PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE

_________________________________________________

SKRYPT

MATERIAŁY Z PODRĘCZNIKA

"Prawo Międzynarodowe Publiczne" R. Bierzanek i J. Symonides

ORAZ WYKŁADÓW

Dariusz Szlas

SPIS TREŚCI

I. Podstawowe zagadnienia prawa międzynarodowego………… 3

II. Zarys historii prawa międzynarodowego……………………….7

III. Źródła prawa międzynarodowego……………………………….7

IV. Podmioty prawa międzynarodowego………………………….15

V. Organy państwa w stosunkach międzynarodowych……….22

VI. Terytorium w prawie międzynarodowym…………………….30

VII. Ludność w prawie międzynarodowym……………………….36

VIII. Organizacje międzynarodowe…………………………………39

IX. Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych…………46

X. Prawo konfliktów zbrojnych……………………………………..49

I. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO.

1. Społeczność międzynarodowa, a prawo międzynarodowe.

Społeczność międzynarodowa w węższym znaczeniu - ogół państw suwerennych, utrzymujących wzajemne stosunki regulowane przez prawo międzynarodowe.

W szerszym znaczeniu obejmuje niesuwerenne podmioty, wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych wyposażonych w zdolność do działań w płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są określone przez prawo międzynarodowe.

Państwo wchodzi do społeczności nie tyle w wyniku czy poprzez uznanie międzynarodowe, lecz głównie w konsekwencji swego powstania i nabycia zdolności w płaszczyźnie zewnętrznej.

Cechy społeczności międzynarodowej:

- Mała liczba członków.

- Oparcie stosunków wzajemnych podmiotów na zasadzie równości.

- Niezbyt zaawansowany stopień zorganizowania wewnętrznego.

- Brak obowiązkowego sądownictwa.

Równość w prawie międzynarodowym to równość wobec prawa. Prawa poszczególnych podmiotów muszą być tak samo respektowane, bez względu na to, czy chodzi o państwo wielkie, czy małe, i czy jest ono w stanie wymusić ich przestrzeganie. Konsekwencją zasady równości jest także to, że organy państwa w stosunkach zewnętrznych korzystają z takiego samego zakresu immunitetów i przywilejów, a akty państwa zgodnie z zasadą par in parem non habet imperium nie podlegają jurysdykcji, nie mogą być osadzane przez trybunały wewnętrzne drugiego państwa. Nakaz ozywania sobie wzajemnego szacunku - nie tylko kurtuazja międzynarodowa - także regulowana normami prawnymi sfera reprezentacji, stosunków dyplomatycznych, konsularnych czy morskich. Równość wobec prawa nie ma charakteru niezbywalnego i państwo może się jej w szczególnych przypadkach zrzec (np. wchodząc do organizacji międzynarodowej).

Równość wobec praw nie ma takiego rygorystycznego zastosowania. Pozycja wielkich mocarstw na arenie międzynarodowej jest dużo silniejsza - m.in. stałe członkowstwo w Radzie Bezpieczeństwa ONZ.

Mały stopień zorganizowania - brak władzy ustawodawczej, wykonawczej, obowiązkowego sądownictwa. ONZ spełnia funkcje głównie koordynujące. Mimo braku aparatu represyjnego prawo międzynarodowe jest uważane przez wszystkich członków za wiążące społeczność międzynarodową, a w przypadku pogwałcenia żaden podmiot nie kwestionuje jego obowiązywanie, lecz stara się przedstawić korzystną dla siebie interpretację naruszonej normy.

W społeczności międzynarodowej wyróżnia się grupy państw połączone ze sobą ściślejszymi więzami politycznymi, gospodarczymi, wojskowymi, które nazywamy wspólnotowymi.

Wspólnota regionalna - oparta zazwyczaj na organizacji regionalnej, jak Organizacja Państwa Amerykańskich, Unia Afrykańska czy Liga Państwa Arabskich. Państwa łączy poza sąsiedztwem wspólna historia, nierzadko języki czy religia. Na kontynencie europejskim: Rada Nordycka.

