisk na fizyczny aspekt malowania jako podstawowy środek ekspresji

• eliminacja figuratywności, treściowości

J.Pollock zastosował dripping w 1947 (strugi lakierów wyciekających z dziurawych puszek.

Action painting i gestual painting używa się alternatywnie na określenie amerykańskiej sztuki z kręgu abstrakcyjnego ekspresjonizmu.

5. aerografia ceramiczna (gr. aer - powietrze + grafia) - tehnika zdobienia ceramicznego, polegająca na rozpylaniu farb lub szkliwa, stosowana w Chinach od XIV w., w Europie wprowadzona w wyrobach miśnieńskich ok. 1730 r.

6. aeropittura - kierunek w malarstwie propagowany przez wł. futurystów, kt. w 1929 r. opublikowali manifest, w 1931 pierwsza wystawa w Rzymie.

Cechy:

• perspektywa z lotu ptaka

• zmienne punkty spojrzenia dla uzyskania efektu ruchu

• odrzucenie szczegółów w imię syntezy i przekształceń

• ujęcia policentryczne.

Gł. przedstawiciel A. Dottori.

7. afisz - (z łac. affixum) dzieło sztuki drukarskiej i graficznej, wykształciło się w XVII w., jako środek reklamowy powszechny w XVIII w., w XIX w. wyparty przez plakat. W Pl. od poł. XVIII w. jako druk zapowiedzi widowisk teatralnych i koncertowych. Dziś to niektóre druki akcydensowe, jak odezwy, obwieszczenia.

8. akademizm - (z gr. Akademia - gaj Akademosa) kierunek w sztuce, gł. rzeźbie i malarstwie, rozwój od XIX w. w kręgu oficjalnych instytucji: akademii sztuk pięknych, salonów wystawowych, mecenatu urzędowego.

Cechy:

• wyrasta z akademickiej teorii i praktyki warsztatowej, kształtowanej i utrwalanej w poprzednich stuleciach

Cechy (skodyfikowane p. francuskich teoretyków w XVII w.):

• twórczość artystyczna ma charakter intelektualny

• zasady rządzące sztuką są poznawalne, ich poznanie daje gwarancję doskonałości

• sztuka ma za zadanie przekazywanie idei - o wartości dzieła świadczy jego treść (akademicka hierarchia tematów)

• sztuka jest naśladowaniem natury wyidealizowanej, bez przypadkowości

Akademie zakładano we Włoszech od XVI w. dla podniesienia statusu społecznego artystów i kształcenia młodzieży. Akademia ostatecznie uzyskała kształt we Francji za Ludwika XIV (Królewska Akademia Malarstwa i Rzeźby, zał. 1648) - instytucja włączona w system administracji państwowej, organ patronatu nad sztuką i jej kontroli. Utworzono wtedy zręby istniejącego dziś systemu: nauczanie wg ustalonego programu, zasady eliminacji, konkursów, stypendiów, publiczne pokazy malarstwa. Francuski model był modelem dla całej Europy, dydaktyka obowiązywała do XIX w. - wpływ na działalność artystów i ich sprzeciwy (patrz cechy skodyfikowane wyżej). Pod wpływem romantyzmu, historyzmu, realizmu ewoluował i stąd brak ogólnie przyjętej jego definicji.

Przedstawiciele: P.Baundry, W. Bouguereau, A.Cabanel, H. Makart, W PL H. Siemiradzki.

9. akefaliczne przedstawienie - w sztukach plastycznych przedstawienie bezgłowego stwora. (od gr. aképhalos)

10. akrylowe farby - patrz. tworzywa sztuczne

11. aksonometria - perspektywa równoległa, figury przestrzenne przedstawione na płaszczyźnie liniami równoległymi wobec siebie, pozwala na odczytanie wszystkich trzech wymiarów przedmiotu z jednego rysunku.

12. akt - w sztukach plast. przedstawienie nagiej postaci ludzkiej (jako samodzielny temat, wchodzić w skład kompozycji, studium przygotowawcze lub pomocnicze, przedmiot nauki w szkołach artyst.). Od paleolitu młodszego, od starożyt. rzeźby - ustalenie kanonu proporcji ciała ludzkiego. W średn. gł. w tematach o negatywnym zabarwieniu (Adam i Ewa - Grzech Pierworodny), w renes. odnowa pozytywnej oceny (nagość herosa, naga Prawda, Cnota...). Jako studium ciała żywego modela istnieje od renesansu, stał się jednym z gł. tematów baroku, klasycyzmu, romantyzmu i szt. nowoczesnej i jest niezbędnym elementem wykształcenia zawodowego artysty.

13. akwaforta (kwasoryt) - techn. graf druku wklęsłego i odbitka tą techniką. Odbija się rysunek wytrawiony na płycie miedzianej lub cynkowej w prasie miedziorytniczej.

1. wypolerowane płytę pokrywa się werniksem akwafortowym (wosk, asfalt, żywica)

2. rysunek wykonuje się igłą nacinając werniks i odsłaniając powierzchnię metalu

3. trawienie płyty roztworem kwasu azotowego lub chlorku żelazowego - natężenie kreski zależy od głębokości (czasu) trawienia, dorysowuje się więc kreski (celem uzyskania cieńszych) do już trawionych (grubszych) i trawi się dalej (tzw. trawienie stanowe) albo wykonuje się całość rysunku, a poszczególne partie rysunku przykrywa się po wytrawieniu półpłynnym werniksem.

4. po trawieniu zmywa się werniks

5. na podgrzaną metal. płytę nakłada się farbę drukarską i ściera z powierzchni by została tylko w wytrawionych zagłębieniach

6. odbitka na prasie z silnym tłokiem, na wilgotnym papierze (odbitka 1.z tonem, 2.wytarta do czysta dłonią, 3.przetarta muślinem na gorąco

Pierwsza znana datowana 1513. Stosowali ją A. Dürer (1515-18). Największy rozwój: XVII w. (Rembrandt, Callot, Della Bella), w XVII w. (Piranesi, Goya, Norblin, Płoński). Ponowny rozkwit od pocz. XX w. (Pankiewicz, Mehoffer, Jurkiewicz)

14. akwarela - farba wodna o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie (gł. guma arabska), często z dodatkiem miodu, cukru lub gliceryny (dają elastyczność i lepsze pobranie farby wilgotnym pędzlem). Nieodporna na światło, płowieje. Także techn. malarska farbami akwarel. na papierze, pergaminie, kości słoniowej (miniatury), jedwabiu. Tworzy cienką przeźroczystą farbę spod kt. prześwituje kolor podłoża. Wymaga dużej precyzji ze wzgl. na trudność poprawek, używana do szkiców i projektów obrazów. Także obraz wielobarwny mal. akwarel. lub jednobarwny malowany tuszem, bistrem lub sepią tzw. lawowany. Wyst. od starożytności (Egipt, Grecja, Rzym - mal. ścienne i w katakumbach wczesnochrześc.), a nast. już tylko w iluminatorstwie, w XV w. w grafice książkowej, w renesensie używana do szkiców i rysunków przygotowawczych, pojawia się wtedy a. kolorowa (A. Dürer) o cechach techn., już zupełnie odrębnej i jej rozwój w XVII-XIX, w Pl od oświecenia.

15. akwatinta (kwasoryt płaszczyznowy) - techn. graf. druku wklęsłego powszechna w XVIII w., zbliżona do akwaforty nieraz w połączeniu z nią, ale tu zamiast kresek trawi się płaszczyzny, trawienie poszczególnych tonów daje efekt plam o różnym natężeniu, przypomina rys. wykonanym pędzlem. Kolejność wykonania:

1. płytę (miedzianą lub cynkową) zapyla się sproszkowaną kalafonią lub asfaltem

2. stapianie w piecyku

3. trawienie: 1.stanowe - kolejne zakrywanie płyty werniksem, 2. bezpośrednie trawienie na płycie roztworem kwasu za pomocą pędzla ze szklanego włókna - rys. lawowany, Picasso, 3. stosowanie past oksydujących na niezapylonej płycie daje tony szare dla ograniczonej tylko liczby odbitek

Pełen rozwój w 3 ćw. XVIII w. Le prince, Charpentier. Le Blon stworzył podst. druku barwnego z trzech oddzielnych płyt dla kolorów podstawowych - służył do reprodukcji obrazów i rys. Uprawiali ją: F.Goya.

16. albertypia (elektrotypia) - rodzaj galwanotypii, met. sporządzania kopii form drukarskich druku wypukłego . Wykorzystanie procesu elektrolitycznego osadzania metalu na katodzie. Wprowadzona przez E.Alberta w 1903.

17. alegoria - obrazowe przedstawienie abstrakcyjnego pojęcia, ukazanego pod postacią ludzką (personifikacja), zwierzęcą bądź w formie grupy figuralnej. Postacie poprzez cechy, atrybuty, stroje, pozy, gesty i zachowania oznaczają określoną sytuację (będącą tematem uogólnienia). Ma zawsze ściśle ustalone i czytelne znaczenie, jest zawsze jednoznaczna, jeśli zna się atrybuty i personifikacje, i to ją odróżnia od symbolu (np. Alegoria Kościoła Katolickiego, Obfitości. Są: moralne, rel., przyrodnicze, cech ludzkich, społeczne moralno-polityczne). Ogromny rozwój w Europie od 2 poł. XVI w. do XVIII w., szczególnie w czasach kontrreformacji.

18. al fresco - patrz fresk

19. algrafia (aluminografia) - technika druku płaskiego, odmiana litografii, także odbitka lit. z płyt aluminiowych. Rys. wykonywany identycznie jak w litografii na kamieniu, tylko płyta tu alumin. inaczej przygotowywana. Pozwala na duże gradacje plamy lawowanej tuszem i delikatność rysunku wykonanego ołówkiem> Odbitki robi sie w prasach litograficznych, miedziorytniczych i offsetwoych. Patrz autooffset.

20. alla prima (fa presto, wł. „od razu”) - technika malowania w sposób bezpośredni, szybko, bez podmalowania i najczęściej bez przygotowania rysunku, robią z bliska wrażenie nie wykończonych, farba nie zawsze pokrywa całą ich powierzchnię, barwiona zaprawa bywa wykorzystywana jako element barwny. W oleju - zróżnicowanie faktury, wyraźne ślady pędzla; Akwarela - silnie rozrzedzonymi farbami, mają często zacieki i płynność łączenia elementów kolorystycznych. Stosowany w oleju od XVII w., akwareli od pocz. XX w.

21. al secco wł. na sucho) - technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na suchym tynku pigmentami zmieszanymi z wodą, których spoiwem jest mleko wapienne, kazeina, klej, olej, żywice, woski, jajo całe lub żółtko, niewłaściwie zwane suchym freskiem, w technice al secco nie ma w przeciwieństwie do fresku podziału na partie dzienne, w fakturze mogą występować impasty. Stosowana powszechnie w starożytności, od XV w. zastąpiona gł. we Włoszech przez fresk, od XVIII w. ponownie popularna, używana często do jego wykańczania lub do poprawek autorskich, tzw. pentimento, w XVII- XIX w. często stosowano technikę mieszaną: fesk i al secco.

22. androkefaliczne przedstawienie - postać zwierzęca z głową ludzką, w staroż. Egipcie (sfinksy: lwy z głową ludzką), Asyrii (byk z brodatymi głowami ludzkimi), Indii, Chin, szt. koptypjskiej i eur. średniowiecza.

23. animalistyka (animalistyczne przedstawienie) - przedstawienie zwierząt lub scen ze zwierzętami (artysta=animalista), znane od paleolitu, częste w szt. starożytnej i szt. Wschodu, jako samodzielny temat zaczął odgrywać dużą rolę od XVI w., w XVII w. zwłaszcza w szt. holenderskiej i flamandzkiej, w XVIII w. w Anglii, popularne również w XIX i XX w. także w Polsce.

24. antropomorficzne przedstawienie - w szt. plast. przedstawienie pod postacią ludzką bóstw, zjawisk przyrody, pojęć abstrakcyjnych (patrz też personifikacja).

25. antytetyczny układ - dekoracyjny układ figur lub czysto ornamentalny, o elementach przeciwstawiających się sobie po obu stronach osi symetrii, jako układ zamknięty lub ogniwo ukł. ciągłego, częsty w starożytności, sztuce kośc. średniowiecza, renesansie (groteska) i klasycyzmie.

26. apoteoza - w szt. plastycznych przedstawienie człowieka wyniesionego do rangi bogów. Temat przejęty ze wschodu, wyst. gł. w szt. starożytnej (Rzym) i dworskiej sztuce baroku - alegoryczne przedstawienia gloryfikujące świętego lub władcę.

27. arabeska - ornament rośl. wywodzący się z hellenistyczno-rzymskiego ornamentu wici roślinnej, częsty w szt. islamu (wici winorośli, palmety i akantu), później łączony z element. geometrycznymi wywodzącymi się od owoców (granatu), figuralnymi i kaligraficznym; oparta na układzie symetrycznym. Występowała we wszystkich gałęziach sztuki.

28. art brut - termin wiązany z franc. malarzem J. Dubuffet, określający sztukę tworzoną przez ludzi spoza grona zawodowych artystów, dzieci, chorych psychicznie, więźniów (to wg Dubufetta „sztuka w stanie surowym” bez kult. zniekształceń, „ wolnych od norm kulturowych”, nawyków estetycznych ; to przykład nowych pozaartystycznych inspiracji szt. współczesnej, sam kolekcjonował taką szt. od 45 r. i ją wystawiał.

29. Art Déco - styl dekoracyjny, szczyt to lata 20. - odwołanie do idei odrodzenia rzemiosła głoszonej przez Arts and Crafts, syntezy sztuk (jak: secesja), postulat silnego związku sztuki z przemysłem (jak: Bauhaus), inspiracja egzotyką, orientem, klasycyzujący, awangardowymi ruchami (nurt geometryczny) i ludowością (to szczególnie w PL). Cechy: upraszczanie form, symetria, płaszczyznowość, kontrasty kolorów, multiplikacja wzorów geometr., kosztowne często tworzywa. Gł. istniał w wyposażeniu wnętrz (rzemiosło artyst.), ale też w archit., rzeźbie, modzie, biżuterii, znalazł odbicie w mal. (w PL W. Borowski, W. Rogulski), scenografii, filmie, produkcji przemysł. A.D. określana jako „styl państwowy II RP” i uznawany za ostatni przejaw poszukiwania stylu narodowego.

30. arte povera - termin utworzony przez wł. krytyka G. Celanta w 1967 r. na określ. zjawisk końca lat 60-tych (konceptualizm, minimal art, performance). Ich cecha to: rezygnacja obrazu i formy jako celu estetycznego, użycie „nieatrystycznych” materiałów (ziemia, cegły, cement...) - pozbawienie gotowego dzieła wrtości przedmiotowych, komercyjnych, podkreślenie kreacyjnej roli procesu myślowego. (przedstawiciele: P. Manzoni, G.Anselmo)

31. art informel z fr. sztuka bezkształtna (informel) - termin użyty przez franc. krytyka M. Tapie na pocz. l. 50-tych na malarstwo abstrakcyjne, o spontanicnzych, bezforemnych układach kompozycyjnych (zamiast figur i geometrii). To wiodący nurt sztuki europ. lat 50-tych, równoległy do amerykańskiego abstrakcyjnego ekspresjonizmu. Cechy (abstrakcji bezforemnej): odrzucenie stałych reguł kompozycji, spontaniczny zapis gestu artysty (Wols i Hartung - pionierzy, też: Michaux, Dubuffet,Tapies). W PL powszechny po 56 r. (Kantor, Tchórzewski, Ziemski).

Zbliżony termin, stosowany nieraz wymiennie to taszyzm - od tache: plama, często dla określenia twórczości tych samych artystów, ale różni się podkreśleniem automatyzmu i spontaniczności abstrakcji.

32. art noveau - patrz secesja

33. Arts and Crafts (Movement) - ruch odrodzenia sztuki użytkowej i rzemiosła, pocz. w Anglii w poł. XIX w. (Morris, Ruskin), przeciwstawienie się prod. fabrycznej, inspiracja gotykiem, malarstwem prarafaelitów i motywami z natury. Morris, Rosetti, Brown, Crane, Voysey - Robili witraże, tkaniny, tapety, ceramikę, szkło, wyroby malarskie, przyczynili się do odnowy drukarstwa artystycznego i grafiki użytkowej, ruch wpłynął na powstanie Cottage Style (łączącego w willach i domach wiejskich tradycję angielskiego budownictwa gotyckiego i renesansowego z romantyczną malowniczością. Ruch miał prekursorskie znaczenie dla secesji.

34. assemblage - terminy użyty po raz pierwszy przez J. Dubuffeta w 1950 r. na dzieła powstałe ze złożenia trójwymiarowych przedmiotów, wywodzi się z collage'u, popularne określenie od wystawy „The Arts of Assemblage” w 61 r. w N.Y. Odmianą jest combine painting R. Rauschenberga. W PL: T. Kantor.

35. atrybucja - przypisanie dzieła sztuki o nieznanym autorstwie konkretnemu artyście lub umiejscowienie go w pewnym kręgu artystycznym, szkole lub warsztacie. Na podstawie obiektywnych kryteriów: sygnatur, monogramów, wiadomości archiwalnych, analizy konserwatorskiej, stylistyczno-porównawczej z innymi dziełami, których autorstwo jest znane.

36. atrybut - przedmiot lub symbol pozwalający zidentyfikować przedstawioną postać, dodany jako jej znak rozpoznawczy, niektóre oderwane od postaci nabierają znaczenia symbolu (baranek = symbol Chrystusa). Występowały w sztuce Egiptu, Grecji, Rzymu, chrześcijańskiej oraz w nowożytnej świeckiej. Są a. historyczne lub legendarne (wieża = symbol uwiezienia św. Barbary), symboliczne (gorejące serce = symbol miłości jako a. św. Augustyna), powszechne (przysługujące dużej grupie postaci: nimb, aureola, baldachim - oznaki świętości), ogólne dla grup osób (zwój pisma - apostołowie, palma a. narzędzie męczeństwa - męczennicy), indywidualne dla poszcz. postaci (smok św. Jerzego, klucze św. Piotra, organy św. Cecylii, miecz św. Pawła). Najliczniej stosowane w średniowieczu.

37. autografia - przedruk rysunku wykonanego kredką, tuszem lit. lub atramentem na papierze przedrukowym. Kolejność

1. wykonanie rysunku na papierze przedrukowym

2. przeniesienie na kamień litograficzny, blachę cynkową lub aluminiową

3. preparowanie rysunku (jak w innych technikach litograficznych)

Cechy: mniejsza ostrości kresek (bo rozgniecenie ich w czasie przedruku) i widoczna faktura papieru.

38. autolitografia - litografia wykonana i odbita przez tego samego artystę

39. autooffset - technika druku płaskiego, stos. do odbitek grafiki artystycznej. Kolejność wykonania:

1. odręczny rysunek na blasze cynowej lub aluminiowej

2. preparowanie

3. odbicie na prasie offsettowej

Cechy: brak śladu rozgniecenia papieru płozą (typowy przecież dla litografii), bo otrzymana za pomocą obciągu gumowego a nie bezpośrednio z gormy metalowej, nie ulega odwróceniu w odbitce. Ułatwia druk większych nakładów i odbitek wielobarwnych.

40. autoportret - portret własny artysty, pojawił się w średniowieczu (a. Wolviniusa w Mediolanie 835 r.), rozpowszechniony w późnym średniowieczu zwł. w rzeźbie, we wczes. renesansie w połączeniu ze scenami rel. Samodzielny od XV/XVI w. A.Dürer, Leonardo, Giorgione (zmiana statusu artysty na lepsze z rzemieślnika w humanistę), były różne a. - z atrybutami, artystą przy pracy, w pracowni, (św. Łukasz malujący Marię), z rodziną, przyjaciółmi, hist., mitolog., od XVI i XVII w . autokarykatura, częsta w XX w. A. to psychologiczna autorefleksja (Dürer, Rembrandt, Malczewski) lub prezentacja statusu społ. artysty jako uczonego (wyraz erudycji: Poussin, van Dyck), rzadziej dworskie (Rafael, Rubens, Velázquez - Las Meninas).

41. autotypia - fotochemiczny proces przygotowania klisz drukarskich, umożliwiający reprodukowanie w druku wypukłym ilustracji półtonowych czarno-białych i wielobarwnych, wynaleziony w 1881 przez Meisenbacha

42. avant la lettre - rycina wykończona lecz jeszcze bez podpisu objaśniającego (tyt., dedykacji, nazwiska autora, wydawcy itd.), ale z podpisem grafika, który ją wykonał. Ryc. bez żadnego podpisu to: avant toute letter.

43. awangarda - szerzej: wszelka twórczość nowatorska,2. wężej na określenie sztuki wschodniej i środk. Europy i pewne środowiska Eur. Zach. końca I wojny świat. do połowy lat 20-stych. To postawa, formacja artystyczna, (nie styl) w ramach niej funkcjonowały obok siebie różne kierunki art.: dadaizm, konstruktywizm, neoplastycyzm, puryzm, suprematyzm, też instytucja Bauhaus (Niemcy), Wchutiemas (Rosja), w PL ugrupowanie „Blok” i in. i czasopisma: „Dada”, „Blok” „L'Espirit Noveau”, manifesty, programy, teksty, deklaracje odgrywały dużą rolę, podkreślając rolę komentarza i dyskursu dla odbioru, wartości dzieła (Mondrian, Malewicz). Bezpośrednią tradycję a. wyznaczał kubizm (określający teorię obrazu) i futuryzm (dzieło jako wyraz współczesnego życia społ. i sposób jego kształtowania w przyszłości - kształtowanie rzeczywistości przez sztukę a nie jej odwzorowywanie). Cechy: historycyzm (historia wyznacza sens i wartość działania jednostek i grup), deindywidualizacja dzieła i aktu tworzenia, kult maszyny, cywilizacji, art. i społ. radykalizm, eksperymenty, powiązania z komunistyczną lewicą.

44. awers - strona przednia monety, medalu itd. Także wewnętrzna strona dwustronnie malowanego (lub rzeźbionego) skrzydła ołtarzowego, rewers to strona zewnętrzna skrzydła

45. azuryt - minerał o barwie lazurowo-niebieskiej, często z upływem czasu przeobraża się w malachit - przykładem tego procesu jest zzielenienie nieba na starych freskach, gdzie użyto a. jako farby mal. Także: pigment niebieski.

B

1. babilońska sztuka - I poł II tysiąclecia p.n.e - I poł. I tysiąc. p.n.e., wychodząca z tradycji Sumeru, Akadii, Palestyny, Krety. Z okresu starobabilońskiego zachowało się malarstwo ścienne w pałacu w Mari wykonane techniką freskową i temperą: hieratyczne postaci władców i dostojników kontrastują ze swobodnymi wizerunkami zwykłych ludzi, ptaków, roślin.

2. bambociatta - gat. mal. rozpowszechniony w Europie od 2 ćw. XVII do 2 poł. XVIII w. na we Włoszech określenie wszelkich obrazów o tematyce anegdotycznej, rodzajowej, przedstawiających ludzi z niższych warstw społ a potem na mal. rodzajowe w ogóle. Najpierw włoscy malarze akademiccy sprzeciwiali się malarstwu niedralndzkiemu z kręgu van Lear, kt. charakteryzowała się realizmem, techniką światłocieniową, znalazł jednak wielu naśladowców. W miarę rozwoju malarstwa rodzajowego zwł. w XVIII w. termin ten tylko na określanie tematów groteskowych, dziwacznych, fantastycznych, komicznych.

3. barok - malarstwo, grafika - ekspresyjny nurt w sztuce europejskiej i latynoamerykańskiej ok. 1590-1770, przeciwstawny wobec klasycyzmu i realizmu. Także cała sztuka tego okresu (epoka artystyczna obejmująca wszystkie nurty) i cała kultura tej epoki (wraz z literaturą, teatrem, obyczajowością XVII-XVIII w. itd.). Cechy: propaganda i ceremonialność reprezentacji w sztuce dworskiej, wielkie kompleksy pałacowo-ogrodowe: monumentalna skala, iluzjonizm form, bogactwo kolorystyki, patos, efektowność materiałów; ideologia kontrreformacji i tryumfu kościoła, ostentacyjna teatralizacja, spektakularność. Iluzjonizm: dekoracje wnętrz kościelnych i pałacowych, triki perspektywiczne w architekturze, imitowanie naturalnych faktur i materii w mal. i rzeźbie.

Malarstwo: sensualizm, akcentowanie walorów kolorystycznych, fakturalnych, pogłębienie ekspresji dramatycznej, lirycznej, psychologicznej. 4 formuły kt. miały wpływ na mal. europejskie: styl Carraccich, Carravaggia (carravaggionizm), bolońskich i rzymskich malarzy-dekoratorów (iluzjonistyczne malarstwo ścienne - A.Pozzo), Rubensa. Rozwój formuły realistycznej: mal. rodzajowe, pejzażowe (weduta), portretowe, martwa natura. Dominacja tematyki: religijnej, mitologicznej i alegorycznej.

Grafika: nowa umiejętność oddawania efektów walorowych i światłocieniowych i miękkości modelunku (Rembrandt, Callot) Grafika reprodukcyjna stała się sposobem na rozpowszechnienie wzorców kompozycji mal. i rzeźb.

4. barwa - doznanie zmysłu wzroku spowodowane promieniowaniem elektromagnetycznym (odbieramy fale od 380-780 m.mikronów - skrajne podczerwone i nadfioletowe już niewidzialne).

Przy rozszczepieniu w pryzmacie światła słonecznego na barwy spektralne, czyli kolory tęczy, powstaje widmo światła białego czyli 6 barw zasadniczych (prostych), od najkrótszej to: fiotet, niebieski, zielony, żółty, pomarańczowy i czerwony. W kole barw przejście między czerwonym a fioletem stanowi purpura, nie występująca w widmie. Wszystkie barwy w kole są chromatyczne. Do achromatycznych należą: czarń, biel, szarości (wszystkie odcienie).

Barwy różnią się: tonem, nasyceniem, stopniem względnej jasności, które stanowią podstawowe fizyczne cechy barw.

Ton - oznacza właściwość barwy określaną popularnie kolorem

Nasycenie - to intensywność czystej barwy

Stopień względnej jasności (czyli odcień) - dotyczy też barw achromatycznych, otrzymujemy go dowolnie rozjaśniając lub przyciemniając barwy przez dadawanie do nich czerni albo bieli.

UWAGA! Barwa w malarstwie:

W odniesieniu do malarstwa termin barwa stosuje się wymiennie z terminem kolor. W mal. odbiega definicji od fizykalnej.

• rozróżnia się tylko 3 kolory podstawowe: czerwony, niebieski, żółty, kt. po zmieszaniu mogą dać wszystkie inne

• kolory dopełniające: pary kolorów w skład których wchodzą wszystkie trzy kolory podstawowe nazywamy dopełniającymi - dla żółtego: czerwony z niebieskim = fiolet, dla czerwonego: niebieski z żółtym = zieleń, dla niebieskiego: czerwony z żółtym = oranż. Zmieszanie kolorów dopełniających daje szary.

• temperatura - ciepłe to te o najdłuższych falach: czerwony (najcieplejszy), pomarańczowy, żółty; zimne - o najkrótszej: niebieski (najzimniejszy), fioletowy, zielony. Ale bywają chłodne czerwienie (karmin, kraplak), i ciepłe błękity (w tonach fioletów).

• barwnik - materiał barwiący, związek organiczny rozpuszczalny w spoiwie, używany do barwienia (np.tkanin), wydobywany ze źródeł mineralnych. Zmiana w pigment poprzez wytrącanie ich na nieorganicznym podłożu, jak wodorotlenek glinu (wtedy właściwości laserunkowe pigmenu), czy kreda lub gips (wtedy kryjący lub półkryjący)

• beithamidraszowy ornament

• berettino - techn. zdobienia ceramicznego, pokrywanie czerepu naczynia niebieskim szkliwem na kt. malowano ornamenty groteskowe lub figuralne żółtą lub białą farbą (XVI w. we wł.)

• bianco sopra bianco - techn. zdobienia ceram., białe szkliwo na szkliwie mlecznobiałym o cieplejszym tonie (XVI w. we wł.), gł. ornamenty arabeskowe

• Biblia pauperum, Biblia ubogich, Biblia picta - księga zawierająca przedstawienia ze Starego Test. i życia Chrystusa, zestawione typologicznie, stworzona prawdopod. przez mnichów, rozpowszech. od k. XIII w. wywarła wpływ na ukształtowanie programów malarstwa monumentalnego. Także cykle obrazowe zawierające nie powiązane ze sobą typologicznie sceny ze St. i N. Testamentu, mające za pośrednictwem ilustracji pouczać „ubogich duchem” o prawdach wiary.

• blik - skupione odbicie światła, zaznaczone na obrazie jasną farbą (impast), stos. w mal. dla podkreślenia plastyki i połyskliwości przedmiotów, fragmentów w oleju, pasteli, akwareli - przez użycie gwaszu.

• blokowa książka (ksylograficzna książka) - zawierająca cykle ilustracji drzeworytowych, często z tekstami wyciętymi w tym samym klocku co ilustracja, bez użycia ruchomych czcionek, pop. w średniowieczu w lit. rel. (XV, XVI w.)

• bolus, pulment - glinka czerwonobrązowa, żółtawa albo biała, stosowana od p. średniowiecza jako wykończeniowa warstwa zaprawy (z klejem lub białkiem) pod polerowane złocenia płatkowe w tłach i nibach obrzów. Od XVI w. stosowana w zaprawach pod mal. olejne, powodowała niekiedy zmiany w kolorycie obrazów (prześwitywanie zaprawy przez cieniejące warstwy malarskie).

• bordiura - ozdobny pas obramiający stanowiący zamkniętą całość dekoracyjną - stosowany nikiedy jako obżeże w kompozycjach malarskich (np. iluminacjach), grafice i in.

• bozetto - dawniej każdy szkic mal. i rzeźb., rozwój przypada na okres baroku (rozdział między pracą artysty i wykonawcy), nierzadko mają większą wartość art. niż ostateczne dzieła

• bromolej - technika fotograficzna z użyciem farby olejnej

C

1. camaїeu (en camaїeu) - malowidło monochromatyczne (malowane jednym kolorem w różnych odcieniach).

2. camera obscura - znana już Arystotelesowi, od XVIII stosowana przez wielu malarzy (Vinci) i sztycharzy wedutowych - przerysowywanie widoku dla wiernego odtworzenia

3. capricci (kaprys) - przedstawienia fantastyczne, nierealne, z el. pastiszu, w PL stosowany w wedutach rys. i ryc. najsłynniejsze to cykl Callota i „Caprichos” Goyi

4. carravagionizm - formuła stylistyczna w mal. barokowym (1605 - 40) wł. kontynuatorów i naśladowców Caravaggia. Cechy: silny światłocień z intensywnym snopem światła, neutralne, ciemne tło, postacie ujęte w półfigurach lub ¾, na bliskim planie, silne stłoczenie kompozycji, iluzjonizm w oddaniu faktur i materii przedmiotów i ciał, dramatyczny patos, dynamizm kompozycji.

5. cellografia (celloryt) - współ. techn. graf. druku wypukłego. Kolejność działań:

1. wytopienie rysunku na płycie celuloidowej lub z innej masy termoplast. rozgrzanymi narzędziami

2. wyciśniecie zarysu kompozycji po brzegach nadtopionego materiału

6. cellotypia - patrz światłodruk

7. ceratoryt - tec. graf. druku wklęsłego, polegająca na stosowani ceraty jako formy drukarskiej. Kolejność działania:

1. nacinanie warstwy powlekającej powierzchnię ceraty (uzyskanie cienkich kresek)

2. wydrapywanie grubszych kresek igłą aż do samej tkaniny

3. wtarcie farby druk. w nacięcia

4. odbicie na prasie miedziorytniczej

Odbitki przypominają akwafortę lub suchoryt. Wynalazł ją F. Jabłczyński.

8. chalkografia - nazwa spotykana czasem dla określenia miedziorytu.

9. chemigrafia - w drukarstwie fotochemiczna metoda otrzymywania klisz do druku wypukłego

10. chiaroscuro - światłocień lub malarstwo światłocieniowe, także drzeworyt światłocieniowy (techn. druku wypukłego, odmiana drzeworytu). Odbitka z kilku płyt lub desek - na jednej jest rysunek właściwy na pozostałych płytach oddzielnie tony półcieni i cieni, drukowane kolejno dopiero dawały całość obrazu. Po XVI wyszedł z mody.

11. chimera - z mit. gr. potwór ziejący ogniem w postaci lwa z głową kozy na grzbiecie i wężem zamiast ogona, także potwory o torsach kobiecych z okrutnym wyrazem twarzy (XIX/XX w.) i okreslenie na fantastyczne zwierzęta w kat. Notre Dame w Paryżu.

12. chinoiserie (chińszczyzna) - motywy chińskie lub dalekowschodnie, popularne szczególnie w rokoku.

13. chińskie malarstwo - gałąź szt. plast znajmującyh wraz z kaligrafią uprzywilejowaną pozycję w Chinach. Cechy: brak światłocienia, perspektywy poziomej (zamiast niej pionowa o wysoko umieszczonym horyzoncie lub powietrzna), ścienne, na zwojach, wachlarzach, parawanach, mal. wodne nie pozwala na żadne zmiany, wymagana pewności i szybkości, malowanie z pamięci, symboliczne odtwarzanie wewnętrznej istoty przedmiotu.

14. chromolitografia - litografia barwna - służy do robienia odbitek wielobarwnych przy użyciu oddzielnych form (20 i więcej) dla każdego koloru. Kolejność:

1. rysunek konturowy - kontury i obrys każdej z barw

2. druk od najjaśniejszej do najciemniejszej barwy

Dziś wyparta przez offset.

15. chwiejak - narzędzie używane w techn. graf., stalowe ostrze o kształcie zębatego łuku. Do naisekania płyty metal. w mezzotincie dla uzyskania czarnego tła.

16. cimelia (cymelia) - cenne i rzadkie obiekty w zbiorze muzealnym, bibliotecznym, archiwalnym, czasem nazwa osobnego działu muzeum.

17. cliché-verre - technika warszatowa łącząca techniki graf. i fotograf. (rysunek na zaczernionej płycie przeźroczystej lub kliszy fotograf. igłą i potem negatyw odbija się na światłoczułym papierze).

18. collage (kolaż) - technika pol. na zestawianiu na płaszczyźnie wycinków różnych materiałów w zamierzoną całość kompozycyjną za pomocą metod montąu (klejenia, spawania itd.).Stosowai pierwsi: kubiści Picasso, Braqe, potem dadaiści (Schwitters) i surrealiści (Ernst), dalszy rozwój prowadził do przestrzennego rozbudowania w assemblage.

19. contre-épreuve - odbitka z oryginału, nie z płyty a już z odbitki, także otrzymana przez odbicie pod prasą rys. lub ryc. wykonanych sangwiną, otrzymany rys. jest symetrycznie odwrócony w stosunku do oryginału.

20. correxit - napis w podpisach pod rys. lub ryc., oznacza częściowy udział w pracy drugiego artysty, np. nauczyciela danego rytownika, rysownika.

21. cyklorama - patrz panorama

22. cynkografia, cynkotypia - wypukła form druku. Kolejność działań:

1. trawienie płyty rysunku odręcznego wykonanego(kredką lub płynnym asfaltem) bezpośrednio na płycie cynkowej lub przeniesionego za pomocą negatywu na płytę pokrytą wcześniej światłoczułą warstwą kopiową (np. białka)

2. po naświetleniu płytę pokrywa się farbą

3. zmywa się ciepłą wodą kt. rozpuszcza naświetlone partie, odsłaniając metal pozostawiając rys. pokryty farbą

4. zapylanie żywicą i podgrzanie

5. trawienie płyty

6. uzyskuje się wypukła formę druku

23. czarnofigurowe malarstwo - zdobienie greckiej ceramiki: na czerwonym tle czarnym z białymi lub purpurowymi szczegółami

24. czerwonofigurowe malarstwo - zdobienie greckiej ceramiki: czerwone figury na czarnym tle.

D

1. Dada, dadaizm (dziecięca gwara: konik, zabawka) - międzynarodowy ruch rewolty artystycznej od 1915 r. wśród artystów eur. i am. Cechy: nastawienie antyracjonalistyczne i antyestetyczne wynikające z poczucia rozpadu cywilizacji, negacja obowiązujących form życia społ., dążenie do stworzenia antysztuki, pozbawionej norm i prawideł, absurdalny dowcip, drwina, szokowanie, ready mades, aranżacje typu Merz, fotomontaże (H.Arp, F.Picabia, M.Ray, M. Duchamp, M. Ernst, K.Schwitters)

2. decollage - techn. artystyczna polegająca na zamieszonej destrukcji, zrywaniu i niszczeni partii dzieła, usuwanie warstw materiałów.

3. décor bois - typ mal. dekoracji ceramicznej naśladującej usłojenie drzewa

4. dekalkomania - techn. mal. polegająca na rozciskaniu rozlanej farby, najczęściej tempery, między dwiema warstwami papieru, daje efekt wibracji barw w układach kojarzących się z fantastycznymi pejzażami (M.Ernst)

5. del. - napis w graf. na oznaczenie autora ryciny, często sztycharz lub drzeworytnik wykonywał rysunek innego artysty i rozróżniał to w podpisie pod ryc. umieszczając dwa nazwiska: del. i sc. lub inv.

6. dewocyjne przedstawienie - typ obrazu do prywatnej dewocji

7. dextrarum iunctico - gest podawania lub uściśnięcia prawicy, w obyczajowości i ikonografii ant. i nowoż. wyrażający symbolicznie zgodę, porozumienie, zawarcie związku małżeńskiego

8. diagonalizm - zasada kompozycji obrazu lub rzeźby po przekątnych - diagonalnych, akcentowanie kolorem, światłocieniem, elementem przedstawianym jednej lub kilku osi ukośnych, ograniczenie znaczenia kompozycyjnego pionów i poziomów, typowa dla m. barokowego

9. diorama - rodzaj obrazu o głębokim obramowaniu , pewne części malowane na półtnie nieprzeźroczyście farbą klejową inne laseruunkowo na cienkim materiale, umożliwia pokazanie tego samego widoku w różnych porach dnia z efektami perspektywy przestrzeni, niekiedy z ukazującym się lub niknącym sztafażem, w muzeach w działach przyrodn.

10. dir. - napis na rycinach wykonywanych przez uczniów pod kierunkiem wybitniejszego rytownika, umieszczony po jego nazwisku.

11. dominanta - gł. akcent w kompozycji kt. są podporządkowane inne elementy. Może być kolorystyczna, barwna - plama barwna odgrywająca zasadniczą rolę w kompozycji kolorystycznej obrazu (koloryt).

12. donator - ofiarodawca ruchomego dzieła sztuki (ołtarza, obazu itd), zwyczajowo przedstawiany na ofiarowanym przez siebie dziele, czasem w otoczeniu rodziny, we wczes. śred. pozbawiona cech portretowych, w pozie modlitewnej w skali zminiejszonej w stos. do całej kompozycji. W późn. średn. i renesansie na ogół portretowo, równy skalą innym postaciom, często w akcji, prezentowany przez swego patrona.

13. dripping - półautomatyczna technika mal., polegająca ma wylewaniu farby na płótno i przez jego pochylanie tworzeniu ściekających, nieoczekiwanych form. Rozwinięta przez amer. twórców z kręgu abstrakcyjnego ekspresjonizmu (J. Pollock i też M. Ernst od 42 r.)

14. dôlerie - motyw dekoracyjny w postaci małych scenek figuralnych lub animalistycznych, nacechowanych fantazją, humorem, groteskową deformacją, popularne w średniow. (w inicjałach i na marginesach rękopisów), w renesansie pojawiły się w malarstwie ściennym i grafice, w baroku połączyły się z groteską (chinoiserie, grylloi).

15. druk - darujemy sobie

16. druk akcydensowy - j.w.

17. druk tkanin - jw.

18. druk ulotny - j.w.

19. drzeworyt - technika graficzna druku wypukłego, także odbitka. Kolejność działań:

1. na pow. deski lub klocka wygładzonego i powleczonego warstwą gruntu wykonuje się rysunek

2. wycina się tło metal. dłutkami, nożem, rylcami, pozostawiając wypukły rysunek

3. powleczenie farbą drukarską

4. odbicie na papierze

To najstarsza technika graficzna, właściwy d. od XIV w. uprawiany w Europie, od XV w. ze szrafowaniem i zawód drzeworytnika, który odtwarzał w drewnie rysunek wykonany przez artystę , a obok monogramu autora rysunku umieszczał swój znak lub inicjał. (najwybitniejszy w XV/XVI w. był A.Dürer, potem Cranach, także używany do reprodukcji (il. czasopism), odrodzenie fascynacji d. przez zainteresowanie d. japońskim ( Gaugin, Munch W. Skoczylas, niem. ekspresjoniści).

20. dublowanie - metoda konserwacji obrazów malowanych na płótnie. Obraz wzmacniany przez podklejenie oryginalnego podłoża nowym płótnem klejami roślinnymi, zwierzęcymi, masą woskowo-żywiczną, klejami syntet. Masa klejąca przesyca i wzmacnia warstwy malowidła, stosowane od XVII w. przy rozdarciu, sfalowaniu,z butwieniu, odspojeniu zaprawy od płótna, łuszczeniu i sypywaniu farb. Powinno dać się łatwo odsunąć.

21. dyptyk - dwie czworokątne tabliczki połączone zawiasami, także: ołtarzyki przenośne z kości słoniowej, także: Nastawa ołtarzowa (ołtarz), szczególnie w średniowieczu, złożona z dwóch ruchomych skrzydeł, podzielonych zwykle na części (kwatery).

22. dywizjonizm - metoda mal. zapoczątkowana przez impresjonizm, wykorzystująca odkrycia optyki - rozbicie koloru na zasadnicze barwy widma słonecznego, kładzione drobnymi nieregularnymi plamkami czystych farb, łączących się w oku widza w jednolite płaszczyzny barwne o dużej intensywności (rozwój w neoimpresjonizmie i przekształcenie potem w pointylizm).

E

1. eglomizowanie - technika zdobienia szkła płaskiego: grawerowanie motywów dekoracyjnych w złotej lub srebrnej folii położnej na odwrotnej stronie szyby i wypełnienie rytu farbą. Warianty tej techniki znane od starożytności. Nazwa od franc. ramiarza Glomy'ego który stosował ją do ozdoby szklanych opraw grafiki (2 poł. XVIII w.)

2. ekslibris - znak własnościowy książki, kartka z wyobrażeniem graficznym I nazwiskiem właściciela książki, instytucji, od XV w. w formie heraldycznej, z portretem, rysunkiem alegorycznym, mottami.

3. ekspertyza - badanie dzieła sztuki pod wzgl. jego autentyczności, datowania, atrybucji określonemu autorowi, warsztatowi lub kręgowi artyst., dokonywana przez znawcę: historyka sztuki, konserwatora. Także pisemny dokument z orzeczeniem, wynikami badań.

4. ekspresjonizm :

• tendencja zmierzająca do spotęgowania napięica poprzez wybór momentów treściowych i kompozycji, często za pomocą deformacji i kontrastowych zestawień barwnych

• kierunek w sztuce i lit. w 1 ćw. XX w. (bo: wojna, niepokój, niestabilność polit-społ., symbolizm k.XIX w. i psycholog. teoria Freuda).

Cechy:

• zerwanie z realist. odtwarzaniem rzeczywistości, ukierunkowanie na wymowę przeżycia, wewn. świat psychiki, zainteresowanie prymitywną sztuką, szt. archaiczną, ludową i dzieci, gotykiem, manieryzmem

• żywiołowość sztuki, swoboda kształtowania formy i barw, przeżycia od ekstazy po melancholię i rozpacz, egzaltowane gesty i histeryczna mimika postaci, przejaskrawione, agresywne i gorące kolory, skośne linie, ostre kąty

• wpływy widoczne u: van Gogha, Ensora, Muncha, Kokoschka, T.Czyżewski, malarzy - ekspresjonistów, Witkacego.

• elektrotinta, trawienie elektrolityczne - tech. graf. druku wklęsłego, odmiana akwatinty. Trawienie odbywa się w elektrolicie pod wpływem przepływu słabego prądu elektr. Subtelniejsze i delikatniejsze tony niż w akwatincie.

• emballage - typ działania plast. rozpowszechniony w l.60-tych, polegający na tworzeniu obiektów sztuki o wyglądzie przedmiotów opakowanych (Christo).

• emblemat (emblem) - przedstawienie przedmiotu, oznaczające pojęcie, instytucję, jest znakiem samodzielnym (w odróżnieniu od atrybutu), także figura literacko-obrazowa pod ryciną często z wierszem, sentencją - intelektualna gra, szukanie związków między słowem a obrazem. Rozwój emblematyki i pokrewnej ikonologii spowodował w XVI-XVII w. konwencjonalizację języka alegorycznego w sztuce, wprowadził sztuczny kod symboliczny, repertuar motywów alegor.-symbol. wykorzystywany powszechnie w mal. i innych dziedzinach

• emulsja - układ dwóch nie mieszających się ze sobą cieczy, z których jedna jest zawieszona w drugiej w postaci bardzo drobnych kropelek, możliwa dzięki emulgatorowi. Zawieszone w wodzie są: olej, żywica, stopiony wosk. Naturalne emulsje to: żółtko jaja, mleko. Po odparowaniu wody pozostaje wyschnięta błonka, nie wrażliwa na działanie wody - to wielka zaleta farb opartych na spoiwie emulsyjnym (prawdziwa tempera), pozwala na nakładanie warstw mal. jedna na drugą, bez obawy rozmazania.

• en face, en pied, en trois quarts - sposób pokazania postaci w stosunku do patrzącego: na wprost, w całej postaci, w 3/4.

• enkaustyka - antyczna technika malarska, w której spoiwem jest wosk pszczeli, pigmenty mieszane z woskiem nakładano ogrzewanymi szpachlami lub na gorąco pędzlami. Cechy: trwałość barw, odporność na wilgoć, brak odporności na wysokie temperatury. Znane od Egiptu (portrety fajumskie), Grecji, Rzymie, zarzucona w średniowieczu.

• Entartete Kunst - zwrot ukuty przez nazistowskich ideologów na wszelkiego rodzaju poszukiwania awangardowe w szt., jako coś bezwartościowego, szkodliwego, zasługującego na bezwzględną likwidację.