Wspólnota funkcjonalna - państwa należące do organizacji międzynarodowej mającej na celu bezpośrednie koordynowanie prowadzonych działań w dziedzinie gospodarczej lub wojskowej, ja w przypadku NATO. Np. Europejska Wspólnota Węgla i Stali, Europejska Wspólnota Gospodarcza, Wspólnota Europejska. Czasem daleko idące ograniczenie wykonywania kompetencji państwa na rzecz organizacji w regulowanej przez nią dziedzinie gospodarki. Prowadzi to do kwalifikowania takich organizacji jako ponadpaństwowych, czy wskazywania, iż wspólnota funkcjonalna tworzy sui generis federacje funkcjonalną.

Normy uniwersalne i regionalne. Normy odnoszące się do całej społeczności - uniwersalne, normy odrębne dla wspólnoty regionalne lub subregionalnej są normami regionalnymi. Bardziej zaawansowane są regionalne.

2. Pojecie i istota prawa międzynarodowego.

Kryterium tworzenia - prawo, w tworzeniu którego biorą udział niezależne od siebie i niepodporządkowanie żadnej wspólnej władzy podmioty.

Charakterystyka źródła - zespół norm opartych na umowie lub zwyczaju międzynarodowym.

Specyfika sankcji - zespół norm zabezpieczonych przymusem stosowanym indywidualnie przez państwa lub zbiorowo przez organizacje międzynarodowe.

Prawo międzynarodowe - zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych tzn. stroną wojującą w wojnie domowej, ruchem narodowowyzwoleńczym, międzynarodową organizacją rządową, Stolicą Apostolską, Zakonem Maltańskim.

Doktryna naturalistyczna. Doktryna podstawowych, zasadniczych praw państwa. Odwołuje się do prawa natury. Zasady prawa międzynarodowego mogą być wyprowadzane z istoty czy natury państwa. Z samego faktu istnienia państwo ma przyrodzone, podstawowe czy fundamentalne prawa, które muszą być respektowane przez inne podmioty. Zwłaszcza: prawo do istnienia, niepodległości, równości, szacunku i do uczestnictwa w obrocie międzynarodowym. Może prowadzić do atomizowania społeczności międzynarodowej, podkreślenia i zakwestionowania istnienia wspólnego interesu. Błędna, ponieważ społeczność zmierza nie ku podkreśleniu absolutnego charakteru suwerenności poszczególnych państw, lecz ku rozwijaniu współpracy i rozwiązywaniu problemów globalnych.

Teoria pozytywistyczna (woluntarystyczna). Podstawą obowiązywania prawa międzynarodowego wspólna wola państw, znajdująca swój wyraz w normach zwyczajowych bądź w normach konwencyjnych. Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w sprawie statku Lotos w 1927r. stwierdził, iż normy prawa obowiązujące państwa pochodzą z ich woli wyrażonej w umowach lub w praktyce. Obowiązuje zasada dobrej wiary. Państwo przyjmuje obowiązki z własnej woli, zgoda powoduje skutki prawne, stwarza zobowiązanie międzynarodowe, trwające niezależnie od zgody.

Powody przestrzegania norm prawa międzynarodowego:

- siła, która gwarantuje ich wykonanie - jak w wypadku norm prawa znajdujących się w traktatach pokoju

- wzajemność - jak w przypadku prawa dyplomatycznego, konsularnego czy komunikacyjnego

- wspólny interes całej społeczności międzynarodowej - jak w przypadku norm o ochronie środowiska naturalnego człowieka, kosmosu.

Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego:

1) brak podporządkowania - zasada równości, subordynacji.

2) brak ustawodawcy - tworzenie, stosowanie, egzekwowanie prawa przez te same podmioty.

3) tworzenie prawa międzynarodowego jest niesformalizowane i zdecentralizowane - zwoływanie konferencji, przedstawiciele państwa akceptują umowy, następuje przyjęcie.

4) partykularyzm prawa międzynarodowego - aby norma obowiązywała wszystkie państwa muszą wyrazić swoją zgodę (wolę).

5) specyfika systemu prawa międzynarodowego oraz jego struktury - brak hierarchii, równa moc prawna wszystkich aktów (oprócz Karty NZ i norm zwyczajowych imperatywnych - ius cogens).