• environment art - rodzaj dzieła i działania plast., gdzie widz znajduje się wewnątrz aranżacji i poddany zewsząd działaniu bodźców plast. Od l. 50-tych w kręgu pop-artu, pionier A.Kaprow., wybitni: Keinholtz, Oldenburg, Fangor.

• epigraf (z gr. napis) - napis ryty (inskrypcja) w kamieniu, metalu, drewnie na tablicach, grobowcach, budowlach itd. w Grecji, średniowieczu, potem jako godła i motta autora na wstępie utworu.

• épreuvre d'artiste (z fr. “próba artysty”) - odbitka ostatecznego stanu ryc. wykonana przez artystę przed odbiciem numerowanego nakładu. patrz też chalkografia (miedzioryt).

• exc. (łac. excudit - wydał) - skrót używany w graf. dla oznaczenia wydawcy (sztycharze bywali albo anonimowi albo sami byli wydawcami - XVII-XVIII w.)

F

1. fajumskie portrety - egipskie portrety sepulkralne z I-IV w. n.e. malowane techn. enkaustyczną, rzedziej temperową na cienkich deseczkach, płótnie; nakładano je i przywiązywano bandarzami na twarzy zmarłego po zmumifikowaniu zamiast masek, realistyczne, od II w. stają stereotypowe (od znaleziska w miejscowości Fajum).

2. faksymile (facsimile) - m.in. odtworzenie malowanych, rytowanych i rytych pierwowzorów stosowane w wydawnictwach naukowych.

3. faktura - sposób kształtowania przez artystę, wykonawcę projektu powierzchni działa mal., graf. itd. zależny od charakteru tworzywa, techniki, narzędzi i indywidualnego stylu twórcy. W mal. zwł. sposób nakładania farb na podłoże (f. gładka, szorstka, impastowa), pomaga w datowaniu i ustalaniu autentyczności dzieła.

4. falsyfikat - świadome naśladowanie działa szt. danego artysty, okresu, tak by wyglądał na oryginał, to nie kopia dzieła sztuki!!

5. farba - to mieszanina= pigment + spoiwo, do XIX w. ucierane ręcznie, potem gotowe.

Wg spoiw:

• olejne - gł. olej lniany, olej żółknie, stos. w mal. tablicowym, rzadziej ściennym, znane od XII w.

• olejno- żywiczne z dodatkiem balsamu, stosowane od XVII w.

• wodne: temperowe, klejowe, plakatowe, akwarele, gwasze - gdzie spoiwem jest roztwór kleju w wodzie albo mieszanina emulsyjna (białko, żółtko, kazeina, mleko, kleje roślinne, zwierzęce, żywica), klejowe i plakatowe są nietrwałe, gł. do dekoracji.

• woskowe - z wosku naturalnego lub preparowanego, używane na gorąco, trwałe, podobnie jak tempera

• wapienne - spoiwem jest mleko wapienne mieszane z pigmentem utartym w wodzie

(farba = pigment + woda + mleko wapienne), do malowania tynków i drewna

• oparte na żywicach sztucznych

Wg krycia:

• kryjące - nieprzeźroczyste, przy użyciu pigmentów kryjących

• laserunkowe - przeźroczyste, przy użyciu pigmentów o takich właściwościach lub przed dodanie większej ilości spoiwa do pigmentów kryjących lub przez użycie barwników rozpuszczalnych w spoiwie.

• farba graficzna - farba druk. składająca się z pigmentu, spoiwa, obciążalnika i czasem suszki. Wgraf. artyst. stosuje się f. o spoiwach olejnych(druk wypukły, litografia, druk wklęsły, sitodruk), i wodnych (dzeworyt, linoryt, sitodruk). Dobre nie blekną i nie zmieniają koloru po wydrukowani, schną w granicach normy.

• fecit łac. „zrobił, wykonał” (faciebat, skr. fec., fc., fct., f.) - określenie autorstwa umieszczane przy nazwisku artysty lub oznaczenia miejsca wykonania, także pinxit (pinx.)

• fereton - w kościele katolickim przenośny, obustronny obraz lub rzeźba na podstawie, w którą wsuwa się drążki, rodzaj przenośnego ołtarzyka obnoszonego w czasie procesji

• fête galante - przedstawienie wytwornego towarzystwa na tle przyrody w scenach zabaw parkowych, koncertów, posiłów pod gołym niebem, zalotów, charakterystyczny temat malarstwa rokokowego XVIII w. A.Watteau.

• fiksatywa (utrwalacz) - płyn do utrwalania łatwo zacierających się rysunków ołówkiem, węglem lub kredką; to roztwory żywic (szelak, mastyks, damara) gł. w alkoholu, eterze, odtłuszczonym leku. Pastele zmieniają kolory.

• filakterie - motyw dekoracyjny w czasie wstęg o zwijających się końcach, z napisami odot. treśic przedstawienia, rozpowszechniony w średn., baroku.

• fiszorek - narzędzie do rozcierania na rysunku węglem, ołówkiem, kredką lub pastelą, sporządzone ze zwiniętej skóry lub papieru, ostro zakończone, używane od poł. XVIII w.

• fluoroforta - techn. graf. druku wklęsłego, pochodna akwaforty, także ryc. Rys. wykonywany ientycznie jak w akwaforcie:

1. pokrycie płyty szklanej werniksem woskowym

2. rysunek

3. trawienie kwasem fluorowodorowy

4. usunięcie werniksu i pokrycie płyty farbą

5. odbitki ręcznie na wilgotnym lekko przeklejonym papierze, uderzeniami gęstą szczotką

Rzadko stosowane, bo szkodliwy dla zdrowia kwas i wolny sposób odbijania.

14. folio - patrz papier, pigment błękitny

15. formis - warsztat drzeworytniczy lub sztycharski lub płyta graf, drzeworytnicza. W podpisie ryciny wraz z nazwiskiem

16. fotochrom - technika druku płaskiego, odmiana fotolitografii z zastosowaniem asfaltu świtłoczułego. Kolejność działania:

1. asfalt światłoczuły nanoszony na kamień litograficzny

2. po wyschnięciu przykłada się negatyw rysunku

3. potem szybę

4. naświetlanie w świetle słonecznym

5. wywołanie w olejku terpentynowym, spłukanie wodą

6. następuje utwardzenie

7. druk w technice ossa-sepia

Stosowany do drogich reprodukcji rysunków, akwarel, oddaje dokładnie detale

17. fotocollage - obraz fot., do którego w sposób mechaniczny np. przez przyklejenie, dodano inne elementy dwu lub trójwymiarowe

18. fotolitografia - techn. druku płaskiego, gdzie rysunek jest przenoszony na formę litograficzną sposobem fotograficznym bezpośrednim:

1. nałożenie rys. na światłoczułą warstwę kopiową,

2. naświetla się nałożony negatyw,

3. nakłada farbę, wywołuje w wodzie

Także metodą pośrednią z użyciem papieru fot. przedrukowego do kopiowania negatywu rysunku.

19. fotomontaż - obraz fot., składający się z obrazów fotografiznych połączonych ostatecznie w całość, albo poprzez rzucanie kilku negatywów na papier albo poprzez montaż kilku obrazów pozytywowych i reprodukując tak otrzymany obraz.

20. fowizm - kier. w mal. franc. pocz. XX w. o charakterze ekspresyjnym, powstał w 1905 r. Nie było manifestu, programu a spotkanie artystów podobnie myślących, skupionych wokół Matisse'a: Dufy, Braque, Roault i in. Nazwę nadał L.Vauxcelles ten sam krytyk kt. wymyślił nazwę kubizm. Cechy: dążenie do swobody art., zerwanie z naśladowaniem natury, fascynacja szt. prymitywów, Dalekiego Wsch, bizant. mozaikami. Cechy: deformacja rysunku, syntetyczne kształtowanie formy, stosowanie czystych, płaskich, świetlistych plam koloru. w 1907 r. formacja rozpadła się.

21. fresk (al fresco, buon fresco z wł. (pittura a ) fresco - malowane na świeżym tynku):

• technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku, pokryty kilku warstwami zaprawy: intonaco - ostatnia gładka warstwa tynku do malowania techniką freskową, zawierająca wapno gaszone, drobny przesiany piasek lub pył marmurowy, arriciato warstwa spodnia, grubsza (doczytać), farbami z pigmentów odpornych na alkaliczne działanie wapna, rozprowadzonymi wodą deszczową

• malowidło wykonane tą techniką - spoiwem staje się tu samo podłoże na skutek przemiany wapna gaszonego pod wpływem dwutlenku węgla z powietrza w krystaliczny węglan wapnia, który wiąże cząsteczki farby; malowidło wykonuje się częściami, nakładając ostatnią warstwę zaprawy intonaco tylko na taką część powierzchni, jaką można zamalować w ciągu dnia (tzw. partia dzienna, dniówka, czyli giornata), w przeciwnym razie wyschnięta zaprawa nie wiąże się już z farbą i nie zamalowane partie tynku muszą być usuwane. Przeniesienia na ścianę projektu malowidła wykonanego na kartonie dokonywano rysując siatkę ułatwiającą powiększanie, lub przez wyciśnięcie konturu na ścianie, albo przeprószenie węglem drzewnym poprzez otworki zrobione w kartonie. F jest techniką b. trudną, gdyż nie pozwala na wprowadzanie poprawek i zmian, należy jednak do najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego

F w XV w. występuje prawie wyłącznie we Włoszech, stosowany i rozpowszechniony przez wielu artystów renesansu i baroku, został następnie prawie zupełnie zarzucony. Znany w VII-XIX w. jako technika mieszana z - al secco. Jako f. niesłusznie określa się każde malowidło ścienne wykonane inną techniką.

22. frontalizm - zasada kompozycji polegająca na przedstawieniu postaci ludzkiej od przodu, w układzie ściśle symetrycznym (zwłaszcza jeśli chodzi o głowę i korpus). Występował w sztuce wielu ludów pierwotnych Dalekiego Wschodu, Grecji, Rzymie, Bizancjum itp.

23. frottage - technika rysunkowa polegająca na pocieraniu grafitem kartki papieru położonej na fakturalnie ukształtowanych powierzchniach różnych materiałów, jak drewno, kamień itd. Tak powstały rys. daje duże bogactwo efektów i rozmaitych skojarzeń. Po raz pierwszy użyta w l. 20. XX w. przez M. Ernsta.

24. fumages - określenie nadane przez W.Paalena w k.l. 30. XX w. własnym pracom, będących zapowiedzią taszyzmu, Paalen używał efektów dawanych przez kopeć świecy osadzony na papierze lub płynna rozdmuchiwana po powierzchni kartonu. W PL kopcia używał M. Bogusz w l.70.

25. fundator - założyciel kościoła, klasztoru, szkoły, szpitala, miasta, dostarczający środków materialnych potrzebnych do realizacji i niejednokrotnie dyktujący program i charakter fundowanego obiektu (upamiętniały to tablice erekcyjne, obrazy, płaskorzeźby, malowidła ścienne, w których umieszczano jego portrety, w średn. często z modelem ufundowanej budowli w ręku. patrz też donator.

26. futuryzm - ruch art. powstały w 1909 r. we Wł., potem też we Francji, Niemczech, Rosji. Manifest futuryzmu Marinettiego ogłoszony w Le Figaro w Paryżu '09, manifest malarstwa futurystycznego w '10. Pierwsza wystawa w '12 w Paryżu (uczestnicy Balla, Severini, Carra, Russolo, Soffici, Delanuay, Picasso, Leger.

Cechy: kult dynamizmu życia współczesnego, szybkości, techniki, maszyny, gloryfikacja siły, zniszczenia, wojny, burzenie wszelkich tradycji, najgłębsza pogarda dla wszelkiego naśladownictwa wobec natury i innej sztuki, synteza wszelkich form ruchu w obrazie, odrzucenie perspektywy celem „umieszczenia widza w centrum obrazu”, czwarty wymiar, uważana nieraz za odłam kubizmu. Wpłyną na powstanie rajonizmu, konstruktywizmu i w PL formizmu. Wygasł w 1919.

Z pierwszego manifestu: „Chcemy zniszczyć muzea, biblioteki, zwalczać moralność, feminizm i wszystkie oportunistyczne i utylitarne nikczemności. Gdyż szuka nie może być niczym innym, jak gwałtem, okrucieństwem i niesprawiedliwością”.

G

1. geniusz - w mit. rzym. bóstwo opiekuńcze personifikujące siłę życiową mężczyzny (kobiety to junona). W postaci węża lub młodzieńca, ze skrzydłami, rogiem obfitości, w szt. nowożytn. jak nagie dziecko lub mężczyzna z pochodnią; na grobowcach w renes. i klasycyzmie jako postać w szatach ze zgaszoną pochodnią alo gaszący ją: tzw. anioł śmierci.

2. gesso grosso (wł. „gruby gips“)- w mal. ściennym zaprawa malarska z gipsu palonego i kleju zwierzęcego, stanowiąca spodnią warstwę gruntu. Na nią nakłada się kilka warstw delikatnego gipsu (gesso sottile) zmieszanego z dużą ilością wody i kleju zwierzęcego - łatwy do gładzenia i modelowania i dopiero na g.s. nakłada się złocenia i właściwe malowidło.

3. giloszowanie - mech. rytowanie skomplikowanego wzoru kółek, linii, pętel giloszarką. Dziś na banknotach to widać.

4. gips - uwodniony siarczan wapnia, otrzymany przez wypalenia skał gipsowych, stosowany w mal. ściennym jako gesso grosso, jako barwnik słabo kryjący w technice klejowej, temperowej i gwaszowej Z wodą tworzy masę, kt. wysychając twardnieje

5. gipsoryt - technika graf. druku wypukłego, także odbitka tą techniką. Stosowany od XIX w., rozwinięty w l. 30 w Atelier 17 w Paryżu.

1. opracowanie rylcem płyty gipsowej i in. narzędziami albo:

2. odbijanie ręcznie za pomocą wałka, kostki, liczba odbitek ograniczona

albo

3. wycinanie rys. w wylanej na szybie warstwie wosku lub gipsu

4. z tego negatywu odlewa się właściwą formę druk

5. kreski i plamy stanowią właściwy relief druku

6. odbijanie - jw.

6. gotyk - styl w szt. plast. dojrzałego i późnego średniowiecza , ukształtowany we Francji od XII w. trwał w licznych odmianach do pocz. XVI w., związany z doktryną kościoła, szt. religijna, ale też powiązania z kulturą rycerską i mieszczańską. Początkowo dominowała architektura, w późnym g. równorzędne lub nadrzędne stało się malarstwo i rzeźba. Cechy: skomplikowany program ikonograficzny, ewolucja od stylizacji i idealizacji ku realizmowi i coraz większej ekspresji, rozwój witrażownictwa, malarstwo ścienne traci na znaczeniu (tylko dominuje we Włoszech), rozwój mal. miniaturowego - kt. zerwało z płaską, linearną stylizacją na rzecz trójwymiarowego i przestrzennego ujęcia wnętrz i krajobrazów, rozwój mal. tablicowego gł. w wieloskrzydłowych ołtarzach - gł. cykle z ćycia Jezusa i Maryi. Twórcy Niderlandy J. van Eyck, Memling, van der Weyden, w Burgundii M.Broederlam, Francja: Mistrz Piety Awiniońskiej, Niemcy Wogelmut, we Włoszech Giotto, Ducco, Martini, bracia Lorenzetti, w Pl: szkoła małopolska (tryptyki krakowskie). W póż. gotyku - rozwój grafiki - drzeworyt.

7. grafitti - rodzaj techniki i działania artyst. - wyskrobywanie lub malowanie słów, znaków, obrazów wprost na ścianach budynków w miejscach publicznych (pojawienie się farb w pojemnikach ciśnieniowych, zastosowanie szablonu - szybkość działania : H. Nagel, J-M. Basquiait , Haring). Ogromy rozwój w l.80-tych, wpływ na grafikę, wzornictwo, reklamę.

8. grafika - jeden z podstawowych działów sztuk plastycznych, obejmuje techniki warsztatowe pozwalające na powielanie rysunku z uprzednio przygotowanej formy druku (płyty metalowej, klocka drzeworytniczego, itd.). G. artystyczna - tu od początku do końca robi wszystko artysta - od projektu, przez dobór narzędzi po wykonanie odbitek. Odbitki nazywają się rycinami i mają wartość oryginalnych dzieł sztuki.

Technika wypukła: drzeworyt, linoryt, gipsoryt, metaloryt itp.

Technika wklęsła: miedzioryt, staloryt, suchoryt, mezzotinta, kamienioryt, ceratoryt oraz technika trawiona: akwaforta, akwatinta, elektrotinta, fluoroforta, kredkowy sposób, miękki werniks

Technika płaska: litografia, algrafia, cynkografia

Sitodruk jest osobną techniką (srigrafia).

W Europie rozwinęła się od XV w., od XVI w. do XX w. jako g. artyst. do reprodukcji dzieł malarskich.

9. gravé par - napis spotykany w podpisach pod rycinami przed nazwiskiem rytownika, patrz też sc.

10. grawiura - wychodząca już z użycia nazwa na odbitkę z płyty metalowej technikami wklęsłymi.

11. grisaille, en grisaille - malowidło monochromatyczne naśladujące płaskorzeźbę, rzeźbę, sztukaterię, tylko kolorem szarym w różnych odcieniach, w Holandii od XVII, Francji od XVIII w. patrz też camaieu.

12. groszkowe ryciny (śrutowe) - odbitki graf. z płyt drewnianych lub metal., opracowywanych dodatkowo za pomocą punc (sztyftów) wygniatających zagłębienia - daje białe punkty i kreski na ciemnym tle. (od XV w.)

13. groteska - ornament rośl. składający się z wici z wplecionymi motywami fuguralnymi i zwierzęcymi i in. elementy, w tym fantastyczne, architektoniczne... Powstała w Rzymie I w. n.e. W renesansie i klasycyzmie wraz z arabeską najpopularniejszym motywem dekoracji mal.

14. grunt = zaprawa

15. gryf - twór fantastyczny w ciele lwa, skrzydła i głowa drapieżnego ptaka. Jako motyw dekor. występuje od staroż. Grecji, Rzymu po nowożytność.

16. grylloi - w sztalugowym mal. hellenistycznym (III-I w p.n.e.) przedstawienie rzeczywistości w sposób groteskowy (np. przez obdarzenie ludzi cechami zoomorficznymi, świńskie uszy itd.) lub karykaturalny (wyolbrzymienie wad, ułoności), typowy dla mal. rzym., odpowiednik średniowieczny - drolerie.

17. gwasz (guasz) - nieprzeźroczysta farba wodna z domieszką kredy lub bieli , nadając jej właściwości kryjące, spoiwo: guma arabska.po wyschnięciu jaśnieje, efekt podobny do pasteli. Podłoże - papier, kość słoniowa, pergamin. Stosowany do wydobycia świateł lub poprawkach w akwareli. W Eur. od średniowiecza (iluminacje), powszechny w XVII i XVIII w. w miniaturach portretowych.

H

18. hagiografia = świętych przedstawienia

19. happening - forma artyst. wypowiedzi operująca ciągiem zdarzeń o częściowo zaplanowanej strukturze, otwarta na przypadek i improwizację; wciąganie widza w akcję i uczynienie z niego współtwórcy wydarzenia. Elementy widowiska parateatralnego, muzyka, projekcja filmowa. Rozwój l. 50 i 60. w USA (od dadaistów i surrealizstów - automatyzm i improwizacja)

Wg W. Vostella (jednego z twórców) h. to:

1. jednorazowość wydarzenia

2. zdarzenie odbywa się na dworze

3. publiczność uczestniczy czynnie w wydarzeniu

4. przypadek happeningu nigdy nie może zdarzyć się w muzeum

Przykłady: pierwszy h. to „18 happenings in 6 parts” A. Kaprowa w 1959 r. w Reuben Gallery w NY.Prekursorzy: dadaiści i Y. Klein. Twórcy Vostell, Kaprow, B.Vautier, R. Filliou, G. Brecht, D. Higgins, J. Beuys, O. Muehl, A. Koepecke, Ch. Moorman.

Rodzaje h.

1. w stronę teatru, sceniczny charakter (C. Schneeman „Meat Joy”)

2. likwidacja podziału na widzów i uczestników, w mieście na łonie przyrody, między teatrem a archaicznymi czynnośicami rytualnymi (A. Kaprow, nazywane też „Events” - J.Cage - muz. miał wpływ na Kaprowa)

3. decollage - z segmentów bez związku ze sobą, prowokacyjne (Vostell)

U schyłku l. 60-tych z h. wyrosły różne formy „acivities”

H. był przeciw:

• surowym rygorom intelektu

• perfekcjonizmowi

• sztywnym regułom kompozycji ograniczającym wyobraźnię

• sztuki jako twórczego ładu

Dążył do:

• wyzwolenia impulsów anarchii imaginacyjnej i emocjonalnej

Korzenie h. z rytuałów rel., tradycjach ludycznych: plebejskich i dworskich.

H. w Polsce uprawiali: W. Borowski, T. Kantor, A. Matuszewski.

20. hard egde (twarda krawędź, kant) - zmina, twardo i surowo budowana geometryczna abstrakcja (prekursor B. Newman). termin stworzony w 2 poł. lat 60 XX w. w USA

21. heliograwiura (fotograwiura - odmiana akwatinty) - z gr. helos - słońce+grawiura technika graf. druku wklęsłego, odmiana akwatinty. Pozwala na przeniesienie rysunku półtonowego na płytę miedzianą bez rastra (fotomechnicznego rozbicia na punkty). Oprac. czeski grafiki K.Klič ok. 1880. Służyła przede wszystkim do reprodukowania dzieł malarstwa, rzeźby i archit., oddając dobrze wszelkie detale. Dziś łączy się ją z fotografią; można łączyć z innymi metodami techniki druku wklęsłego.

Sposób wykonania:

rysunek pozytywowy (wykonany za pomocą fotografii) kopiowany jest na papier pigmentowy, uczulony dwuchromianem potasowym, sposobem kopii stykowej. Naświetlony papier po zwilżeniu przyciska się do przygotowanej (jak do akwatinty) płyty miedzianej, a następnie wywołuje w ciepłej wodzie, po chwili zdejmuje się papier, na płycie następuje rozpuszczenie warstwy pigmentowej proporcjonalnie do stopnia naświetlenia. Potem spłukuje się płytę zimną wodą, na powierzchni zostaje wyraźny obraz rysunku, tworzący delikatny relief, gdzie partie najsilniej naświetlone tworzą najgrubsze płaszczyzny, płytę trawi się w kolejnych roztworach chlorku żelazowego od 41 do 31ºBé (jednostka gęstości cieczy), który trawi głębiej lub płyciej płytę w zależności od warstwy reliefu. Po wytrawieniu usuwa się zapyloną żywicę lub asfalt i wykonuje odbitkę w prasie miedziorytniczej na moczonym papierze.

22. heliotypia = światłodruk.

23. heros (z gr. heros)- w mitologii człowiek lub półbóg wyróżniający się zaletami ciała i duszy, lecz śmiertelny (Herakles, Achilles), postaci mitów bohaterskich, ulubiony temat starożytnego malarstwa i rzeźby (heroizacja - nadawanie cech herosów, nawiązanie do antyku, np.: ks. Józef Poniatowski w pomniku B. Thorvaldsena w Warszawie, ujęty w formule ant. pomnika konnego i ukazany jako nagi heros antyczny.

24. hiperrealizm - (gr. hyper - nad + realizm) zapoczątkowany w USA, rokwit l. 1970-73 - ważna pozycja na VII Biennale de Paris w 71 r. i na V Documenta w Kassel w 72 r.

Cechy:

• Niezwykła wierność odtwarzanych motywów,

• odrzucenie elementów pikturalnych i in. cech estetyzmu.

• duże wymiary płócien

Cechy wg J.Ch. Ammana:

• optyczna realność jako metoda

• optyczna realność odtworzonego przedmiotu

• prawie zawsze wzór stanowi zdjęcie albo diapozytywwzór fotograficzny przenoszony przez projekcję na podkład obrazu zamiast tradycyjna kom[pozycja

• odrzucenie specyficznych, indywidualnych cech warsztatu twórczego

• przedmiot oddany jest precyzyjnie, zgdonie ze wzorem

• motywy pochodzą z codziennego życia i otoczenia artysty

• podkład fotograficzny jest świadomie wybraną sytuacją wyjściową dla przedstawiania obrazu, a nie jako środek pomocniczy.

Formy: dwuwymiarowe obrazy oraz w formie artap.

Przedstawiciele: D. Hanson, J. de Andrea, Ch. Close, S. Posen, R. Goings, R. Cottingham, D. Eddy, G. Richteri, F. Gertsch.

25. historyczne przedstawienie - przedstawienie tematu rel., mitologicznego, antycznego, średniowiecznego lub współczesnego, literatury średniowiecznej lub nowożytnej.

historia była tematem narracyjnym (co różni ją od alegorii) lub kultowym lub dewocyjnym

w tematyce religijnej. Najwyższe miejsce - obok alegorii w dawnej hierarchii gatunków artystycznych.

w religii przedstawienie wydarzenia prawdziwego lub z przekazu biblijnego, apokryficznego, hagigraficznego; na ogół ma formę narracyjną i dydaktyczną

wyobrażenie wydarzenia historycznego z własnego lub obcych krajów lub wydarzenia współczesnego (malowidła i reliefy z Egiptu i Mezopotamii - bitwy, zwycięstwa władców, hołdy poddańcze), także szt. hellenistycznej i rzymskiej ( mozaika - bitwa Aleksandra z Dariuszem pod Issos, relief kolumny Trajana - podbój Dacji). W średniow.miniatury książkowe (dzieła o hist. antyku) i in. dziełach szt. (tkanina z Bayeux). Od renesansu częsty temat w malarstwie, czerpany z:

• hist. antyku („Triumf Cezara” A. Mantegni, „Bitwa Aleksandra” A. Altdorfera),

• z hist. chrześcijaństwa ( „Bitwa Konstantyna Wielkiego na moście Mulwijskim” Rafaela i G. Romano),

• dziejów narodowych (słynne bitwy, sceny z dziejów wybitnych władców) i

• wydarzeń współczesnych („Poddanie Bredy”, Velázqueza, cykl medycejski Rubensa z epizodami panowania Henryka IV i Marii Medycejskiej). Współczesne wydarz. szczególnie popularne od XVIII/XIX w.

W 2 poł. XIX w. rozkwitło we wszystkich krajach Europy realistyczne malarstwo historyczne (w Pl: J. Matejko, A. Grottger).

26. historyzm:

w szerszym znaczeniu: nawiązanie do przeszłości, zjawisk historycznych, w archit. użycie dawnych stylów lub ich elementami. Powstał w I poł. XIX w., inspirowany przez romantyzm, przede wszystkim w achit. do gotyku (neogotyk) a w poł. XIX w. do renesansu i baroku (neorenesans i neobarok), reakcją na historyzm była secesja (XIX/XX w.) potem też konstruktywizm

w węższym znaczeniu: w stosunku do malarstwa historycznego - dbałość o wierność wobec źródeł literackich, kostiumów, podobieństwo postaci z zachowanymi portretami itp.

27. Hodegetria - „Matka Boska Częstochowska” - sztandarowy przykład. typ ikonografiznych wizerunków Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Matka boska trzyma Jezusa na lewym ręku, prawą ręką na niego wskazuje, on ma podniesiona prawą rękę w geście błogosławieństwa, sztywność postaci, frontalne ujęcie - charakter reprezentacyjny. Znany już od czasów wczesnochrześc., b. popularny w malarstwie bizantyjskim ok. VI w. i w okresie pobizantyjskim w sztuce chrześcijańskiej Wschodu., wyst też na Zach. Europy. To też nazwa klasztoru w Konstantynopolu ton Hodegon w kt. znajdowała się najstarsza ikona z takim przedstawieniem.

28. horror vacui - (z łac.) w rzemiośle art. lub dekoracji architektownicznej tendencja do całkowitego wypełnienia pola powierzchni przedmiotu mnogością motywów ornamentalnych, bez pozostawienia pustego tła. (patrz też amor vacui).

29. hortus conclusus (ogórdek różan; z łac. ogród zamknięty) - w ikonografii chrześcijańskiej oznaczał przedstawienie Marii z Dzieciątkiem w ogrodzie - symbol dziewictwa Maryi.

30. horyzontalizm - zasada kompozycyjna, polegająca na rozbudowie kompozycji dzieła wszerz, z podkreśleniem kierunków poziomych (horyzontalnych), którym podporządkowuje osie i podziały pionowe, osłabienie kierunków pionowych( kompozycyjne ograniczenie, przecinanie). Przeciwieństwo wertykalizmu, patrz też- diagonalizm.

I

1. ikona - obraz kultowy, ukaszałtowany w kul wschodniochrześc., wyobrażający osoby święte, sceny biblijne; wg kanonu ikonograficznego wg wzorów z podlinników (dyktujących dopuszczalne tematy i niezmienne metody wykonania). Dogmant wcielenia Jezusa Chrystusa z IX w. w ikonę, obecność w obrazie świętego; malarz miał być mistykiem, ascetą. I. była zawsze podpisana potwierdzając tożsamość przedstawionej osoby i uświęcając obraz. Malowane na drewnie temperą lub enkaustyczną techn. Rozkwit XIV-XVI w.

2. ikonografia - 1. nauka pomocnicza hist. szt. powstała w XIX w., zajmuje się rozpoznaniem tematów ikonograficznych, badaniem ich stąłości, wariantów, motywów, odczytaniem treści symboli, personifikacji, atrybutów itd., pomaga w datowaniu, ustaleniu autentyczności. 2. zbiór dzieł szt., gł. malarstwa i foto., stanowiacy dokumentację danego tematu, osoby, miejsca lub zagadnienia.

3. ikonologia - 1. jedna z metod badawczych hist. szt. powstała w XIX w., rozwinięta od 2 ćw. XX w. E.Panofsky - wybitny przedstawiciel, w PL J. Białostocki. Panofsky głosił, że odczytanie dzieła sztuki nie może ograniczać się do sfery formalno- przedmiotowej, ale też rozciągać się na sferę znaczeń umownych - wynikających z postaw ideowych - czyli poprzez analizę ikonologiczną. Wg niego interpretacja powinna opierać sie na widzedzy o historii, stylu, alegorii, sytuacji historyczno-kulturowej. Gombrich wzbogacił o metody psychologii percepcji. 2. zbiór alegorycznych figur, personifikacji i ich opisów - popularne w baroku, traktowane jak podręczniki dla artystów, wzorowane na książce C.Ripa „Iconologia” z 1593.

4. ikonostas - w cerkwii ściana dzieląca nawę od przestrzeni ołtarzowej, wysoka, całkowicie zamknięta, pokryta ikonami.

5. iluminacja - miniatura do tekstu rękopiśmiennego na pergaminie, iluminator - malarz wykonujący miniatury, występują głównie w sztuce średniowiecza do XVI w.

6. iluzjonizm - w malarstwie dążenie do możliwie wiernego oddania złudzenia rzeczywistości, z zastosowaniem zasad perspektywy, zaakcentowanie przestrzeni, budowy anatomicznej, oddanie wiernie barwy i materialności postaci i przedmiotów. Terminem malarstwo iluzjonistyczne - określa się zwłaszcza monumentalne malarstwo ścienne, kt. przez mistrzowskie opracowanie perspektywy i stosowanie skrótów stara się pokazać powierzchnię ściany, sklepienia jako przestrzeń otwartą lub ograniczoną ramami architektonicznymi, uciekającą w głąb, zatarciem granic między archit. rzeczywistą a malowaną. Rozwój od XV w. we Włoszech, rozkwit przypada na okres baroku - wielkie dekoracje sklepienne i ścienne w kościołach, budowach publ. (Caracci, Pozzo)

7. Immaculata - niepokalana, typ ikonograficznych wizerunków Marii bez dzieciątka, frontalnie w całej postaci, z aureoloą, gwiazdami wokół głowy, depczącą węża, w otoczeniu puttów, adorowaną przez świętych itd. popularna w baroku rokoku we wł. i hiszp.

8. imp. (łac. impressit - odbijał) - napis spotykany w podpisach pod ryc. przy nazwisku, najczęściej pod litografiami, może odnosić się do wykonawcy odbitki, jak i właściciela zakładu litograficznego.

9. impast - nałożenie farby pędzlem lub szpachlą o wyraźnej wypukłości, stos. w oleju, rzadziej temperze, stos. najpierw do podkreślenia efektów światła, od XIX w. u impresjonistów zaś dla urozmaicenia faktury malarskiej, na dużych partiach uzyskuje się szorstką powierzchnię, jakby rzeźbioną fakturę obrazu - tzw. pastoso.

10. impregnacja - w konserwacji obrazów nasycenie drewna, płotna lub papieru roztworami żywic, wosku (na gorąco) dla zabezpieczenia przed pleśnią, szkodnikami i jego wzmocnienia, także nasycenie spoiwem malowidła ściennego.

11. impresjonizm - kier w mal. franc. 70 i 80 lata XIX w. Od nazwania obrazu C. Moneta pt.” Impresja - wwschód słońca” określenie ironiczne krytyka Leroya (podczas wystawy w 1874 r. w Paryżu). Przedstawiciele: Monet, Renoir, Pisarro, Degas, Sisley. W Pl Podkowiński, Pankiewicz, Wyczółkowski. Wywodziłą sie z mal. kolorystycznego weneckiego francuskiego, hiszpańśkiego i doświadczeń pejzażystów (Turner, Constable), Coubertem i kręgu artystów wokół Maneta. Cechy: odejście od akademizmu, obiektywnego realizmu, wrażeniowe przekazanie widzenia rzeczywistości, subiektywne, zjawisk ulotnych, posługiwanie się kolorami lokalnymi (odkrycia w optyce - rozbicie widma słonecznego), posługiwanie sie dywizjonizmem (kładzenie obok siebie drobnych, nieregularnych plam czystych, jasnych kolorów, łaczących sie w oku widza w większe płaszczyzny barwne), lekkie nakłądanie farb, szkicowość, zacierające się kontury, z fascynacji drzeworytem jap.: kadrowanie, silne skróty perspektywiczne, asymetryczność; częste przedstawienia: pejzaże, sceny rodz., martwe natury, portrety, akty.

Neoimpresjonizm - kontynuacja i przetwarzanie

Postimpresjonizm - negacja i reformowanie.

12. imprimitura, imprimatura (łac. niech będzie odbite) - cienka warstwa laserunku olejnego lub olejno-żywicznego, wcierana w gesso sottile w celu uodpornienia jej na farby o spoiwach wodnych lub temperowych. Bezbarwna lub zabarwiona, także określenie na każdą barwną podmalówkę.

13. inc. (łac. incidit - wyrył) - napis spotykany w podpisach pod rycinami przy nazwisku rytownika.

14. indiennes - druk tkani

15. inicjał - litera rozpoczynająca rozdział lub partię tekstu od V w., od VII przeważnie z ciał zwierzęcych, w rękopisach merowińskich, karolińskich, a od czasów romańskich po renesans - z postaciami ludzkimi, a w gotyku z całymi scenami figuralnymi

16. inkunabuł (paleotyp, łac. incunabula - powijaki, kołyska) druki sprzed 1501 r. naśladujące księgi rękopiśmienne, także określenie pierwszych wytworów poszcz. sztuk graf. np. litograficznych.

17. inskrypcja - epigraf

18. instalacja - w sztuce współczesnej przestrzenny układ elementów zaprojektowany przez artystę, najczęściej do danej przestrzeni, często przy użyciu gotowych przedmiotów - ready mades i komentarzy artystów (Beuys, G.Kowalski)

19. intonaco - ostatnia, gładka warstwa tynku do malowania techniką freskową, zawierająca wapno gaszone, drobny przesiany piasek lub pył marmurowy.

20. inv. (invenit - skomponował) - napis w ryc. przed nzwiskiem autora rys. lub kompozycji

21. izokefalizm (z gr. isos - równy, kefale - głowa) - rodzj kompozycji wielofigur. gdzie w całości lub w części przedstawienia głowy odtworzonych postaci znajdują się na tej samej wysokości. Od antyku do pełnego renesansu, potem zarzucony.

J

1. japońskie malarstwo - jedna z dziedzin sztuk plastycznych w Japonii od VI w n.e., pod silnym wpływem mal. chińsk., w tym: malarstwo ścienne, na parawanach wachlarzach, obrazy przenośne na zwojach pap. lub jedwabnych . Cechy: prymat linii nad kolorem, płaskość form, brak światłocienia, asymetryczny układ kompozycji, perspektywa ukośna równoległa, mistrzostwo w uchwyceniu przyrody, dekoracyjność, przy zastosowaniufarb pochodzenia mineralnego i roślinnego rozprowadzane wodą. Malarstwo religijne (buddyjskie) i świeckie - pejzaże, przedstw. historyczne, sceny batalistyczne, dworskie, portrety kobiece. Odrębnym rodzajem twórczości mal. jest kaligrafia artyst. uprawiana samodzielnie, często towarzysząca kompozycjom figuralnym.

2. Jezus Chrystus - we wczesnochrześc. jako symbol: baranek, ryba, kotwica, monogram. Od VI w. Ch. reprezentacyjny z bodą, narracyjny - młody, bez brody; potem z brodą i długimi włosami (acheiropita) jako obowiązujący. XI - XII w. jako tronujący Maiestas Domini, sędzia, w gotyku tzw. pięknych Chrystus , XIV-XV w. Chrystus cierpiący i o idealnej piękności, także osobne cykle przedstawieniowe: Pieta, Ecce Homo, Chrystus Boleściwy, Misericordia Domini (Ch. ze śladami męki, stojący w grobie ew. z Marią), Ch. ze św. Janem, Chrystus Frasobliwy. W renes. i baroku powrót pięknego Ch., w okresie kontrref. przedst. związane z Eucharystkią (Ostatnia Wieczerza itd.) i sceny z dzieciństwa., XVIII w. mistyczne wyobrażenie z sercem na ręku itp. Od XIX w. obok idealizacji także Ch. jako zwykły człowiek.

K

1. kachoga - jeden z trzech gł. rodzajów malarstwa dalekowschodniego gł. jap. obrazy ptaków i kwiatów, ryb wodorostów, charakteryzujące się realizmem.

2. kaduceusz - gałązka dębu lub oliwki, zdobiona dwoma splecionymi wężami i skrzydłami, w szt. now. stały atrybut Hermesa.

3. kakemono - japoński zwój z malowidłem, rozwijany pionowo, ze scenami krajobraz., figuralnymi, kaligraficznym tekstem, z kosztownych materiałów w I tysiącl. wieszane nad ołtarzami buddyjskimi, potem w mieszkaniach jako dekoracja.

4. kaligrafia - sztuka pięknego i wyraźnego pisania, rozwinięta w Chinach - tam jako odrębna dziedzina sztuki na równi z malarstwem i nierozłącznie z nim związana.

5. kaligraficzna abstrakcja - kier. w mal. inspirowany pismem kaligraficznym Wschodu, odkrycie możliwości wyrażania emocji i doznań za pomocą znaku. Twórca M. Tobey w l. 30 stych, jego Biała kaligrafia wystawiona w 44 r. w N.Y. uznana potem za jeden z przełomowych punktów w dziejach malarstwa nowoczesnego.

6. kalokomania - sposób mechanicznej dekoracji ceramiki, to odbijanie papieru zagruntowanego łatwo rozpuszczalną masą, rysunków barwnych drukowanych farbami ceramicznymi.

1. papier zagruntowany łatwo rozpuszczalną masą

2. zmoczenie papieru, rozpuszczenie masy

3. przywarcie rysunku do dekorowanego przedmiotu ceramicznego

4. powtórne wypalenie całości

7. kamienioryt (grawiura) - techn. graf. druku wklęsłego

1. polerowanie kamienia litograficznego

2. pokrycie jego powierzchni zabarwionym roztworem gumy arabskiej

3. przeniesienie rysunku - rytowanie stalową igłą, diamentem, skrobakami, ruletkami

4. zatłuszczenie wyrytego rys. olejem lnianym

5. zaczernienie farbą

6. zmycie gruntu

7. odbicie w prasie litograficznej na wilgotnym papierze.

Używa się specjalnej farby grawiurowej, daje efekt podobny do miedziorytu, ale kreska bardziej sucha, odbitka pozbawiona tonu. W XIX w. służyła do wykonywania ilustracji, winiet, map itp.

8. kanefora - dziewczęta, kobiety (mężczyźni - kanephoros) niosące na głowie, ramionach kosze z ofiarami i świętymi przedmiotami w czasie procesji, pop. temat w gr. i rzym. plastyce.

9. kanon - w sztukach plast. reguła, wzorzec, zasada kompozycyjna wg której artyści komponowali swe dzieła, związane ściśle z nauką o proporcjach i było wykładnikiem poglądów estetycznych danej epoki, systemów społeczno-religijnych (np. piękno jako matematyczne proporcje, Poliklet - kanon proporcji ciała ludzkiego w gr., w rzym. Witruwiusz), dalszy rozwój rozwój w renesansie Leonardo da Vinci i Dürer.

10. karmazyn - nasycona, czerwona barwa, uzyskana z owadów czerwca, do barwienia drogich tkanin - stąd k. synonimem zamożnego szlachcica

11. karnacja - tonacja nadawana ciału ludzkiemu przez artystę, z połączenia bieli z czerwieniami, żółcieniami, zieleniami plus refleksy przedmiotów sąsiadujących z ciałem oraz światłocień.

12. karton - rys. ołówkiem, nieraz z dodatkiem białej farby lub podkolorowany, na grubym papierze, cienkim kartonie, płótnie, stosowany jako projekt i wzór do kompozycji monumentalnych (fresku, witrażu, mozaiki..) we fresku tej samej skali co zamierzone dzieło, przenoszenie za pomocą odciskania (k. ulega zniszczeniu)

13. karykatura - przesadne, ośmieszające wyolbrzymienie cech charakterystycznych postaci, przedmiotów, grup społ., wydarzeń (k. portretowa, obyczajowa, polityczna, okolicznościowa), gł. w rys. i grafice od starożytn., jako samodzielny gat. od XVI-XVII w. (k. portretowe da Vinciego), we Fr. przybierając formę groteski, capriccio (XVII w.), w XIX w. rozwój k. polit.-społ. w całej Europie - bo rozwój druku, prasy. W Pl od XVIII - Norblin.

14. kicz - lichy, bezwartościowy wytwór szt. plast., lub liter., określenie używane od XIX w. w Pl od 1 poł. XX w.

15. kit konserwatorski- do wypełniania ubytków w polichromii i zaprawie; z kredy szlamowej, rozcieńczony klej skórny i terpentyna wenecka. O konsystencji pasty, lepki, ciągliwy, twardnieje na powietrzu

16. klasycyzm - kier. powstały pod wpływem gr. i rzym. szt., XVII- do I poł. XIX w. Cechy: dążenie do harmonii, symetrii, równowagi, nawrót do antyku, starożytnego racjonalizmu Występował w szt. różnych okresów i stylów (w gr. V w. p.n.e. za czasów Peryklesa, cala szt. Gr. i Rzym., w renesansie - Rafael, Bramante, Palladino, Anglia XVI-XVIII w. w archit., barokowy klasycyzm Ludwika XIV w XVII w., XVIII w. neoklasycyzm bo odkrycie Heraklium w 1711 r., 1748 - Pompejów itd. - rozwój nauki, badania Wickelmanna). Mal. gł. to tematyka historyczna , ze starożytn., mitologii, alegorie, portret, wydźwięk moralizatorsko- dydaktyczny, obok mal. sztalugowego również dekoracja wnętrz - groteski, arabeski, rozwój mal. miniaturowego, dążenie do przejrzystej kompozycji, doskonałego rysunku, kolor podporządkowany formie. Artyści: David, Ingres, w PL Baciarelli, Canaletto (weduty warszawskie), Norblin, Płoński

17. klejowe farby - farby o spoiwie z klejów zwierzęcych; Cechy: matowa powierzchnia, stonowane barwy, od starożytności, gdzie używane były w mal. ściennym, w średn. w iluminacjach i nieraz mal. sztalugowym, teraz prawie wyłącznie do mal. wnętrz i dekoracji teatralnych.

18. klocek drzeworytniczy - deska o grubości 2-3 mm cięta w poprzek słojów, często sklejana z mniejszych kawałków (bukszpan, grusza, wiśnia, jarzębina, orzech). Rytuje się rylcami o różnym profilu, duża precyzja kresek, różnorodność tonów, faktur; używany jako forma drukarska od k. XVIII w.

19. kolofon - w starodrukach i książkach formuła zawierająca imię drukarza, miejsce i datę druku, umieszczona na końcu ostatniego arkusza [taka dzisiejsza stopka redakcyjna].

20. kolorystyka

21. koloryt - zespół barw w obrazie nadający ogólny ton kompozycji mal. (koloryt = gama barwna).

malowidło monochromatyczne - oparte na różnych odcieniach jednej barwy

koloryt ciepły - o przewadze barw ciepłych (czerwonych, żółtych)

koloryt zimny - o przewadze barw chłodnych (zielonych, błękitnych)

dominanta kolorystyczna - plama barwna od której zależne są inne barwy w obrazie

kolor lokalny - barwa właściwa przedmiotom czy postaci występującej w obrazie, nie zmieniona przez refleksy i cienie pochodzące id znajdujących się obok przedmiotów (jak ma to miejsce w rzeczywistości)

Koloryt, czyli gama barwna stanowi najistotniejszy element rozwiązania kolorystycznego obrazu malarskiego. Albo oparty na stonowanej, zharmonizowanej gamie (skrajnie - monochromatyzm), albo na kontraście (kontrast tonów - największe poprzez zestawienie barw dopełniających, mniejszą przez zestawienie trzech barw podstawowych, jeszcze mniejszą pochodnych, najmniejszą - pośrednich).

Kontrast nasycenia - to kontrast świetlistości, barwy nasycone żółte i czerwone wydają się jaskrawe, nasycony zielony i niebieski spokojne, ale w zestawieniu z brunatną czerwienią zieleń nabiera jaskrawości, jasny niebieski wydaje się świecić

Kontrast jasności - opiera się na odcieniu, przejście od jasnej do ciemnej przez stopniowe ściemnianie to sfumato

kontrast kolorów wstępujących i występujących - oparty na temperaturze barwy (czerwienie i żółcie wydają się bliższe, niż kolory zimne, o zmierzchu wrażenie jest odwrotne)

kontrast równoczesny - na styku dwóch plam koloru, plama neutralna na polu zielonym wydaje się czerwona, na fioletowym żółta, na pomarańczowym niebieska.

kontrast następczy - złudne pojawianie się koloru dopełniającego po podrażnieniu oka barwą - czyli to powidok.