6) brak zorganizowanego aparatu przymusu - Rada Bezpieczeństwa ONZ jest przejawem tworzenia aparatu, decyduje o użyciu sankcji w oparciu o zakaz użycia siły.

7) brak obowiązkowego sądownictwa międzynarodowego - musi być zgoda państw na sądzenie przed trybunałem, zgoda może być indywidualna, rodzajowa lub generalna.

8) prawo międzynarodowe jest bardziej "odporne" na zmiany niż prawo wewnętrzne.

9) prawo międzynarodowe zawiera normy jednakowe dla wszystkich państw - zwyczaj powszechny.

Najważniejsze sądy międzynarodowe:

1) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze - rozstrzyga spory miedzy państwami, należy do głównych organów ONZ.

2) Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii.

3) Międzynarodowy Trybunał Karny - osadzenie najcięższych zbrodni przeciwko ludzkości, wojennych, ludobójstwa itp..

4) Trybunał Sprawiedliwości w Luksemburgu - organ sądowy Wspólnot Europejskich.

5) Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strassburgu - organ powołany w ramach Rady Europy.

Zasada efektywności (rzeczywistości). Na przestrzeganie norm prawa międzynarodowego wpływa występowanie w nim zasady efektywności, zgodnie z którą istnienie pewnych przewidzianych przez prawo międzynarodowe sytuacji faktycznych bądź wywołuje ipso facto skutki prawne, bądź też jest warunkiem niezbędnym do ich powstania.

Negatorzy prawa międzynarodowego. Odmowa przyznania normom międzynarodowym charakteru norm prawnych ze względu na rzekomy brak sankcji rozumianych jako przymus. Do negatorów należą m.in. : G.W.F. Hegel, A. Lasson, S. Seydel, J. Austin, T. Holland.

Przymus w prawie międzynarodowym. Normy są tworzone i wykonywane przez państwa, do nich też należy stosowanie przymusu. Istnienie poszczególnej normy prawnej jest niezależne od sankcji. Może być zastosowany przez państwa z ich własnej inicjatywy w charakterze odwetowego działania za naruszenie prawa, czyli indywidualnie, lub na podstawie decyzji organu międzynarodowego, czyli kolektywnie.

Sankcja w prawie międzynarodowym to negatywna reakcja społeczności międzynarodowej, z jaką spotyka się państwo naruszające normy prawa międzynarodowego.

Sankcje zorganizowane posiadają następujące cechy:

1) są stosowane nie przez samego pokrzywdzonego, ale przez właściwy organ międzynarodowy

2) są wyraźnie przewidziane w umowie międzynarodowej, która określa:

- precyzyjne sytuacje, w jakich sankcje te mogą być zastosowane,

- sposób, w jaki mogą być podjęte (kolektywnie czy indywidualnie),

- środki przymusu bezpośredniego,

- rodzaj sankcji (ekonomiczne, wojskowe itp.)

- organ decydujący o ich zastosowaniu.

Dzielą się na trzy grupy:

1) sankcje organizacyjne - Odnoszą się do uczestnictwa państwa w dalszej współpracy międzynarodowej. Mogą być przewidziane za niewykonanie zobowiązań finansowych lub merytorycznych. To ostrzeżenie, wezwanie do przestrzegania postanowień umowy, zawieszenie oraz wykluczenie.

2) sankcje korygujące - Państwa wyrównują, likwidują skutki naruszenia jakiegoś postanowienia umownego przez nielojalnego kontrahenta. Obejmują: pozbawienie spodziewanych korzyści naruszającego przez zawieszenie wykonania postanowień stawiających go w korzystnym położeniu albo zastosowanie doń takich środków, jak nałożenie kary, wycofanie pomocy itp.

3) środki przymusu bezpośredniego - Stosowane przeciwko państwu winnemu naruszenia normy zakazującej uciekanie się do groźby lub użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe. Mają wyjątkowy charakter.