22. kołtryna - obicie ścienne lub zasłona z tkaniny malowana lub drukowana ręcznie klockiem drzeworytniczym do XIX w.

23. kompozycja - sposób powiązania elementów formalnych dzieła (linii, brył, płaszczyzn, barw, światłocienia), tak , aby tworzyły całość zgodną z intencją twórcy. Istniały schematy kompozycyjne charakterystyczne dla danego kierunku, epoki, zawsze celowe (z wyjątkiem sztuki abstrakcyjnej) wydobywające momenty treściowe. Składają się nań: ramy zewnętrzne (otoczenie obrazu, jego rama), wewnętrzne, osie kompozycji (równoległe, zbieżne), podziały, napięcie kierunkowe (sugerujące ruch). Kompozycje są: zamknięte, otwarte, zwarte, luźne, dynamiczne, statyczne, symetryczne, diagonalne itp. (patrz też: diagonalizm, figura piramidalna, horyzontalizm, izokefalizm, plan - kompozycja strefowa, wertykalizm.

24. konceptualizm (sztuka konceptualna, sztuka pojęciowa) - typ działania sprowadzony do przekazu koncepcji myślowej drogą komunikatu słownego, rysunku techn., fotografii itp. Eliminacja obiektu sztuki jako przekazu, bezpośredni przekaz myśli, „każdy może być artystą”, odrzucenie podziału na sztukę i nie-sztukę. Od l.60tych w USA.J. Kosuth, Merz, Świdziński, Gostomski, Dróżdż.

25. konstruktywizm - kier. w plastyce l. 20-30-ste dominujący w Rosji i oddziałujący silnie na sztukę Europejską. Twórca Tatlin (1913), wykorzystanie nowych materiałów - szkło, żelazo, synetza sztuki, nauki, wiedzy, techniki (Pomnik ku czci III Międzynarodówki Tatlina), Rodczenko, Lissitzky, Malewicz, Majakowski, także wprowadzone do Bauhausu, w PL Stażewski, Strzemiński, Szczuka, Kobro (Grupy Blok i Praesens, a.r. - stworzyli zaczątek dzisiejszych zbiorów muzeum sztuki w Łodzi).

26. konterfekt - staropolskie określenie na portret (XVII-XVIII w.)

27. kontur - zarys kształtu postaci lub przedmiotu, linia obwodząca kształt, odgradzająca jedną płaszczyznę od drugiej. Konturowanie: akcentowanie przez przesadne nieraz pogrubienie linii, maniera ta często w stylizacjach podkreślających płaszczyznowość ujęcia (w mal. monumentalnym, secesji)

28. kopersztych - dawniejsza nazwa na miedzioryt

29. kopia- naśladowcze wykonanie dzieła szt. przez innego artystę imitująca oryginalne rozwiązania lub powtarzanie technologii oryginału (k.konserwatorska - ale dla odróżnienia musi odznaczać się wymiarami).

Replika to powtórzenie dzieła przez jego twórcę (replika autorska lub warsztatowa)

30. Koronacja Marii - scena do cyklu gloryfikacji Marii, Bogurodzica koronowana w niebie przez Osoby Boskie

31. krajobraz (sztafaż, weduta, marina, pejzażysta, p. fantastyczny) - gatunek obejmujący wyobrażenia widoków natury i obraz z takim przedstawieniem, często ze:

sztafaż - postacie ożywiające krajobraz,

weduta - krajobraz o przewadze motywów architektonicznych

marina - morskich

fantastyczny (idealny, kaprys arch.) - skomponowany częściowo lub całkowicie z motywów wytworzonych w fantazji artysty

Znany od starożytności, od XV w. wzrost znaczenia, od XVII w. jako odrębny gatunek (mal. holenderskie), XVIII w. weneckie mal. wedutowe; rozkwit w XIX w. Anglii, także fr. impresjoniści (dywizjonizm, pointylizm)

32. krakelura - spękania warstw powierzchniowych, werniksu i warstw mal., nieraz wraz z zaprawą; albo jako naturalne starzenie się albo poprzez niewłaściwe zastosowanie materiałów, albo poprzez ruchy podłoża (niewłaściwe warunki przechowywania). To niezawodne źródło danych o autentyczności obiektu.

33. kredka - miękka pałeczka albo rodzaj ołówka z kredy lub gipsu z domieszką pigmentu, służąca do rysowania, niekiedy w oprawie drewnianej także rys. tą techniką. (patrz też sangwina, węgiel)

34. kredka litograficzna - mat. rysunkowy w grafice artystycznej (w litografii, cynkografii, sitodruku). Skład: mydło, wosk, saletra, sadza, w twardych też szelak lub mastyks. We fr. od 0 do 5 (najmiękksza, najtłustsza), a am. od 00 do 5 (najtwardsza)

35. kredkowy sposób, (maniere de crayon) - techn. graf. druku wklęsłego, pokrewna akwaforcie, od XVIII w.

1. płyta pokryta werniksem akwafortowym

2. przeniesienie rysunku (narysowanego kredką np. sangwiną lub sepią)

3. opracowanie ruletkami?

4. trawienie płyty

5. odbitka w kolorze użytej kredki (przypomina łudząco rysunek nią wykonany)

patrz też miękki werniks.

36. krosna malarskie (blejtram) - rama z listew drewnianych, zwykle prostokątna, czasem okrągła lub owalna, na którą naciąga się i przybija płótno do obrazu, pergamin lub papier. Od XVIII w. wprowadzono w narożnikach kliny rozpierające do regulowania naprężenia płótna. Przy większych formatach z poprzeczką (jedną lub wieloma z klinami) lub krzyżakiem, dla usztywnienia obrazu i przeciw wyginaniu się listew do kt. przybite jest płótno; pomocnicze, konserwatorskie krosna pomocne są przy dublowaniu.

37. krycyfiks - krzyż z Chrystusem, często z napisem INRI (Iesus Nasarenus Rex Iudeorum)

38. ksylografia - dawniej drzeworyt, kt. treść iil. drukowano łącznie (książka blokowa)

39. ksylograficzna książka - (patrz blokowa książka)

40. kubizm - kier w mal. zapoczątkowany ok. 1907 we Francji przez Picassa i Braque, nawiązanie do mal. Cezanna, rzeżby przedrom., iberyjskiej, ludów afryk. Krytyk Vauxelles napisał o Braque ”sprowadza wszystko do kubów” i ironicznie „kubista”. Leger, Metzinger, Duchamp. Bronił ich Apploinaire. Cechy: geometryzacja, odrzucenie perspektywy, najpierw forma, potem kolor, przedstawiano drzewa, domy, owoce,instrumenty muz., potem pryzmatyczne cięcie form, pokazanie profilów widzianych z różnych stron równocześnie, potem collage,

41. kunstkamera (gabinet osobliwości)

42. kurtor (heh) - pracownik merytoryczny w muzeum, w Polsce zwyczajowy, najwyższy tytuł muzealny kierownika dużego działu, galerii lub oddziału.

43. kustosz - pracownik merytoryczny w muzeum, w Pl stopień muzealny otrzymywany przynajmniej po 7 latach pracy w muzeum.

44. kwasoryt - 1. polskie określenie na akwafortę, 2. ogólnie odbitka otrzymana z wklęsłej formy druku 3. k. na kamieniu - wklęsła technika litograficzna:

1. polerowanie kamienia litograficznego

2. pokrycie werniksem

3. wytrawienie rysunku kwasem octowym

Bez tonu w tle, nieraz uzupełniany lawowaniem. Drukowano tak nuty, winiety, ilustracje.

L

1. lakier - farby lub werniksy schnące z połyskiem (barwne kryjące lub laserunkowe lub bezbarwne), rzadko stos. w mal.

2. laserunek - przezroczysta warstwa wykończeniowa farby kładziona na pow. obrazu olejnego lub temperowego, zmieniająca zabarwienie warstwy pokrytej. Uzyskana poprzez:

• użycie pigmentu laserunkowego

• zwiększenie ilości spoiwa zmieszanego z pigmentem kryjącym

• użycia barwnika rozpuszczalnego w spoiwie.

Znane od starożytności, od XVI w. w partiach malowanych obrazu, wcześniej do złoceń.

3. laska malarska (malstok) - ułatwia proces malowania, z lekkiego drewna, jeden koniec miękko obity (np. skórą), trzymana w lewej ręce, oparta o krosna dawała wsparcie dla prawej dłoni, przy pracach wymagających dużej precyzji.

4. lawowanie - cieniowanie i podmalowywanie rozwodnionym tuszem lub farbą akwarelową niektórych partii rysunku (gł. piórkowego) celem pogłębienia plastyczności - kontrastów światłocienia. W akwatincie naniesienie rysunku na płytę za pomocą pędzla umaczanego w kwasie.

5. letryzm - międzynarodowy ruch artystyczny, lewicowcy i postdadaiści , l.50-te, Francja. Metagrafika, hipergrafika - stadium protolingiwistyczne poezji, język oparty na molekułach, wizualna odmiana poezji konkretnej, połączenie zapisu hieroglificznego z symbolami graf.

6. linearyzm - sposób kształtowania kompozycji mal. lub graf., polegający na wydobyciu kształtu, plastyki, ekspresji (przedmiotu, postaci) przez akcentowanie wartości dekoracyjnych, gł. konturu i linii.

7. linoryt - techn. graf. druku wypukłego, od k. XIX w., także odbitka tą techniką.

1. wycięcie rysunku w linoleum nożykiem, dłutkami, igłami

2. pokrycie farbą niewyciętych części wypukłych

3. odbitka

Nadaje się także do odbitek wielobarwnych i dużych formatów.

8. lith. (z łac. „litografuje”) - napis w grafice dla oznaczenia rysującego lub odbijającego litografię, przy nazwisku.

9. litografia - techn. graf. druku płaskiego, gdzie rys. wykonuje się na kamieniu litorgaficznym, także odbitka tą techn., partie drukujące i niedrukujące leżą na tej samej płaszczyźnie

1. rys. na kamieniu (lub papierze z kt. przenosi się go na blachę lit. za pomocą prasy lit., albo sposobem wklęsłym: rytem lub trawieniem powierzchni kamienia)

2. pokrycie wodą

3. pokrycie farbą (farba przywiera na tłustych śladach kredki lub tuszu, zaś ucieka z pozostałej powierzchni mokrego kamienia)

Stosowana od XVIII w., najpierw do pisma, portretów, reprodukcji (barwna l. to chromolitografia, są różne płyty cynkgrafia, algrafia)

10. lokalny kolor - patrz koloryt

11. ludowa sztuka - twórczość warstw społ. żyjących poza gł. nurtem cywilizacji, anonimowa, nośnik tradycji.

12. ludów prymitywnych sztuka (z tego malarstwo wyciągnąć) - mal. w niewielkim stopniu, ew. doczytać.

13. Ludwika XIV styl

14. Ludwika XV styl

15. Ludwika XVI styl

16. luminizm - sposób kształtowania kompozycji mal. za pomocą gry światła, szczególnie w baroku:

1. l. monochromatyczny - uwypuklenie światła przy dominującej tonacji jednobarwnej (Caravaggio, Rembrandt)

2. l. kolorystyczny - światło wyzwala wibrację kolorystyczną (Pierro della Francesca, Turner, impresjoniści - np. Pisarro).

Ł -

M

1. Maiestas Domini, Chrystus na majestacie - wyobrażenie Ch. o charakterze reprezentacyjnym, tronujący w chwale w mandroli (aureoli), adorowany przez 4 żyjące istoty, od szt. wczesnochrześc. - albo o charakterze starotestamentowym (z łukiem tęczy nad aureolą, prawą ręką błogosławi w lewej trzyma księgę itp.) albo nowotestamentowym (młodzieńczy jezus na tronie w kształcie kuli świata, z apostołami). Po 1300 r. M.D. przedstawiano sporadycznie.

2. majstersztyk - od XV w. przedmiot mający być sprawdzianem umiejętności zawodowych członka cechu, warunek zdobycia mistrza, wykonywany w określ. terminie i wg ustalonych przepisów, np. w XV w. to były 3 obrazy rel.: Matka Boska z Dzieciątkiem, Chrystus ukrzyżowany i św. Jerzy na koniu (cechy w kra, wawie i poznaniu), potem też sceny myśliwskie, batalistyczne.

3. makartowski bukiet - wprowadzony w obrazy pod koniec XIX w. przez Makarta, wiedeńskiego malarza, popularny w całej niemal Eur. środk. jako element dekoracyjny, zanikł ok. 1900 r.

4. makimono - jap. zwój z malowidłem, poziomy długi na kilkanaście metrów z tekstem, to najstarszy rodzaj książki, z pejzażami w stylu yamato-e, przejęte z Chin wraz z buddyzmem w VI-VII w.

5. malarnia - pracownia malarza, zwykle artysty kształcącego uczniów, określenie dot. XVIII w./XIX w. (np. malarnia Bacciarellego na Zamku Królewskim w Warszawie).

6. malarstwo - jedna z dziedzin szt. plast., którego istotą jest posługiwanie się linią barwną (niekiedy tylko plamą barwną) i którego produkt, obraz, jest zasadniczo dwuwymiarowy. Znane od zarania ludzkości we wszystkich kręgach kulturowych, w europejskiej kulturze nowożytnej uznawana za najważniejszą ze sztuk pięknych (plastycznych).

I. Wg przeznaczenia i skali wielkości

1. m. monumentalne (dekoracynje) - związane z architekturą, jest to: m.

1. ścienne

2. sklepienne

3. plafonowe

2. m. sztalugowe - obrazy o charakterze przenośnym:

1. m. tablicowe - gdy podobraziem jest deska (gł. średniowiecze)

3. m. książkowe (iluminacje)

4. m. miniaturowe - mały format, precyzyjna technika (miniatura)

5. m. służące do zdobienia przedmiotów rzemiosła artystycznego (np. ceramiki)

II. Wg treści i tematu:

1. przedstawiające:

1. religijne

2. mitologiczne

3. historyczne

4. batalistyczne

5. rodzajowe

6. krajobrazowe

7. animalistyczne

8. martwa natura

a także w ramach mal. przedstawiającego wyróżniamy:

1. figuralne - gdzie postać ludzka lub postacie odgrywają dominującą rolę

2. tematyczne - o określonym temacie przedstawienia

3. figuratywne (przedmiotowe) - posługujące się wyobrażeniem postaci i przedmiotów.

1. abstrakcyjne - bezprzedmiotowe

III. Wg kolorytu:

1. polichromiczne (polichromia)

2. monochromatyczne - (monochromatyzm, en camieu, en grisaille)

IV. Wg technik malarskich:

1. olejna

2. akwarela

3. tempera

4. gwasz

5. pastel

6. enkaustyka

7. fresk

8. al secco

9. mozaika

10. witraż

11. sgrafitto

12. stereochromia

Malarze współcześni wprowadzili do m. takie elementy jak: asemblage, emballage, collage, mechanofaktura, strukturalizm, lub zatracili granice między technikami.

7. malstok - patrz laska malarska

8. mandrola - patrz aureola

9. maniera - w sztukach plastycznych sposób tworzenia, charakterystyczny dla danego artysty, szkoły, środowiska (patrz też styl)

10. manieryzm - tendencja w szt. eur. 1520-1600 , powstał we Wł. gł. w ośr. dworskich - Florencja, Rzym, Mantua, Parma. Stanowił rozwinięcie dojrzałego renesansu gł. Rafaela, Michała Anioła, A. del Sarto. Rozwinął się bujnie także we Francji, Pradze, Wiedniu, Bawarii, Lotaryngii, Normberdze, Haarlemie, Utrechcie, specyficzna odmiana w mal. El Greco. W Pl Santi Gucci, ale ogólnie słabo przyswojone.

Współistniał z wieloma innymi nurtami sztuki XVI w. jak dojrzałym i późnym renesansem (weneckim koloryzmem Tycjana i Veronese'a, teneberyzmem, stylem Barocciego, klasycyzmem). Oznacza postawę umysłowo-kulturową, opartą na XVI-wiecznym ideale gentiluomo - człowieka cechującego się zręcznością i wykwintem w zachowaniu, biegłego w towarzyskiej grze dobrych manier, doskonale edukowanego, mającego wytrawny smak artystyczny i wyczucie form. Cechy estetyczne:

• wytworność

• wyrafinowanie

• kunsztowność

• świadoma sztuczność form

• swoboda wyobraźni i fantazji

• zwolnienie z rygoru trzymania się reguł klasycznych

• dzieła bezbłędne stylowo i formalnie

• zaskakujące rozwiązania, wyrafinowana kolorystyka, bezbłędny rysunek, skomplikowana kompozycja

• sprezzatura - powściągliwa nonszalancja - to podstawa, czyli rozwiązanie trudności by widz odnosił wrażenie łatwego ich poskromienia, efekt - gracja, doskonały wdzięk.

• niekonwencjonalne pomysły (capriccio) np. portale w kształcie dziwacznych stworów, fantastyczne monstra, personifikacje pór roku, żywiołów (G. Arcimbolda) skomponowane z owoców, minerałów, przedmiotów.

Przedstawiciele: Romano, Penni, Rosso Fiorentino, G.Vasari, del Conte, Zucarro.

Także jako typ malarstwa pejzażowego, sformułowany w Niemczech przez artystów flamandzkich (tzw. Szkoła Frakentahl, 1590-1620): wirtuozerska precyzja pejzaży o wymyślonej kompozycji i wyrafinowanej kolorystyce.

11. marchand - osoba, kt. zawodowo zajmuje się kupnem i sprzedażą dzieł sztuki w specjalnym pomieszczeniu (galerii - salonie sztuki), odegrali szczególnie ważną rolę w rozwoju sztuki XIX i XX w.

12. Maria, Matka Boska - najważniejsze przedst. obok Chrystusa, występuje od II w., najstarsze w pozie orantki lub z dzieciątkiem na kolanach, rozwój ikonografii maryjnej w kręgu szt. bizantyńskiej od IV w., z trzema gwiazdami często - symbolizującymi potrójne dziewictwo, w sztuce romańskiej dominacja typu reprezentacyjnego, surowego, majestatycznego, w gotyku - rozbudowa symboliki przedstawień, od XV w. wprowadzenie rodzajowości i idylliczności, w 2 poł. XVI w. powrót do reprezentacyjnych i hieratycznych przedstawień. Popularne atrybuty: księżyc, słońce, gwiazdy, korona, berło, róże, białe lilie (czystość), irys (ból), orliki, konwalie, jabłko (jako druga Ewa), jednorożec, Ogród Zamknięty, Studnia Zapieczętowana, Wieża Dawidowa, płaszcz opiekuńczy, którym osłania wiernych oraz niepokalane poczęcie: krzew gorejący, runo Gedeona, laska Aarona, brama zamknięta.

13. marina - mal. przedstawienie krajobrazu morskiego (morze z łodziami, okrętami, partią brzegu, sztafażem, bitwa morska - ale nie zalicza się do przedstawień batalistycznych jeśli przeważa element krajobrazowy), łączony nieraz z wedutą - jeśli przedstawia kawałek portu i zabudowań nadbrzeżnych; od starożytności znany (H. i J. van Eyck, Peter Breughel, jako samodzielny gatunek, marynistyka, rozwinięty od XVII w. w zw. z rozwojem mal. krajobrazowego w Holandii, w XVIII-XIX w. też w Anglii (Turner, Bonington), także w mal. romantycznym, impresjonistów i postimpresjon.

14. marmoryzowanie - naśladowanie żyłkowań marmuru (oprawy introligatorskie, meble, ceramika); także okładziny imitujące marmur z gipsy i proszku marmurowego (okładziny schodów, kolumn, ścian).

15. martwa natura - to jeden z najpopularniejszych motywów występujących od antyku po czasy obecne, to gł. w mal. przedstawienie przedmiotów użytkowych, naczyń, owoców, kwiatów, zabitych zwierząt (rzadziej żywych), broni, skomponowanych w grupy dające efektowne zestawienia kolorystyczne, gry świateł, niekiedy wyst. w scenach figuralnych, mając znaczenie symboliczne (J.van Eyck, A. Dürer, Wit Stwosz). Jako odrębny temat od XVI w. we Włoszech i w Niemczech, apogeum w XVII w. we Flandrii i Holandii, także znaczenie moralizatorskie i rel. Vanitas - motyw czaszki, klepsydry. Popularna we Francji i Hiszpanii XVII - XVIII w., w XIX też rozwój tendencji realist.

16. marynistyka - patrz marina

17. Mater Misericordiae, Maria w płaszczu opiekuńczym - przedstawienie Marii stojącej z rozłożonymi ramionami albo w geście modlitewnym odzianej w szeroki płaszcz, pod którym chronią się małe postaci ludzkie różnych stanów - hierarchii duchownej i świeckiej, minisi. Od XIII w., apogeum pop. w XIV - XV w. we Włoszech (cystersi, dominikanie).

18. mazer (flader) - malowana imitacja rysunku słojów drewna (zastępowanie drogich oklein ze szlachetnego drewna)

19. mazerowanie (fladrowanie) - technika zdobnicza naśladująca usłojenie drewna znana od starożytności

20. mechanofaktura - termin stworzony przez H.Berlewiego w jego pracy drukowanej w 1924 r. w Polsce, następnie niem. czasopiśmie „Der Strum”. Postulaty: przywrócenie malarstwu dwuwymiarowości poprzez wprowadzenie optycznych ekwiwalentów dla złudzenia faktury. Wystawione w 24 r. w Warszawie wywołały duże poruszenie.

21. medalion - okrągłe lub owalne ujęte w ramy malowidło charakteryst. dla dekoracji renesans., manieryst., barok, klasycyst.

22. merowińska sztuka - patrz sztuka przedromańska

23. metafizyczne malarstwo - kier. w mal. wł. 1910-15 (twórca G. de Chirico), reakcja na futuryzm i wyraz tęsknoty za antykiem, sięgał w świat snów i podświadomości, zainteresowanie filozofią Nietzschego i Schopenhaueara; pozornie iluzjonistyczne, jednak pełne magii i grozy; charakterystyczne oświetlenie i widmowy koloryt. (Carry, Morandi).

24. metaloryt - każda techn. graf. polegająca na rytowaniu na płycie metalowej: miedzianej, stalowej, cynkowej, mosiężnej, ołowianej, aluminiowe; rylcami, igłami, ruletkami.

1. miedzioryt

2. staloryt

3. suchoryt

4. mezzotinta

Także jako określenie na wypukłe techn. graficznych drukowanych z metelowych form rytych i trawionych (ołowioryt, cynkoryt).

25. metaloryt gruntowany - ryc. odciśnięta z płyty metalowej na papierze zagruntowanym.

1. rycie rysunku na płycie

2. odciskanie rysunku w miękkiej paście (znajdującej się na papierze)

3. rysunek odciśnięty ma formę reliefu, pasta tężeje.

Stwardniała pasta krucha - zachowały się w złym stanie. Stosowane w końcu XV w.

26. mezzotinta, sztuka czarna, maniere noire - techn. graf. druku wklęsłego:

1. zaznaczenie konturów rysunku na płycie

2. równomierne nasiekanie i zadraśnięcia gładkiej powierzchni płyty chwiejakiem, ruletką

3. gładzenie gładzikiem lub skrobaczem - wydobycie świateł i półtonów z ciemnego tła

Wynaleziona przez van Siegena w XVII w. i rozwinęła się w gł. Anglii do reprodukcji obrazów, portretów a od XVIII w. m. barwna.

27. miedzioryt - techn. graf. druku wklęsłego:

1. płyta miedziana polerowana i grunowana

2. rysunek na niej stalowymi rylcami

3. przeszlifowanie całości węglem drzewnym lub pastami polerskimi

4. wtarcie w bruzdy lekko podgrzanej farby

5. usunięcie nadmiaru farby, by została tylko w zagłębieniach

6. odbicie na wilgotnym papierze pod prasą

Można otrzymać kilkaset odbitek (miedziorytów, kopersztychów). Odbitka może być na papierze, pergaminie, płótnie, atłasie itd.

Charakterystyczna: sucha, ostra, cienka kreska. Stosowana już od XV w.; w XVI w. gł. rylcem (Dürer, Mantegna, van Leyden, w , w XVII w. jako samodzielna gałąź sztuki, XVIII łączono z suchą igłą i akwafortą. Włoch, Francja, Niderlandy, Niemcy. Typy:

1. barwny - nakładanie różnych kolorów tamponami na jedną płytę

2. punktowany - przy zastosowaniu punc zamiast rylca, punca to stempel o jednym lub kilku ostrych końcach, którym wybija się na płycie drobne punkciki

28. miękki werniks (pokrewna akwaforcie) - techn graf. druku wklęsłego :

1. płyta metalowa pokrywana miękkim werniksem - mieszaniną werniksu akwafortowego i łoju baraniego

2. przerysowanie (kalkowanie) rysunku, podkładając papiery/tkaniny o różnej fakturze

3. pod naciskiem narzędzia kt. przeklakowuje się rysunek część lepkiego wernisku przywiera do podłożonego materiału odsłaniając płytę

4. trawienie odsłoniętych miejsc

Efekt rysunku kredką lub ołówkiem. Wynaleziona w XVII w., w XIX w. stosowana przez Renoira.

29. miniatura - 1. (iluminacja), mal. lub rysunkowa ilustracja zdobiąca rękopis, farbami kryjącymi lub wodnymi, piórem, srebrnym sztyftem, cienkim pędzelkiem), znane już od starożytności (Egipt, Grecja, Rzym), upowszechnienie od IV w. wraz z pojawieniem się kodeksu - złote, purpurowe, srebrne (codex aureus, purpureus, argenteus). W tym inicjał, bordiury, floratury, drolerie. 2. obraz gł. portret o bardzo małym formacie, precyzyjnie mal. na pergaminie, kości, słoniowej, metalu, porcelanie, od XV w., popularne w XVIII-XIX w. w bransoletach, tabakierkach, medalionach.

30. minimal art - tendencja w szt. współ. od k. l. 50-tych. Dążenie do wyłącznie geometrycznych form, powstało wśród amerykańskich artystów jako reakcja na abstrakcyjny ekspresjonizm, gł. w rzeźbie (Sol Lewitt, T. Smith, D. Judd)

31. mitologiczne przedstawienie - w szt. eur. kompozycja czerpiąca temat z mitów antycznych, w szerszym znaczeniu przedstawienie mitu z innych obszarów kulturowych (m. prekolumbijskiej w nowocz. szt. Ameryki Łac.)

32. Młoda Polska - zespół zjawisk w pol. kulturze k. XIX w. pocz. XX w., odmiana modernizmu. Od tyt. artykułów Górskiego w czasopiśmie „Życie” w 1898 r. dążenie do realiz. szt. narodowej i europejskiej jednocześnie przez przenoszenie na nasz grunt impresjonizmu, symbolizmu, secesji, inspiracje poezją romant. i kult. ludową. Gł. Artyści krakowscy z kręgu Przybyszewskiego, Fałata, grupy: Sztuka, Polska Sztuka Stosowana, Wawie czasopismo „Chimera” i Przesmycki-Miriam. Tórcy: Wyspiański, Mehoffer, Malczewski, Pankiewicz, Stanisławski, Ruszczyc, Dunikowski i in.

33. modelunek - wydobycie plastycznego kształtu postaci, przedmiotu środkami malarskimi, rzeźbiarskimi, rys. W mal. za pomocą światłocienia przez odpowiednie zróżnicowanie partii oświetlonych i zacienionych, przy uwzględnieniu: cienia własnego, rzuconego, półcienia, refleksu świetlnego (światłocień); wszystko to można wydobyć za pomocą tego samego waloru, różnicując tylko jasność, zachowując tony lokalne lub przy zastosowaniu wyłącznie tonów neutralnych. Także modelunek kolorystyczny - modulacja kolorystyczna - przeciwstawienie tonom ciepłym partii oświetlonych tonów zimnych partii pozostających w cieniu z uwzgl. refleksów barwnych.

34. modernizm - ogół kierunków lit. i art., prądów filozof. i postaw społ. przełomu XIX i XX w.:

• zwrot do romantyzmu - symbolizm

• krytycyzm - dekadentyzm

• bunt przeciw naturalizmowi

• poszukiwanie autonomii artystycznej - „sztuka dla sztuki” (secesja, symbolizm syntetyczny, ekspresyjny, MP).

• monochromatyzm - w mal. operowanie tylko jedną barwną w kilku odcieniach w celu uzyskania jednego tonu całego malowidła (od średniowiecza, pop. w mal. hol. XVII w.) Odmiany - en camieu, en grisaille

• monogram - znak jednoliterowy lub kilkulit. - często początkowe lit. imion i nazwiska, skrót słów lub całych zdań znany od V w. p.n.e. Od XV w. w mal. używane jako sygnatura dzieła szt. i zastrzeżenie praw własności. Od rens. zaczęto używać pełnego lub skróconego nazwiska artysty., średniowiecznych miestrzów znanych tylko z sygnatur nazywamy monogramistami (np. Mistrz E.S.).

• monotypia - techn. rys. używana niekiedy za graf.

1. płyta metalowa lub szklana

2. rysunek farbami olejnymi lub drukarskimi

3. odbicie na papierze - ręczne lub w prasie

Otrzymuje się jedną odbitkę (monotypię), bo farba schodzi w całości przy pierwszym odbiciu. Wynaleziona w XVII w., pop. w XIX w. Wspólcześnie stosuje się jej odmianę

38. monumentalne malarstwo - patrz malarstwo

39. mozaika (zaliczana do malarstwa monumentalnego) - układanie wzoru z drobnych, barwnych, różnego kształtu kamieni, szkła i ceramiki na przygotowanym podłożu (świeża zaprawa wapienna, cement, mastyks). Tessery to płytki. Daje efekt zbliżony do mal. b. trwała dlatego stosowana w architekt. Znana od starożytności (Azja Mn., nad m. Śródziemnym): Rzym I w. tam stosowano:

1. Opus barbaricum - z naturalnych barwnych kamieni o różnych kształtach układano wzory gł. geom. i rośl.

2. Opus tesselatum - z kamieni, fajansu, szkła wycinano sześcianki 1 cm3 , szlifowane i precyzyjnie układane

3. Opus vermiculatum - z materiału róznorodnego pod wzgl. koloru i kształtu (trójkąty, sześcioboki, walce) dobierane zależnie od tematu kompozycji

Rozkwit też w biznacjum w VI w. i na Rusi XI - XII w. W innych krajach eur. poza Włochami nie odegrała większej roli.

40. mozabarski styl - z tego co dot. malarstwa - styl w sztuce hiszpańskiej wytworzony w VIII - IX w. przez chrześcijan żyjących pod panowaniem muzułmańskim. Charakterystyczna dla tego stylu jest polichromia, stosowana na zwenątrz jako tło reliefów, wewnątrz jako dekorację ścian (freski o tematyce biblijnej). Miniatury o wyraźnych wpływach d. iluminatorstwa wizygockiego, bizantyńskiego, północnoeur. i hiszp. rękopisami muzułmańskimi. Cechy: doskonała, zwarta kompozycja, wyczucie koloru.

41. mumia - fajumskie portrety

N

1. naiwne malarstwo - patrz prymitywne malarstwo

2. naturalizm - bardzo wierne naśladownictwo rzeczywistości. Kierunek w lit. 2 poł. XIX w. kt. stworzył Emil Zola - rzetelna obserwacja i dokumentacja, ograniczenie fikcji lit., prostota jęzuka, nacisk na problemy społ. Odpowiednik w szt.to realizm Couberta i in. artystów z 2 poł. XIX w., punkt wyjścia dla impresjonizmu.

3. neoimpresjonizm - kier. w mal. stworzony we Fr. w l. 80-tych XIX w. (1-wsza wystawa 1884), nazwa wprowadzona przez krytyka Fénéona w 1886. Powstał z potrzeby uściślenia zasad impresjonizmu, jeden z nurtów postimpresjonizmu.

Cechy:

1. zdyscyplinowana, świadoma kompozycja

2. celowe, oszczędne formy

3. trójwymiarowość i przestrzenność form - zastosowanie dywizjonizmu i pointylizmu

4. stał się w rezultacie zaprzeczeniem impresjonizmu

Przedstawiciele: Seuart, Signac, Pissarro, Dubois - Pillet, jego wpływom uległ też van Gogh.

4. neoplastycyzm - doktryna mal. stworzona przez Pieta Mondriana, ogłoszona manifestem w Paryżu w 1920 r., forma abstrakcji geometrycznej:

1. sprowadzona wyłącznie do linii pionowych i poziomych, dzielących płaszczyznę obrazu na prostokąty, kwadraty

2. barwy podstawowe: żółty, czerwony, niebieski + czerń, biel, szarości

3. to rezultat dążeń Mondrina do oczyszczenia sztuki z elementów przedstawieniowych

4. do stworzenia uniwersalnego , zobiektywizowanego języka przekazu głębokich treści wewnętrznych

5. M. wyrażał strukturę wszechświata i walkę przeciwstawnych w nim elementów, sprowadzając je do równowagi

6. wg M. sztuka w służbie społeczeństwa - wierzył, że sztuka kiedyś przeniknie do życia społ. i doprowadzi do jego powszechnej harmonii i równowagi.

Z Doesburgiem założył w 17 r. grupę i pismo „De Stij” w Amsterdamie. Doesburg stworzył własny wariant w 25 r. oparty o linie skośne (tzw. elementaryzm). N. odegrał ważną rolę w rozwoju architektury nowoczesnej (architekt Rietveld).

5. neshi - patrz kaligrafia arabska

6. Neue Sachlichkeit - kierunek w mal. niemieckim, stanowiący reakcję na ekspresjonizm. Nazwa zastos. w 23 r. przez dyrektora Kunsthalle w Mannheim Hartlauba. Cechy:

1. specyficzny realizm - spotęgowany i zastygły

2. przesadne podkreślenie prawdziwości przedmiotów, trójwymiarowości

3. klarowność kompozycji i jednocześnie niezwykłość

4. nawrót do natury, zaangażowanie społeczne, prostota

Jeden z przedstawicieli: Schrimpf. Po 30 r. nabrał charakteru akademickiego.

7. niello - technika zdobnicza przedmiotów metalowych gł. w złotnictwie (także rys. w srebrze, złocie, miedzi), uzyskany przez wypełnienie dekoracji rytej w metalu pastą z siarczków srebra, miedzi i ołowiu. Po wypolerowaniu daje kontrast. Ciemny rysunek wyrytego wzoru odbijano na papierze dla kontroli i zachowania ornamentu - odbitki te dały początek technikom druku wklęsłego

Niello było znane od starożytności (Egipt, Rzym), w średn. w Bizancjum i Europie; zanikło w XVIII w.

8. nimb - świetlisty otok wokół głów postaci boskich i świętych. Trójkąt - tylko dla Trójcy św., czworoboczny dla świętych, kanonizowanych lub szczególnie pobożnych - z czasem zastąpiony okrągłym. IV w. - tylko dla przedstawień Chrystusa, z czasem też Marii, Aniołów, Apostołów, od V w. - męczenników i świętych, VI w. - proroków. Szt. bizant. także dla władców.

9. nowa figuracja, neofiguracja - nurt w malarstwie l. 60tych XX w. Cechy:

1. ekspresyjna deformacja postaci ludzkiej

2. konwulsyjny gest wyrażający tragizm okrucieństwa, śmieszności

3. spięcia kontrastujących, surowych i jaskrawych barw

4. dramatyczne, ciemne gamy brązów, błękitów, czerni

5. aestetyczne, pesymistyczne, katastroficzne

Od wystawy „New Images of Man” w 59 r. w MoMA w N.Y. W PL: Pągowska, Przybylski.

O

1. objet d'art (z fr. „przedmiot sztuki”)- twory strukturalne, stanowiące następstwo malarstwa materii:

1. przedmioty trójwymiarowe, reliefowe

2. realne materialnie, o określonej konsystencji, strukturze obiektów ukształtowanych przez naturę

3. równorzędne do tworów natury bo stanowiące wyraz woli kreacyjnej artysty-demiurga

Termin potem stosowany do assemblages, emballages, ready mades i sztuki niemożliwej.

2. odbitka graficzna - druk wykonany z formy graf. opracowanej przez artystę lub na jego zlecenie, dziś: musi być sporządzona z formy wykonanej przez autora i przez niego odbita lub pod jego nadzorem i potem podpisana.

1. o. próbna - autora - musi być oznaczona „odbitka próbna” albo „stan”

2. pozostałe muszą być numerowane kolejno z zaznaczeniem nakładu (przec. 500 egz.), tytułem, podpisem autora, datą

3. przed wydrukowaniem artysta może zrobić dla siebie 6 odbitek - ponumerowanych rzymskimi i z podpisem - jesli nie, to nie są uznawane za oryginał

4. po wykonaniu nakładu forma druk. winna być wyraźnie przekreślona lub zniszczona.

3. odcień - patrz barwa

4. odcisk = odbita rycina z płyty metalowej albo deski, termin używany w XIX w.

5. odpryskowa technika, odprysk, cukrowa technika - techn. graf. druku wklęsłego

1. odtłuszczenie płyty metal

2. rysunek atramentem odpryskowym (woda, guma arab., cukier, barwnik) - pędzlem, piórem, patykiem

3. po wyschnięciu przykrywa się werniksem akwafortowym

4. włożenie płyty do wody, rozpuszczenie cukru

5. odpryskiwanie werniksu w miejscu rysunku

6. trawienie

7. wypełnianie dna szerokich kresek akwatintą

8. odbitka na moczonym papierze w prasie miedziorytniczej

Cechy: plamy, szerokie kreski o ciemniejszych krawędziach

6. oeuvre = dzieło artysty jako całość, cały jego dorobek art.

7. offset - technika druku płaskiego, do druku ilustracji:

1. rysunek na płycie cynkowej (aluminiowej lub kamieniu litograficznym) sposobem fotomechanicznym lub tłustym tuszem, kredką

2. przeniesienie rys. na cylinder pokryty masą kauczukową

3. odbitka przez prasowanie papieru między cylindrami

Cechy: możliwość użycia papieru niskogatunkowego, matowość farby, równomierna barwa płaszczyzn, łagodny kontur, łatwość uzyskania odbitek wielobarwnych (dobra do graf. reklamowej, il. czasopism, reprod. obrazów i rys., map, przedrukach książek. Wynaleziona w 2 poł. XIX w.

8. Ogrójec - Chrystus modlący się po Ostatniej Wieczerzy, plus śpiący apostołowie, popularny w gotyku.

9. olejna technika - techn. mal. posługująca się farbami olejnymi, w kt. spoiwem jest gł. olej lniany (rzadziej makowy i in.). Podłoża: drewno, płótno, blacha, rzedziej pergamin, papier i w ściennym - bo nietrwałe). Farbę rozciera się z olejem na palecie. Sposoby malowania:

1. warstwowy - na zaprawę idzie podmalówka z farb szybkoschnących (olejne o mniejszej zawartości spoiwa lub temperowe), potem wielowarstwowo nakład barwny

2. alla prima - kładzenie farb od razu ma zaprawie

3. na wykończenie: laserunki i werniks (powłoka ochronna)

Cechy: trwałość, intensywność barw i ich nasycenie, możliwość zmian, poprawek; lekkie żółknięcie obrazów (gdy w ciemnych pomieszczeniach).

Pierwsze wzmianki od starożytności , w powszechne użycie weszła w XV w. w Niderlandach i potem dalej w Europie wypierając temperę. Początkowo warstwowo (gładka, lśniąca powierzchnia), w renesansie sfumato - łagodne przejścia światłocieniowe i bolus - barwny grunt i podmalówki, w XVIII w. alla prima i obniżenie poziomu technicznego, szybkie niszczenie, od XIX eksperymenty z innymi składnikami jak wosk, piasek.

10. oleodruk - reprodukcja wykonana techn, oleografii (wielobarwny druk farbami z dod. oleju), naśladująca mal. olejne, także reprodukcja tech. chromoliografii bez dod. oleju kt. przez powleczenie werniksem ma lśniącą powierzchnię przypominającą obraz olejny; Popularne od XIX w. bez wysokich walorów artystycznych.

11. ołowioryt - techn. graf. druku wypukłego, także odbitka tą techn.:

1. wycinanie rysunku na blasze lub klocku ołowianym

łączony nieraz z drzeworytem groszkowanym, do druków ludowych ornamenty do książek w XVI i XVII w.

12. ołówek - (rys. o dwóch- trzech ołówkach, o. litograficzne)

pręcik w drewnianej oprawce (cedr, lipa) do pisania i rys. Pręcik

1. wg składu chem: grafitowy (czarny), barwny, kopiowy.

2. wg przeznaczenia: rysunkowe (kreślarskie), stolarskie, do graf. art., retuszu fot. i in.

Skład grafitowego: sproszkowany grafit, blutonit, spoiwo, tłuszcz lub wosk. Są miękkie i twarde. Grafitowe od XVI w.

Także rys. ołówkiem czarnym.

Rys o dwóch ołówkach - rys. na papierze barwionym (szarym, niebieskim itd.) o. czarnym cienie, białym - światło

Rys. o trzech ołówkach - rys. na pap. barwionym jw. o. czarnym, czerwonym i białym

13. op-art, sztuka wizualna, wizualizm - szt. abstrakcyjna wykorzystująca zjawiska optyczne, wywodzi się z rygorystycznej abstrakcji i analizy właściwości światła i barwy. Od wyst. w MoMa w 65 r. „Responsive Eye”

• złudzenia optyczne

• falowanie, migotanie

• pulsowanie płaszczyzn i układów komp. dzięki fizjologicznym właściwościom oka

Prekursorzy: Bauhaus (Itten, Albers) i futuryści (Balla). Przedstawiciele: Vasarely, Ziemski, Chwałczyk.

14. orant -tka- poza, mal. katakumb (było z Kubalą!) - w ikonografii chrześc. postać przedst. frontalnie w długiej szacie, w pozie modlitewnej, wzniesione ku górze ręce i rozwarte dłonie, we wczesnochrz. symbolizujące dusze zmarłych w raju (mal. katakumbowe), w bizant. także Marię

15. orfizm (snchronizm, symultanizm) - tendencja artyst, w obrębie kubizmu( R. Delaunay, F. Kupka, F. Picabia). Czysty kolor, chromatyczna harmonia „symultanicznych kontrastów”, studium widma słonecznego i impresjonistów, muzyki, od 1912 r.

16. ossa-sepia - technika asfaltowa, mezzotinta na kamieniu, rysunek negatywowy (patrz też fotochrom). jedna z techn. litograficznych: delikatne przejścia z partii jasnych do ciemnych, pełna siła czerni:

1. kamień twardy o drobnym ostrym groszku pokrywa się asfaltem rozp. w olejku terpentynowym

2. wyschnięcie

3. wyskrobanie jasnych partii rys. w asfalcie nożykami, papierem ściernym i kością sepii

4. preparowanie kamienia

5. druk - naniesienie farby wałkiem na asfalt

Daje miękkie przejścia, do czarno-białych rys. i barwnych.

17. ottońska sztuka - patrz sztuka przedromańska

P

1. paleta - płytka z drewna, kamienia, blachy, szkła , do rozrabiania i mieszania farb w Egipcie z muszli do rozcierania. Także paleta barwna - dobór barw stosowanych przez malarza lub szkołę.

2. palimpsest - pergamin zapisany ponownie po wytarciu pierwotnego tekstu, dla oszczędności materiału we wczesnym średn. gł. VII - XII w.

3. panneau - relief lub malowidło ujęte w prostokątne lub kwadratowe obramienie z płyciną, charakteryst. dla baroku, rokoka, p. naddrzwiowe to supraporta.

4. panorama - malowidło z krajobrazem lub sceną batalistyczną, dzięki kolistemu ułożeniu daje złudzenie głębi przestrzennej, wyw. się z iluzjonistycznego barok. mal. teatralnego, od XVIII w.. Cyklorama - horyzont, diorama - na przeźroczystej tkaninie z obu str. jednocześnie z odpow. oświetleniem , georama - rzeźba ziemi uplastyczniona oświetleniem, kosmorama - widoki miast, neorama - wnętrza gmachów przy ruchomym oświetleniu.

Także budynek mieszczący malowidło. Także rodzaj malowidła sklepiennego, kt. kompozycja i akcja rozgrywa się dookoła, wzdłuż linii obrabiającej malowidło.

5. Pankrator - typ przedstawienia ikonorgaficznego od VI w. Chrystus z brodą, prawica uniesiona w geście błogosławieństwa, w lewej Ewangelia, frontalnie, popiersie lub półpostać, w obrządku wsch., Deesis, Sądzie Ostateczn.

6. papier pigmentowy - z warstwą żelatyny barwionej używany w sitodruku, heliograwiurze i litografii

7. papier przedrukowy - z warstwą kleju rozpuszczalnego w wodzie, barwnikiem, używany w litografii i autografii

8. parkietowanie - wzmocnienie podobrazia kratownicą (najczęściej drewnianą lub metal. albo łączoną), ruchome deski

9. parsuna - mal. portretowe rus. i ros. carów nawiązującego do mal. bizantyjskiego i ikony (XVII-XIX w.)

10. Pasja - wszystko odnośnie męki Chrystusa i ukrzyżowania, od IV w.

11. passe-partout - obramienie obrazu z tektury, kartonu z otworem, ochronne i estetyczne, nieraz 2 częściowe z podkład.

12. pastel - miękkie pałeczki - pigment+kreda+gips+mała ilość spoiwa(gumy tragantowej), podobrazie: papier, płótno, karton, pergamin, łatwo się kruszy i odpada pod wpływem mech. uszkodzeń, fiksatywy zmieniają jednak nasilenie barw, jasne, delikatne miękko przenikające się kolory, znany od XV w., rozkwit w XVIII w. we Fr. i XIX/XX w. u symbolistów.

13. pasterska scena - sielankowe sceny z życia pasterzy zwł. XVIII w.

14. pate-sur-pate - farba na farbę franc., dekoracja mal. na kamionkach i porcelanie, nakładanie angoby warstwami od jaśniejszej do ciemniejszej - w rezultacie relief (od poł. XIX w.)