Sankcje niezorganizowane. Nie są przewidziane w umowie, choć wszyscy sygnatariusze liczą się z ich istnieniem: Przede 1) sankcje socjologiczne (psychologiczne), czyli reakcja opinii publicznej - zarówno międzynarodowej, jak i wewnętrznej jest sankcją dość skuteczną. Opinia międzynarodowa może wyrażać ocenę postępowania jakiegoś państwa w różny sposób, np. poprzez zmniejszenie ruchu turystycznego, zakupu towarów tego państwa, kampanię prasową skierowaną przeciwko niemu. Także poprzez rezolucje organizacji międzynarodowych.

2) sankcje odwetowe - Zawieszenie świadczeń, zastosowanie środków socjalnych (np. odstąpienie od wykonywania pewnych zobowiązań) w stosunku od państwa naruszającego są czasem przewidziane w umowach międzynarodowych. Jednakże nawet wtedy, gdy nie zostały one wyraźnie sformułowane, traktuje się je jako dorozumiane i mogą one powstrzymać przed naruszeniem zobowiązań. Dzielą się na:

a) retorsje - działalność odwetowa, którą jedno państwo podejmuje w odpowiedzi na sprzeczne z jego interesami lub nieprzyjazne działanie drugiego państwa

- zarówno działanie, które jej powoduje, jak i one same nie są sprzeczne z prawem międzynarodowym;

- nie mogą być podejmowane w celu podporządkowania sobie innego państwa;

- środek proporcjonalny do zamierzonego celu.

b) represalia - środek jedno państwo w odpowiedzi na bezprawną działalność drugiego państwa;

- działalność jest bezprawna, ale usprawiedliwiona w konkretnej sytuacji bezprawną działalnością innego państwa;

- mogą być skierowane jedynie przeciwko sprawcy naruszenia prawa międzynarodowego;

- zastosowany środek przymusu powinien być proporcjonalny do zamierzonego celu;

- zastosowany środek powinien być konieczny, tzn. użyty w sytuacji, w której nie jest możliwe uzyskanie satysfakcji w inny sposób;

- przed podjęciem środków przymusu państwo powinno podjąć próbę negocjacji w celu załatwienia sporu.

3. Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne.

Teoria monistyczna. Prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny, w którym normy pozostają względem siebie w stosunku hierarchicznym. Wyróżnia się monizm z prymatem prawa wewnętrznego i monizm z prymatem prawa międzynarodowego.

Wady monizmu:

- monizm kelsenowski oderwany od rzeczywistości;

- nie jest prawdziwa teza, iż prawo wewnętrzne jest całkowicie podporządkowane prawu międzynarodowemu;

- istnieją normy, które nie pozostają ze sobą w żadnym związku.

Zalety monizmu:

- sprzyja praworządności międzynarodowej;

- niesie za sobą pewne gwarancje, iż zobowiązanie międzynarodowe zaciągnięte przez państwo będzie wykonywane przez to państwo.

Monizm z prymatem prawa wewnętrznego (krajowego). Nauka niemiecka. G.W.F. Hegel. Prawo międzynarodowe to zewnętrzne prawo państwowe, podporządkowane państwu i niezdolne do krępowania jego działania (posługiwanie się nią przez narodowosocjalistów).

Monizm z prymatem prawa międzynarodowego. Szkoła wiedeńska. H. Kelsen. Istniejące normy prawne stanowią jedną całość. Prawo międzynarodowe jest wyższym porządkiem prawnym w stosunku do każdego porządku krajowego, w związku z czym ogranicza swobodę działania państwa. A. Verdross dopuszcza możliwość kolizji między normami prawa

międzynarodowego i wewnętrznego.

Porównanie norm prawa międzynarodowego z normami prawa wewnętrznego - istnienie norm niepozostających ze sobą w żadnym związku (np. prawo rodzinne, zasady stosunków międzypaństwowych).

Teoria dualistyczna. H. Triepel. Prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne stanowią nie tylko dwie odrębne gałęzie, lecz dwa całkowicie odrębne systemy różniące się między sobą przedmiotem regulacji i źródłami. D. Anzilotti podkreślał, że ani normy prawa wewnętrznego nie mogą być wyprowadzane z prawa międzynarodowego, ani też odwrotnie. Nie jest również kolizja między nimi. Normy prawa międzynarodowego mogą uzyskać moc obowiązującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji.

Wady dualizmu:

- błędna jest teoria o niemożliwości bezpośredniej kolizji między normami prawa wewnętrznego i prawa międzynarodowego.

Zalety dualizmu:

- racja, że źródła prawa krajowego i międzynarodowego są różne;

- w wielu krajach faktycznie prawo międzynarodowe nie obowiązuje w państwie samo przez się;

- każdy z 2 porządków prawnych automatycznie rozstrzyga, jaka norma w razie konfliktu rozstrzygania będzie miała pierwszeństwo,

Transformacja zwykła - każda ratyfikowana umowa międzynarodowa ogłaszana jest w odpowiednim dzienniku urzędowym.

Transformacja generalna - na podstawie ogólnej klauzuli - z reguły w konstytucji - wszystkie normy wiążące państwo włączone są do prawa wewnętrznego - klauzula proprio vigore (z mocy własnej).

W nauce polskiej - C. Berezowski - prawa międzynarodowe jest dla prawa krajowego (wewnętrznego) prawem obcym i że normy prawa międzynarodowego mogą być tylko stosowane, lecz nie mogą obowiązywać w obrębie państwa.

Obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych. Każde państwo ma swobodę określania relacji prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego, nie może jednak przyjąć rozwiązania uznającego wyższość prawa wewnętrznego. Umowy międzynarodowe muszą być przestrzegane. Państwa mogą przekazywać organizacjom o charakterze integracyjnym uprawnienia do stanowienia prawa, które stosowane jest bezpośrednio w wewnętrznym porządku prawnym państw członkowskich.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 IV 1997r. art. 81 ust. 1: "Ratyfikacja przez Rzeczypospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:

1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,

2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,

3) członkowstwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,

4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,

5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy".

Artykuł 91 Konstytucji RP: "ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana. (…) Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. (…) Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczypospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami."

Normy zwyczajowe. Konstytucja nie wypowiada się bezpośrednio jednak art. 9 stwierdza: "Rzeczypospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego." Normy zwyczajowe nie mają pierwszeństwa przed ustawami polskimi. Nie mają go również umowy międzynarodowe niepodlegające ratyfikacji.

Metody zapewniania skuteczności prawa międzynarodowego w prawie krajowym dzielą się na generalne (zawarte w konstytucji np. adopcja) i partykularne (wynikające z ustawodawstwa zwykłego jak odesłanie, aktu ratyfikacyjnego albo publikacji traktatu jak transformacja). Inny podział to:

1) recepcyjna - recepcja powoduje, iż treść normy międzynarodowej staje się z normy prawa państwowego jego częścią; jest zabiegiem prawno-państwowym;

a) powtórzenie - polega na wprowadzaniu przepisów, które powielają lub co najmniej uwzględniają treść norm międzynarodowych.

b) transformacja - normę międzynarodową przekształca się w krajową, obowiązuje w porządku państwa stając się jego treścią:

- generalna - dokonywana na podstawie blankietowej generalnej normy prawa krajowego, która jednocześnie dokonuje całego systemu norm;

- szczególna - każdorazowo dla przekształcenia normy prawa międzynarodowego niezbędny jest odpowiedni akt prawa krajowego - jest 2 członowa:

1) organ państwa wyraża zgodę, aby konkretna norma stała się normą prawa krajowego, zgoda to określony akt prawny (np. ustawa zwykła);

2) urzędowe ogłoszenie tekstu w dzienniku urzędowym ustaw.

2) pozarecepcyjna

a) adopcja - polega na tym, iż ustawodawca w sposób generalny pozwala na stosowanie prawa międzynarodowego w krajowym porządku prawnym; nie zmienia charakteru normy i nie wpływa na jej treść;

b) odesłanie - prawo krajowe wskazuje sądowi lub organowi administracyjnemu, iż w konkretnym przypadku ma on kompetencję, albo wręcz obowiązek stosować normę międzynarodową;

c) stosowanie ex proprio vigore - polega na tym iż norma prawa międzynarodowego obowiązuje bez recepcji lub odesłania.