15. pawiment - dekoracja posadzki intarsjowanej lub mozaikowej

16. pejzaż - patrz krajobraz

17. pejzażysta - malarz uprawiający malarstwo pejzażowe

18. pendant - dokładny odpowiednik kompozycyjny drugiego dzieła (podobny formatem, tematem, kolorytem i kompozycją), często do ekspozycji jeden obok drugiego lub symetrycznie

19. penaptyk - poliptyk składający się z 5 części - szafa środkowa, 2 nieruchome skrzydła plus 2 ruchome

20. pentimento - poprawki autorskie (np. w al. secco) lub ślady podrysowania (olej, fresk) widoczne spod cieniejącej farby

21. performance - działanie efemeryczne w obecności widzów, parateatr., bez udziału publ. (to go różni od happeningu!), od l. 50-tych, J. Cage Y.Klein, J. Beuys, Borowski, Bereś, Warpechowski

22. pergamin - materiał pisarski ze skóry koziej, cielęcej, owczej (moczona w wodzie wapiennej, suszona) od starożytności

23. personifikacja - przedstawienie w postaci ludzkiej zaopatrzonej w atrybuty pojęć abstrakcyjnych (4 pory roku, sprawiedliwość, miłość)

24. perspektywa malarska - linerana (ukośna, boczna, żabia, z lotu ptaka), barwna (czerwień i żółcień wychodzi jakby w przód a błękit cofa się - takie wrażenie), powietrzna (warstwa atmosfery zmienia kolor przedmiotów w oddali do szaroniebieskiej tonacji),odwrócona (wielkość postaci zależna od ich wagi - Egipt, średniowiecze)

25. Pieta - Maria opłakująca, z Chrystusem na kolanach lub łonie, od XIV w.

26. pigment - nierozpuszczalny w spoiwie, nieorganiczny, naturalny i sztuczny, drobnosproszkowana substancja barwiąca, od starożytności, ręczne ucierana. Biele (ołowiowa, cynkowa, litopon, tytanowa), Żółcienie (aurypigment, ż. chromowa, gumiguta, kadmowa, masykot, ż neapolitańska, szafran, ż. indyjska, ugier z ziemi, siena naturalna) Brązy (umbra natur., asfalt, brąz v. Dycke, bistr, sepia) Czerwienie (cynober, hematyt, cz. kadmowa, kraplak, minia, purpura, karmin, synopia, róż indyjski) Błękity (azuryt, błękit paryski/pruski, ceruleum/błękit nieba, indygo, błękit kobaltowy, smalta, ultramaryna ze sproszkowanego lapis lazuli) Zielenie (grynszpan, z. szmaragdowa/viridian, z. cynkowa, z. malachitowa, chromowa, szwajnfurcka/Veronese'a, ziemia zielona/terra verte). Czernie (kostna, słoniowa, sadza, węgiel drzewny).

27. pikturializm - termin używany przez polskich postimpresjonistów na określ. czystych wartości mal. - kolorystycznych i fakturowych

28. pinakoteka - w Gr. galeria obrazów w pn. skrzydle Propylejów na Akropolis od V w. p.n.e. do k. starożytn. tam przechowywano obrazy, podobne zbiory gdzie indziej też, w Rzymie-portyki, także w domach prywatnych, zachowała się w nazwach niktórych galerii eur. (Nowa i Stara Pinakoteka w Monachium).

29. pinaks - pierwsze w Gr. przejawy mal. sztalugowego - gliniana płytka z mal. czarnofigurowymi ze scenami z życia i mitologii od VI w. p.n.e. Także każdy obraz na desce czy płycie w starożytności.

30. pinx. - (z łac. namalował pinxit) - skrót używany przez malarzy w sygnaturach lub rytowników reprodukujących przy nazwisku autora, wg kt. wykonana została ryc., od renesansu, wraz ze zwyczajem sygnowania malowideł.

31. pióro - do pisania i rys. - metalowe, trzcinowe, ptasie; atramentem, bistrem, sepią, tuszem chińskim. Trzcinowe najstarsze, od starożytności. Od wczesnego średn. do XIX w. najczęściej używane narzędzie rys.

32. plafon - pole dekoracyjne w centralnej części sufitu, także znajdujące się na tym miejscu malowidło na tynku techn,. fresku i al secco lub mal. olejne na płótnie na krosnach i podwieszonym pod podniebieniem, często jako kompozycja figuralna w ramie np. ze stiuku. Plafon iluzjonistyczny - najważniejsza odmiana, w pałacach: o tematyce alegor. lub mitolog., w kościołach: rel. We Wł. od XV w., rozkwit w baroku i rokoku, zdobiły często budowle publ. także w XIX w.

33. plakat - gat. artyst. graf. użytkowej, informacyjny, propagandowy. Od XIX wyparł afisz. Oparty o prawa psychologii i analizę procesów kojarzeniowych. Cechy: oszczędność środków wyrazu, umowność i metaforyka, intensywność układów kolorystycznych. Muzeum plakatu w Wilanowie pierwszym w Eur. od 68 r.

34. plan - przestrzeń przedstawiona na mal., rys., reliefie wraz z mieszczącymi się w niej osobami i przedmiotami, przestrzeń wieloplanowa. Kompozycja strefowa - plan dalszy przedstawiony nie poza, ale ponad p. bliższym bez perspektywicznego zmniejszenia - często w star. Egipcie. Spiętrzenie - bez perspektywy, częściową widoczność planów dalszych przez podnoszenie postaci ku górze, czasem łączony z perspektywą odwórconą. Renes. zgodnie z prawami perspektywy linearnej, powietrznej. Układ kulisowy - grupowanie przedmiotów, postaci z 1 planu bliżej brzegówz otwarciem widoku na plany dalsze. czasem tylko repoussoir - pojedynczy przedmiot odrzucający, odpychający na 1 pl.

35. planta - patrz abrys

36. plastyka - sztuki plastyczne, także synonim rzeźby

37. plener - malowanie krajobrazu bezpośrednio z natury od XIX w. od sz. angielskiej, impresjonistów, wcześniej tylko szkice z natury a resztę malowano w pracowni.

38. podlinnik - rus. i ros. podręczniki malarstwa ikonowego z przepisami techn. wzorcami ikonograf. dla zachowania tradycji, najstarszy odnaleziony z XVI w. albe były starsze, stosowane do XIX w.

39. podłoże malarskie - podobrazie: kamień, drewno, płótno, szkło itd. najczęściej na zaprawie, czyli gruncie w celu izolacji od podłoża malowidła lub nadania odpowiedniej powierzchni - gładkości, chłonności itd. Często nadawano chropowatość dla lepszej przyczepności zaprawy, wzmacniane płótnem, przeklejeniem przeciw wsiąkaniu w podłoże spoiwa zaprawy i farby.

40. podmalówka - w mal. pierwsza warstwa farby kładziona jednolicie na całym podłożu, czasem z zazn. gł. zarysów kompozycji; dla głębszej tonacji i zabezp. przed spękaniem warstwy mal.

41. pointylizm - techn. mal. rozwinięta z dywizjonizmu przez neoimpresjonizm, pokrywanie równomierne powierzchni obrazu drobnymi, regularnymi punktami czystej barwy, odległość z jakiej plamki mają zlać się w oku widza w jednolitą plamę bywały ściśle obliczane w stosunku do ich wielkości.

42. pokosty - oleje rośl. (lniany, konopny), schnące w powietrzu przez dodatki subst. przyspieszające schnięcie, do wyrobu farb olejnych, sam daje przeźroczystą warstwę chroniącą przed wilgocią i szkodnikami.

43. polichromia - wielobarwne malowidło zdobiące ściany, stropy, sklepienia budowli, od starożytności., niekiedy też na fasadach

44. poliptyk - wieloskrzydłowy ołtarz szafiasty, charakteryst. dla gotyku, wg liczby skrzydeł wyróżnia się tryptyk i pentaptyk

45. pompejańskie malarstwo - rzym. mal. ścienne znane gł. z wnętrz mieszk. w Pompejach i Herkulanum zasypanych przez tuf wulkaniczny Wezuwiusza w 79 r. n.e. (inkrustacyjny, architektoniczny, egiptyzujący, iluzjonistyczny - powiększający wnętrza przez malowanie ram o motywach fantast. architektury, scen mitolog., pejzaży, martwych natur.

46. pop-art - od 60 l. XX w USA, użycie przedmiotów codziennego użytku kt. są wzorcami estet., elementami kompozycyjnymi, odtwarzanymi w sposób naturalistyczny malarsko, bądż ich atrapy. Odgałęzienie neodadaizmu. Rauschenberg dostał Grand Prix na Biennale w Wenecji w 64 r. Warhol, Oldenburg.

47. portret - przedstawienie konkretnego modela - głowa, popiersie, półpostać, en pied; en face, z profilu, ¾, reprezentacyjny, niereprezentacyjny, zbiorowy, autoportret, historyzowany, idealny, trumienny, studium fizjonomiczne, profilowy, konny, portrety fajumskie, asystencyjny. Jako samodzielny gat. od późn. średn. - Mistrza z Flemalle, J. van Eyck, R. van der Weyden, H.Memling, rozkwit dworskiego p. repreznat. w baroku - Velazquez, Van Dyck, Rubens, Bernini i powściągliwego Rembrandt

48. portret sarmacki - gat. portretu w Pl. w baroku - szlachty i magnatów, ostry realizm bez idealizacji, linearyzm, 2 płaszczyzny, zdobnictwo ubiorów, gł. olej na płotnie, rozwój XVII-XVIII w. Odmiana portret trumienny - olej na blasze o kształcie dostosowanym do wezgłowia trumny na czas uroczystości pogrzebowych, potem zawieszany w krypcie lub kościele lub epitafium, nie stosowany poza PL.

49. postimpresjonizm - w szt. franc 1885-1905 następstwo impresjonizmu, przeciwstawny mu. Uwolnienie od zależności od natury, autonomiczność, uporządkowanie, zdyscyplinowanie środków formalnych - linii i bryły, nacisk na konstrukcję, rezygnacja z perspektywy i światłocienia na rzecz koloru, legł u podstaw symbolizmu i twórczości Cezanne'a.

50. postmodernizm - w mal od l.80 XX w., neokonserwatyzm, różny od awangardy ale niekoniecznie z nią sprzeczny, parodia, pastisz malarstwa salonowego XIX w. , dowolne komponowanie form, znaczeń, pluralizm, szacunek dla kontekstu, w tym: pop-art i hiperrealizm, motywy z mitologii i historii narodu, nie ma jednolitej stylistyki ani prądu!

51. powidok - termin od Strzemińskiego, po podrażnieniu oka i przeniesieniu wzroku gdzie indziej widzi się ten sam kształt ale ale ciemnej na tle jasnym lub kolorze dopełniejącym: czerwoną drażnienie - widzimy zieloną, żółta-flotet i odwrotnie

52. pracownia - atelier, studio pomieszczenie do wykonywania pracy artysty, doświetlone, często na poddaszu, wskazana duża przestrzeń dla”odejścia”, też grupa art. tworząca w podobnej stylistyce.

53. prahistoryczna sztuka - przed pojawieniem się pisma. mal. odkryte w XIX w. w jaskiniach fr. Lascaux, Montespan, Włoch, Rosji, Argentyny, także Australia, Afryka, Skandynawia. Kreski , znaki, symbole, odbicia dłoni, mal. zwierząt, ludzi, polowania, bitwy, rytuały, ruch, dynamika (w mezolicie).

54. profil - kontur twarzy zwrócowej w lewą lub prawą str. do widza

55. proporcja - stosunki m. częściami jakiejś całości, harmonijne ich zestawienie jest jednym z podst. el. kompozycji

56. prospekt - w mal. i graf. kompozycja łącząca el. architektury przeczywistej i fantastycznej XVII (weduta), też w teatrze na ostatnim planie dekoracji

57. prototyp - obraz - prototyp, model później naśladowany, powtarzany

58. prymitywne malarstwo - mal. uprawiane nieprofesjonalnie z instynktu, wyobcowania.; świeżość, niezależność od wrozców, prymat indywidualnej wyobraźni nad obesrwacją, naiwny realizm, drobiazgowośc, rzetelność (Nikifor Krynicki)

59. prymitywy - termin na mal. przedrenesans. i wczesnorenes. zach Eur.: wł. XVI w., niderl., franc., port i hiszt. XV-XVI w

60. przedromańska sztuka - od wczesnochrześc. do XI w. głównie miniatorstwo i mal. ścienne

61. przedruk anastatyczny - (ożywiony, homogeniczny) druk płaski, przenoszenie odbitek druk. na kamień lub blachę litograf., stos. w k. XIX w.

62. przepróch, przeprócha - sposób przenoszenia wzoru z patronu na płaszczyznę dekorowaną - ścianę, sufit, kontur wzoru przenoszony za pomocą rozpylonej farby.

63. przerywnik - ozdoba graf. dla oddzielenia zdań, ustępów, linearny, czasem głowa ludzka, motyw rośl., postać.

64. przetłok bromolejowy - techn. fot. przepuszczenie bromooleju przez wyżymaczki na papier.

65. punktowanie - (retusz) - uzupełnienie ubytków warstwy mal. albo by był widoczny (wg zasad konserwacji) albo nie, powinien być odwaracalny.

66. puryzm - kier w mal. franc. po kubizmie, manifest w 1918 r. (Le Corbusier), oczyszczenie z kubizmu, odrzucenie fantazji i eksperymentu, autentyzm, prostota architektoniki, surowa, ascetyczna synteza kształtu i kolorów, funkcjonalność maszyny jako punkt wyjścia, tylko to co niezbędne resztę odrzucano. Po 24 r. przestał istnieć.

67. putto - motyw dekor. częsty od renes. nawiązujący do ant. przedst. Erosa jako uskrzydlonego dziecka, aniołki w kośc., też w baroku i rokoku

Q

1. qilin - motyw w szt. chińskiej mityczne zwierzę przyp. jednorożca (oznacza dobre rządy lub mądrego władcę

2. quattrocento - lata 1400 (XV w.) - określenie na wczesny włoski renesans

R

1. rajonizm - łuczyzm - jeden z pierwszych przejawów szt. czysto abstrakcyjnej, kier art. 1911-12 w Rosji (Łarionow i Gonczarowa) inspiracja futuryzmem Marinettiego. Manifest progr. 1913: dynamizm kompozycji, poza czasem i przestrzenią, czwarty wymiar = rozbicie malowanego przedmiotu i barw na promieniste diagramy

2. ready made - od M. Duchampa koło rowerowe (1912), gotowy fabryczny przedmiot wyniesiony przez artystę do rangi dzieła sztuki, umieszczany bez racjonalności w nowym artystycznym kontekście. Powszechne w dadaizmie i l. 60-tych w pop-arcie (jako typ działania).

3. realizm - tendencja w różnych epokach polegająca na odtwarzaniu rzeczywistości w sposób obiektywny, zgodny z bezpośrednią obserwacją natury; także kier. w mal. i rzeźbie (poł. XIX w., dominacja w l. 90-tych XIX w.). 1-wsza manifestacja Wystawa Światowa w Paryżu 1855 - pawilon G. Couberta pt. „ Le Réalisme”, przeciwstawne akademizmowi i realizmowi, sceny rodz. z życia - zerwania z hierarchizacją tematów, Manet, Witkacy, Chełmoński, M i A. Gerymski

4. realizm magiczny - mal. odtwarzające rzeczywistość ale w sposób przesadny (realność spotęgowana, znieruchomiała, pozaczasowa. G de Chirico.

5. realizm socjalistyczny - socrealizm - ideologia stalinowska w lit. i sztuce, przeciwstawna awangardzie uznanej za schyłkową, doktryna w sztuce oparta o monopoetykę (Gorki: zasada partyjności: upowszechnianie jej założeń i ideowości, typowości: pokazanie świata jakim być powinien z postulatem ludowości, narodowości). Cechy: ikonografia (portrety przywódców, sceny heroicznych zmagań, wspólnej pracy, życia rodzinnego), akademicka dbałość o poprawność odtwarzanej rzeczywistości, od l. 40 obowiązująca doktryna we wszystkich państwach tzw. demokracji ludowej, koniec: odwilż 56 r.

6. recto - przednia strona (ryciny, rysunku, iluminowanych kart rękopisów, tylna to verso)

7. refleks - gł. w mal. przedstawienie odbicia światła naturalnego lub sztucznego na przedmiotach otaczających, charakterystyczny dla mal. światłocieniowego

8. regencji styl - w dekoracji i architekturze (pomiędzy Ludwikiem XIV a XV, większa symetria i dyscyplina ornamentu, atrybuty pastoralne i miłosne)

9. rekonstrukcja - uzupełnienie rozległych ubytków lub odtworzenie całości na podst. dokumentacji lub analogii stylowych i formalnych, graficzna-sugestia rysunkiem bez barw, barwna - sugerująca też kolor, fakturę bez światłocienia, pełna - ze światłocieniem (często jednak inna faktura obwódka jasną linią dla odróżnienia od oryginału miejsc zrekonstruowanych).

10. religijne (sakralne) przedstawienie - oparte o treść tematów lub symbole ze St. i Nowego Testamentu, żywotów świętych itd.

11. remarka (patrz też: stan) - w grafice drobny rysunek igiełką na marginesie płyty, poza obrębem samej ryciny, jako próba natężenia kreski przy próbnym odbijaniu płyty, ścierany potem gładzikiem; niestarte szczególnie cenione.

12. renesans - pocz. z Florencji od ok. 1405 na półn. Eur do 1 ćw.XVII w. (do ok. 1625) - fascynacja kult antyczną, wykopaliska, odnowienie doskonałości szt.: rozwój humanizmu od XIV w., n. matematycznych (renesansowa perspektywa) i n. przyrodniczych (obserwacja natury), anatomia, pejzaże, mecenat mieszczaństwa (obok kościoła), większa ranga artysty i jego wszechstronność (Leonardo, Rafael, Michał Anioł, Tycjan, Dürer). Cechy ponadto: proporcje, mechanika ruchów ciała, sceny z życia, mitologii, hist. antyku (Botticelli, Signorelli), naga postać ludzka - powszechne przest. (Donatello, Mantegna, Botticelli i Signorelli), trójwymiarowa przestrzeń wg zasad perspektywy linearnej (Masaccio, P. Ucello) i barwnej (Piero della Francesca, Leonardo, mal. weneccy), harmonia układu kompozycji, układu barw (czyste, nasycone, kontrastowo zestawione) i światła (rozproszone), od 1500 r. wchodzi sfumato zacierające miękko kontury (Leonardo), mistrzowie barwy i światła - Wenecja: Bellini, Giorgione, Lotto, Tycjan. Olej wypiera temperę a płótno deskę, powszechny fresk, rzadziej al secco. Tematy: rel. (najczęstsze), mitol., portrety, rozbudowa pejzaży. Gł. malarze: wł.: Masaccio, P. Ucello, Fra Angelico, Fra Filippo Lippi, S. Botticelli, A. del Castagano, D. Veneziano, D. Ghiralndaio, A. dell Pollaiuolo, L. Signorelli, Piero della Francesca, A. Mantegna, P.Perugino, Leonardo da Vinci, G. Bellini, Giorgione, L.Lotto, S. del Piomobo, Tycjan, Rafael Santi, Michał Anioł, A. Correggio. W Pl. wpływ wzorów niemieckich (Kodeks Balthazara Behema), mal. pozostało zasadniczo pod wpływem norymberskim (H. Dürer, H. Suess v. Kulmbach)

13. renowacja, odnowienie - zespół zabiegów odnawiających dzieło szt. lub zabytek, często niezgodnie z zasadami dzisiejszej konserwacji (przemalowania lub retusze lokalne odbiegające daleko poza sam ubytek), 1. o dawnych met. konserwacji - znaczenie negatywne, 2. rekonstrukcja częściowa 3. synonim słowa konserwacja

14. replika - powtórzenie dzieła szt. przez twórcę oryginału lub jego warsztat (replika warsztatowa), często z lekkimi różnicami (format, koloryt, szczegóły kompozycji, techniki (kopia - to przez kogoś innego robione, nie przez twórcę oryginału)

15. reprodukcja - odtworzenie obrazu przez powielanie lub sposobem drukarskim (r. cynkograficzne, offsetowe, światłodrukowe, jednobarwne, wielobarwne itd.); także odtworzony obraz, rysunek, fotogr.

16. restauracja - daw. zabezpieczanie i odnawianie dzieł szt. i zabytków 1. o dawnych met. konserwacji - znaczenie negatywne, 2. rzadziej jako synonim słowa konserwacja i renowacja

17. rewers - tylna strona (monety, medalu itp.), strona przednia to awers

18. rękodzieło artystyczne - od końca XIX zwłaszcza do 1 poł. XX w. termin określający wyroby rzemiosła art.

19. rodzajowe przedstawienie, genre - sceny z życia codziennego, dot. obrzędów, zwyczajów, życia tow, jako odrębny gat. rozwinęło się w XVI w., w baroku wyszło z Flandrii i Holandii na Europę; w XVIII w 2 odmianach: scena ogrodowa (sielankowa), i scena moralizatorska, szczyt pop. tej tematyki to 2 poł. XIX w.

20. rokoko - nurt stylistyczny w Eur. ok. 1720-90 (pocz. we Francji w kręgach dworskich), istniał obok innych nurtów (późnego baroku, barokowego klasycyzmu, neoklasycyzmu, protoromantycznego sentymentalizmu) łącząc się z ich formami, nieraz utożsamiany ze schyłkiem baroku (w sumie niesłusznie), Cechy: odejście od pompatycznego, ceremonialnego baroku na rzecz swobodnego bujnego życia towarzyskiego, erotyzm, komfort, sentymentalna nastrojowość, bale, maskarady; w mal. zupełnie odmienna stylistyka od baroku - przedstawienia zabaw tow. w naturze z damami i kawalerami w strojach dworskich lub kostiumie pastoralnym, frywolne erot. sceny mitologiczne i rodzajowe, sceny z comedia dell arte i maskarad, małe formaty obrazów, kolorystyka jasna i stonowana, barwy przełamane, malowane swobodnie, dynamicznie, fakturalnie. J.A. Watteau, J.F. Liotard, J. Lancaret, PL: J.P. Norblin). Powstaje nowa techni: pastel używaney gł. w portretach, powst. miniatura portretowa

21. rolka nieba - motyw ikonograficzny w sztuce wsch.chrześcijańskiej ukazujący firmament jako zwój trzymany przez dwóch aniołów - w przedstawieniach Sądu Ostatecznego lub rzadziej w Ukrzyżowaniu

22. romantyzm - w szt. Eur 1820-60, Cechy: przeciwstawny oświeceniu i klasycyzmowi, a więc nacisk na: religijność, duchowość, uczuciowość, indywidualizm, narodowość, uwielbienie natury, bunt i niezależność, ucieczka w świat fantazji i egzotyki, zwrot ku przeszłości (do średniowiecza), nieraz krytyka aktualnej sytuacji społ i polit, mal. bardzo różnorodne, generalnie: bogaty koloryt, kontrastowy światłocień, miękki modelunek, podkreślenie faktury, dynamizowanie kompozycji, w Anglii nurt mistyczno-romant (tematy z Dantego, Szkspira, Miltona, Biblii; wybitni pejzażyści: J. Constable, W. Turner - zmaganie człowieka z żywiołami natury, nastrojowość, wpływ na późniejszy impresjonizm; portrety Lawrence'a - wyszukany koloryt i światłocień, dramatyzm - Goya (Hiszpania), Delacroix (Francja), Polska: P. Michałowski (sceny batalist. - hist., portrety o żywej fakturze, T. Kwiatkowski (fantazja), H.Rodakowski i A. Gtrottger (heroizacja)

23. romańska sztuka - romanizm - XI-XIII w., pierwszy powszechny kier. w szt. średniowiecza, wyrosła ze szt. pokarolińskiej, bizantyjskiej i szt. islamu, niemal wyłącznie sakralna i podporządkowana kościołowi i zakonom zwł. benedyktynów i cystersów, najpierw ukształt. się w archit. potem dopiero w mal i rzeźbie, mal. związane ściśle z architekturą, gł. dekoracje ścienne i wolne ściany, płaskie, linearne, ograniczona skala barw tylko do: ochry żółtej i czerwonej, zieleni i błękitu., duże znaczenie witraży i mal. miniaturowego (miniatorstwa), od XII w. mal. tablicowe na desce. Pełen rozkwit kier. nastąpił we Francji, w PL: katedry w Poznaniu, Gnieźnie, Krakowie, Wrocławiu, Drzwi Gnieźnienńskie, Kolumny ze Strzelna, portal w Trzebnicy, portal kościoła św. Magdaleny we Wrocławiu

24. rotograwiura - technika druku wklęsłego, ulepszony światłodruk, z użyciem rastra, umożliwia odbitki w dużych nakładach.

25. rozeta - wykonana w techn. malarskiej przyjmuje formę paraslową - to rośl-kwiatowa kompozycja dekorująca plafon lub sufit

26. ruletka, radełko - w technikach wklęsłych wałeczek do wykonywania nacięć na płycie metalowej dających wrażenie wykonanych kredką, używany w mezzotincie

27. rycina - odbitka graf. dot. wszystkich technik, potocznie: ilustracja, rysunek

28. rylec - narzędzie do rytowania używane w niektórych technikach graficznych miedzioryt, drzeworyt

29. rysunek - dziedzina sztuk plastycznych, gł. na papierze, papirusie (Egipt), pergaminie (średniowiecze) ołówkiem, piórem, pędzelkiem, kredką, węglem; akcent na walory linearne, światłocień szrafowaniem, lawowaniem lub białą farbą kryjącą (gwaszem). W szerszym sensie osnowa linerana dzieła mal. i graf.

30. ryt - patrz rytownictwo

31. rytowanie, grawerowanie - wycinanie w twardych materiałach dekoracji wklęsłych lub wypukłych (np. medialierstwo, mincerstwo)

32. rytownictwo, ryt, (artysta: rytownik) - sztuka graf. polegająca na wyryciu rysunku na płycie, gł. metal lub drewn. (metaloryt, drzeworyt) z której po nałożeniu farby wykonuje się odbitki na papierze, często przy użyciu prasy, odbitka to rycina (dawniej: grawiura), sztycharstwo - rycie na miedzi.

33. rzemiosło artystyczne, sztuka użytkowa, sztuka zdobnicza - nie dotyczy ani malarstwa ani rzeźby!

34. rzymska sztuka - od VI p.n.e. do V w.n.e. sztuka Rzymu, Italii i prowincji rzymskich. W okresie cesarskim (30 p.n.e. do IV w n.e.) mal. zachowało się w miastach kampańskich zniszczonych po wybuchu Wezuwiusza w 79 r. - pompejańskie malarstwo, kilku mal. z Rzymu, portretów Fajumskich z Egiptu, potem od kon. II w. n.e. z mal. w katakumbach

S

1. Sacra Conversatione - Maria tronująca z dzieciątkiem między stojącymi postaciami świętych, powszechne we wł. malarstwie XIV-XVI w., reprezentacyjne, uroczyste ujęcie tematu

2. salon sztuki - czasowa wystawa artystyczna kt. jest przeglądem dorobku szt. współcz.;poświęcona np. malarstwu, w PL od 2 poł XIX w. organizowane przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, czesto udział jury, przyznawanie nagród. To też rodzaj galerii i miejsce handlu dziełami szt. współcz. zwykle przez osobę prywatną (marchanda)

3. sangwina - miękka czerwonobrunatna kredka używana do szkiców i rysunków od renesansu, też sam rys.

4. Sąd Ostateczny - przedstawienia od szt. wczesnochrześć, Chrystus tronujący - Maiestas Domini po środku, lub na tęczy opierający stopę o ziemię, w aureoli, często nagi do pasa; Anioły; 12 apostołów itd. (10 różnych znaczeń); Przedstawienia SO nawczesniej pojawiły się w malarstwie miniaturowym, potem monumentalnym od XV w. pop. w obrazach ołtarzowych, w kośc. ortodoksyjnym od IX w. w mal. monumentalnym i ikonowym

5. sc. - skrót w grafice z łac. sculpsit „wyrytował, wyrzeźbił” - rytownik sam wykonał rycinę; jeśli obok nie ma skrótu inv. lub del. przyjmuje się, że rytownik wykonał rycinę wg własnego rysunku.

6. schwarzlot - techn. mal. mochromatyczna w szkle i ceramice (zastosowanie emalii w kolorze czeni lub sepii)

7. secesja - kierunek w szt. od ostatniej dekady XIX w. do I dekady XX w., przeciwstawna akademizmowi i historyzmowi, jedno z czołowych zjawisk modernizmu, prekursorzy Arts and Crafts - integracja wszystkich sztuk, podniesienie rangi szt. użytkowej, odrodzenie rzemiosła, inspiracja szt. Dalekiego Wschodu (drzeworytem jap.). Cechy: asymetria, linearyzm, skomplikowane układy kompozycyjne, dekoracyjność, giętka, długa i ruchliwa linia, płaska plama, subtelna i jasna kolorystyka, barwy jedna przechodząca w drugą , przedstawienia żywiołów, roslin wijących, kwiatów, pawie, ważki, motyle, węże, łabędzie, stwory fantastyczne i smukłe kobiety o rozwianych włosach. Obecna we wszsytkich dziedzinach - od mody po architekturę: A. Gaudi (archit.), G.Klimt (mal.), A.Mucha (plakat), L.C. Tiffany (szkło). W PL głównie w okresie Młodej Polski: S.Wyspiański, J.Mehoffer, M. Jakimowicz, K.Frycz, K.Laszczka. Największy sukces 1900 r.- wystawa światowa w Paryżu, koniec wraz z I Wojną Światową, w l. 60tych XX w. zainteresowanie.

8. seicento - lata 1600-tne pełen barok w sztuce włoskiej XVII w.

9. serigrafia - patrz sitodruk

10. settecento - lata 1700-tne późny barok we wł. w XVIII w.

11. sfumato - modelunek malarski miękki, o łagodnych przejściach światłocieniowych, zacierający wyrazistość konturu, sprawiający wrażenie oglądania malowidła przez mgłę, dym. Typowy dla Leonarda da Vinci i Correggia

12. sgraffito, graffito - jedna z technik dekoratorskich malarstwa ściennego, mur jest pokrywany kilkoma (najczęściej 2) warstwami tynku barwnego, zeskrobywango od górnych, wilgotnych warstw, odsłaniając stopniowo kolor warstwy dolnej, dwu lub kilkubarwna kompozycja powstaje, to często ornament geometr., częsta w dekorowaniu fasad archit. wł. i środkowoeur. renesansu do XVIII w.

13. sinopia - rys. wykonany pałeczką czerwono-brązowej ziemi wydobywanej w Sinope n. M.Czarnym, określenie dla szkiców lub podrysowan w późnośredn. malowidłach ściennych, ujawniane w skutek odpadnięć fresku lub jego zdjęcia w celu konserwacji

14. sitodruk, serigrafia - odrębna techn. graf. druku przez szablon, też odbitka tą techniką. Przecieranie farby przez oczka tkaniny - sita, na podłożony papier. Można uzyskać odbitki o wszystkich właściwościach pozostałych technik graficznych. Oddzielne sito dla każdego koloru.

15. skrót - zmniejszenie postaci lub jej części, obiektu powstałe w wyniku zastosowania zasad perspektywy linearnej, niejako programowo stosowano w mal. iluzjonistycznym

16. sos monachijski - pogardliwe określenie na ciemne, gł. brązowe i szare barwy używane chętnie przez malarzy szkoły monachijskiej w 2 poł. XIX w. (tak mówili zwolennicy jasej impresjonistycznej palety pod koniec XIX w.)

17. spacjalizm - tendencja rozpoczęta wystąpieniem Luci Fontany w 47 r. w Mediolanie i jego manifestem z 46 r. pt. Manifesto Blanco. Postulat łączenia w sztuce: ruchu, czasu, przestrzeni, formy i kolory; Zastosowanie najnowszych zdobyczy techniki - lamp neonowych, obrazu TV

18. spoiwo malarskie - substancja wiążąca cząsteczki pigmentu nadając jej postać farby.

1) podział: s wodne (roztwory wodne), niewodne (oleje, roztopione woski) i emulsyjne .

1. podział S. organiczne (oleje, żywice, kleje, emulsje) i nieorganiczne (wapno, szkło wodne)

Wiązanie następuje albo przez odparowanie (woda, rozpuszczalnik organiczny) albo wiązanie chemiczne (olej, woda wapienna). Zastosowanie: kleje rośl. (guma wiśniowa i arabska) do akwareli i pasteli, kleje zwierzęce (stolarski, kazeinowy) do farb klejowych, białko i żółtko - tempery, oleje (lniany) do farb olejnych, żywice (szelak, mastyks) dodatkowo jako spoiwo do farb olejno-żywicznych i temperach bezoleistych. Spoiwa nieorganicznie głównie do mal. ściennego

19. stacje pasyjne - 12 scen Męki Chrystusa w formie malowanych lub rzeźbionych tablic wewnątrz lub na zewnątrz kościoła

20. staloryt - techn. graf. druku wklęsłego i ryc. tą techniką, rylcem rycie na płycie ze stali, brak tonu w tle odbitki (jak przy miedziorycie stalowym).

21. stereochromia - techn. mal. ściennego - pokrywanie malowidła wykonanego na mokrym tynku warstwą szkła wodnego w celu utrwalenia go i ochrony przed czynnikami atmosf. wynaleziona w Niemczech w 1 poł. XIX w.

22. strefizm - koncepcja mal. stworzona przez L.Chwistka - zakładała dzielenie płaszczyzny obrazu na strefy geometryczne i barwne, każda ze stref miała skupiać inne formy geom. i inne tonacje

23. sucha igła, suchoryt - techn. graf. druku wklęsłego i też ryc. tą techn., wykonanie rysunku bezpośrednio na płycie metal. bez trawienia, dzięki wiórkom wokół żłobień powstają miękkie tony o aksamitnej czerni, wraz z kolejną odbitką traci (wiórki się sprasowują), jako samodzielna techn dopiero od poł. XIX w., wcześniej do retuszu akwafort

24. sztuka sumeryjska - ...

25. suprematyzm - kier w szt. abstrakc. stworzony przez K. Malewicza - ograniczenie stosowanych form do kwadratu, prostokąta, prostej linii, koła i krzyża, wyzwolenie formy z balastu świata i wszelkiej ekspresji. Słynny Czarny kawadrat na białym tle z 1913 r. (Manifest w 1915 - Majakowski), w 1919 Biały kwadrat na białym tle., wpływ na architekturę, podobne działania: Rodczenko (Czarne na czarnym)

26. surrealizm - kier w szt. l. 20-ste XX w. - fascynacja snem, halucynacjami, podświadomością (manifest poety A. Bretona w 1924), postulat pełnego wyzwolenia człowieka. Artyści M. Duchamp, F.Picabia, M.Ray G.de Chirico, J.Miro, M.Ernst, S.Dali), mal. ma charakter często iluzyjny, zaskakujące połączenia lub zupełnie fantastyczne wizje. W PL nie było w czystej postaci, ślady: Mikulski, Krawczyk, Rosenstein

27. sygnatura - własnoręczny znak artysty na jego dziele, podpis, monogram lub figura geom.

28. symbol - znak umowny posługujący się przedstawieniem przedmiotu konkretnego jako ekwiwalentu określonej zwięzłej treści pojęciowej (gołąb = pokój)

29. Symbolika - pewnej sztuki lub epoki nazywa się zasób symboli w nich stosowanych

30. symbolizm - kierunek w szt. plast. ostat. 10-lecia XIX w. i pocz. XX w. tendencja dążąca do przekazania głębszych znaczeń przez sugerowanie nastrojów i treści wykraczających poza bezpośrednie odtworzenie rzeczywistości (często użycie symboli alegorii), odwołanie do intuicji. S.literacki - bliski romantyzmowi, realizmowi czy secesji w użyciu alegorii i symboli (Moreu, G.Klimt), S.syntetyczny - zwarte, rytmiczne, uproszczone formy, układ płaskich plam i mocnych linii (P.Gauguin), S.ekspresyjny - przez deformację, wibracja intensywnych plam koloru (V van Gogh, E.Munch, J.Ensor). W PL Malczewski, Wyspiański, Mehoffer

31. symultanizm, symultaniczna kompozycja, synoptyka - zasada przedstawiania w jednej kompozycji kilku wydarzeń, z których każde rozegrało się w innym czasie lub miejscu, bez podziału na cykl obrazów, odpowiednich technik pisanych od czasów starożytnych, (zwł. w średniowieczu), zanik w XVI w.; Także kompozycja budowana na kontrastach kolorystycznych (malarze kręgu orfizmu)

32. synchromizm - abstrakcyjne poszukiwania malarskie zbliżone do orfizmu, malarze amerykańscy tworzący w l. 1913-20 (początek szt. abstrakcyjnej w USA), na płótnie układy przenikających się form, zbliżone do futurystycznych. Także na określenie orfizmu Delaunaya

33. syntetyzm - franc. aryści z kręgu Pont-Aven dla odróżnienia ich od impresjonistów - szeroka, płasko kładziona plama koloru, obwiedziona mocnym konturem (Gaugin, Bernard, Laval)

34. szablon - wycięta forma w płaszczyźnie kartonu służąca do powielania tej formy w druku (w monotypii lub litorgafii, sitodruku - warstwa zakrywająca oczka tkaniny)

35. szkic - pierwsza realizacja koncepcji artyst. potem zmieniana lub swobodnie wykonany rysunek często jako notatka, potocznie każdy rys. ołówkiem, akwarelą

36. szkicownik - album, zwykle oprawiony z kartami do robienia szkiców - notatek (ołówkiem, akwarelą)

37. szkoła artystyczna - uczelnia, akademia lub kierunek artystyczny, także krąg uczniów i naśladowców, krąg artystyczny związany z miastem, dzielnicą itd. o specyficznych cechach odróżniających od innych.

38. szrafowanie - cieniowanie rysunku lub ryciny równoległymi albo krzyżującymi się liniami, w konserwacji malarstwa zaś kreskowe uzupełnienie oryginału

39. sztafaż - postacie ludzkie i zwierzęce - zazwyczaj niewielkie, lub skromne sceny rodzajowe wprowadzane do kompozycji krajobrazowych celem ich ożywienia lub upiększenia

40. sztuka czarna - mezzotinta

41. sztuka poczty - mail artl. 60-70 te (E.Pirini, Boltański)

42. sztuka ziemi - l. 68-70 - typ działania gdzie tworzywo i teren działania stanowi ziemia, pasek, duże rozmiary (na pustyni Nevada - pętla Heizer, Oldenburg, Oppenheim, Smithson - Sprirala na Great Lake City

43. sztuki plastyczne - piękne: architektura, rzeźba, malarstwo, grafika i rzemiosło artystyczne

44. sztych - miedzioryt wykonany rylcem, ryc. wykonana tech. wklęsłą z płyt metalowych

45. szypolen - techn. malarska farbami klejowymi, podobny do akwareli na podobraziu drewnianym, XVII w.

Ś

1. światło - w mal. wymiary obrazu zawarty między krawędziami wewn.:w świetle ramy, rys. - w passe-partout

2. światłocień - rozłożenie i wzajemne przenikanie się świateł i cieni stosowane w rys. mal i graf. w celu wydobycia efektu trójwymiarowości

3. światłodruk - albertotypia, fototypia, heliotypia, cellotypia - techn. druku płaskiego polegająca na uzyskaniu odbitki z żelatynowej warstwy kopiowej z obrazem na niesionym metodą fotograficzną

4. świętych przedstawienia - od szt. wczesnochrześc., samodzielne postacie od V w., obok apostołów i Chrystusa, od romanizmu (kult świętych wzrasta) z nimbami i artybutami, popularne w późn.średn. i kontrref

T

1. tablice kanonów - z przedstawieniami Ewangelistów i ich symboli

2. tampon - zwitek waty lub wełny do nakładania farby, tuszu lub werniksu na kamień litograficzny, klocek drzeworytniczy lub płytę met., pozwala na różnicowanie nasilenia tonów i nakładania różnych kolorów na 1 formę

3. taszyzm - patrz art informel

4. tempera - malarskie spoiwo emulsyjne - zawieszone w środowisku wodnym substancje oleiste, żywiczne, tłuszcze lub woski. Do XV w. prawdopod. oznaczała wszelkie spoiwa ze stopniową przewagą subst. oleistych. Zaczęto potem utożsamiać ze spoiwem z jaj, pospolita, trwała, znana od starożytności, wypierana przez olej od XV w. odzyskała znaczenie w XIX w.. Także nazwa farby, dla określenia rodzaju użytej emulsji użytej jako spoiwo nadaje się nazwę poszcz. rodzajom: t. jajeczna, żywiczna, żywiczno-olejna itd.

5. tenebryzm - użycie ciemnej tonacji barwnej w której postacie, przedmioty wydobyte są z mrocznego tła ostrym światłocieniem (Caravaggio, Rembrandt)

6. ton - ciemniejsze od papieru tła w odbitkach graf. (druk wypukły. Też walor i kolor w skali ich wzajemnych natężeń - np. gradacja tonów szarych w akwatincie

7. tondo - obraz w kształcie koła, pop. w renesansie wł. dla przedstawien rel.

8. transawangarda - termin wprowadzony przez wł. krytyka A.B.Olivę dla określenia szt. ekspresjonistycznej na przełomie l. 70 i 80 (w tym Neue Wilde)

9. trecento - lata 1300 w szt. włoskiej (XIV w.)

10. trójca św.

11. trumienny portret - patrz portret sarmacki

12. tryptyk - poliptyk składający się z trzech części - środek nieruchomy, boki składane, także trzyczęściowa kompozycja malarska lub rzeźb.

13. tusz litograficzny - mat. rysunkowy używany w grafice (sitodruk, litografia) z mydła, wosku, żywicy, łoju, sadzy, przetopionych i rozp. w wodzie destylowanej (patrz kredka litograficzna)

14. tworzywa sztuczne - spoiwa w mal. do farby akrylowej, polimerowej jako spoiwa krzemianowe w ściennym malarstwie meksykańskim od ok. poł XX w.

15. tynk - parz zaprawa

U

1. ukiyo-e - jap szkoła malarska i drzeworytnicza (od XVII w. w środowisku mieszczańskim do XIX w.), sceny uliczne, kurtyzany, aktorzy potem też pejzaże, sceny heroiczne i z legend

2. ukrzyżowanie - najczęściej przedstawiany temat w szt. chrześc., kulminacja pasjii

3. unizm - stwożony przez W.Strzemińskiego (1928), K. Kobro płaskość obrazu powinna dawać płaskości wrażenie po jego namalowaniu, subtelne różnice w tonie, jednostajne zagęszczenie płaszczyzny reliefem

V

1. veraikon - patrz acheiropita

2. verdaccio - podmalowanie partii kompozycji, gł. ciał ludzkich, w średn. mal. wł farbą złożoną z bieli, czerni, żółcieni i ziemi zielonej

3. verso - strona tylna rycin, rys. itd.

4. video art - pierwsza wyst w NY w 1969 - Naum June Paik (telewizyjna technika rejestracji i przekazywania obrazu)

5. vortrycyzm - ruch w szt. angielskiej (od1913) zbliżony do futuryzmu i kubizmu, Lewis, Fry.

W

1. walor - zróżnicowanie tonu barwy lub stopnia względnej jasności barwy w mal., dziś są kompozycje ustawione na zasadzie koloru albo waloru. Waloru - istotny jest układ kolorystyczny oparty na zestawieniach zróżnicowanych gradacji tonu lub względnej jasności barwy (obrazy monochromatyczne)

2. warsztat - synonim pracowni, stosowany przy atrybutowaniu dzieła

3. wczesnochrześc. szt.- odejści od hellenistycznego iluzjonizmu w stronę deformacji, znaków i symboli, mal. przestało przedstawiać rzeczywisty świat by za pomocą nowych środków jak frontalizm, płaskość, perspektywa odwrócona i ideowa obrazować świat ponadzmysłwy.

4. weduta - obraz, rys. przedstawiający ogólny widok miasta (panorama) albo dane place, ulice, budowle, nieraz fantastyczne, ze ształażem, rozkwit w. XVIII Wenecja (Canale, Canaletto)

5. werniks - substancaja przeźroczysta gł. żywiczna nakłądana jako ostatnia celem zabezpieczenia obrazu, z czasem traci przeźroczystość, w temperze stosowany też w. olejowy i z białka, mieszany z łojem stosowany w techn. miękkiego wosku w kt. artysta żłobyi rysunek, w techn. graf. służy do ochrony metalu przed wytrawieniem (akwaforta, akwatinta)

6. wertykalizm - zasada kompozycyjna polegająca na budowaniu kompozycji dzieła z podkreśleniem i wydobyciem osi pionowych - wertykalnych, zaniechanie akcentów w kier poziomym.

7. winieta - ozdoba graf. niekiedy wydzielona ramką zdobiąca kartę tyt. książki

8. witrochromia - techn. mal. - malowanie farbami olejnymi lub wodnymi na odwrociu przeźroczystego podobrazia (szyby), znana od starożytności

9. wizualizm - patrz op-art

Y

1. yamato-e - narodowa szkoła mal. w Japonii, powst. w Yamato , tematyka czysto jap. z poezji, powieści, bez wpływów chińskich, rozwój w okr. Heian (794-1185)

Z

1. zaprawa - w techn. mal. to grunt - warstwa najczęściej z roztworu klejowego, kredy, gipsu, barwnika nakładana na podłoże mal. - płótno, drewno tid., częściowo zabezpieczająca koloryt malowidła przed prześwitywaniem podłoża, dawniej gruntowano też papier pod większość techn. rys.

2. zaśnięcie Marii - scena przedstawiająca śmierć Marii

3. Zmartwychwstanie

4. zoomorficzne przedstawienia - przedstawienie pod postacią zwierząt realnych lub fantastycznych bóstw, zjawisk przyrody, pojęć abstrakcyjnych i in.

5. Zwiastowanie - w szt. chrześc. jedno z najważniejszych tematów ikonografii maryjnych (Archanioł Gabriel nawiedza), najstarsze znane z katakumb z r. 300

Ż

1. żydowska sztuka - związana z rel. od II tysiac. przed naszą erą, mal. nieprzedstawiające i jego drugorzędna rola

2. żywy obraz - spektakl w baroku - na scenie ułożenie nieruchomej kompozycji z upozowanych modeli, często na podstawie znanych obrazów olejnych lub rzeźby.

22

---