Inkorporacja umowy międzynarodowej do prawa wewnętrznego polega na włączeniu umowy do porządku wewnętrznego państwa, wskutek czego staje się ona jego częścią, możliwe jest jej bezpośrednie stosowanie przez organy państwa.

Normy o charakterze samodzielnym (self-executing rules) - normy kompletne (całkowite) i samowystarczalne, wystarczająco jasne i precyzyjne, aby mogły stanowić podstawę decyzji w konkretnym przypadku; nadają się one do bezpośredniego stosowania przez organy państwa, a zatem bez potrzeby wydawania dodatków aktów prawa wewnętrznego.

Normy o charakterze niesamodzielnym (non self-executing rules) - normy niekompletne, nie nadają się do bezpośredniego stosowania w wewnętrznym porządku prawnym; wymagają wydania aktów prawa wewnętrznego.

II. ZARYS HISTORII PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO.

III. ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO.

1. Pojęcie źródeł prawa międzynarodowego.

W sensie materialnym źródłem prawa jest to, co sprawia, że prawo międzynarodowe kształtuje się i nabywa moc obowiązującą. Mają charakter pozaprawny. Zaliczane do nich są: wola państw, nakazy rozumu, więź społeczna, świadomość i emocje ludzi. Źródła zewnętrzne, pozytywne.

W znaczeniu formalnym - zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej. Źródła wewnętrzne, realne, głębsze. Należą do sfery prawnej. Dwa niekwestionowane: umowa międzynarodowa i zwyczaj. Umowa międzynarodowa jest źródłem właściwym tylko dla systemu prawa międzynarodowego, jest źródłem samodzielnym, nieszukającym oparcia w ustawie, znajduje je w podstawowej zasadzie międzynarodowego porządku prawnego pacta sunt servanda.

Źródła poznawcze. Różnego rodzaju zbiory umów, kompilacje itd., zbiór traktatów (Treaty Series) wydawany przez Sekretariat ONZ.

Podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych. W art. 38 par. 1 statutu MTS jako podstawy wyrokowania wymieniono obok umów międzynarodowych i zwyczaju międzynarodowego także ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane oraz dopuszczono stosowanie przez Trybunał orzecznictwa i doktryny w charakterze pomocniczego środka do stwierdzenia istnienia przepisów prawnych. Państwa mogą przyjąć za podstawę wyrokowania zasady słuszności, a nie źródła prawa międzynarodowego. Art. 38 par 2 statutu MTS przewiduje orzekanie ex aequo et bono, jeżeli strony na to się zgodzą.

2. Umowa międzynarodowa.

Definicja i nazwy umów międzynarodowych. Konwencja wiedeńska z 1969r. o prawie traktatów w art. 2 określa traktat międzynarodowy (Treaty) jako "międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawie międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego szczególna nazwę."

Kontrahentami umów międzynarodowych - obok państw - mogą być także inne podmioty prawa międzynarodowego, a więc strona wojująca w wojnie domowej, ruchy narodowowyzwoleńcze, międzynarodowe organizacje rządowe, Stolica Apostolska, z tym zastrzeżeniem, że przepisy Konwencji wiedeńskiej nie mają zastosowania do takich umów.

Niektórzy autorzy rozróżniają umowy prawotwórcze i umowy-kontrakty (law making treaties - contracts). Nieuzasadnione, ponieważ z ustalenia w umowie jakiegoś konkretnego stosunku wynikają najczęściej dla kontrahentów określone reguły postępowania.

Umowy noszą różne nazwy: traktat - większe znaczenie, uroczysta forma zawarcia, konstytucja - statut

organizacji międzynarodowych przyjęte w formie umowy, pakt, układ, konwencja, porozumienie, protokół, deklaracja, akt końcowy konferencji, konkordat i inne. Podstawy i zadania organizacyjne ONZ - Karta Narodów Zjednoczonych. Nazwa, jaką nosi umowa, nie ma znaczenia prawnego.

Cechy umów międzynarodowych:

1) źródła właściwe tylko dla prawa międzynarodowego,

2) główne źródła prawa międzynarodowego,

3) w porównaniu ze zwyczajem ma tę zaletę, iż jej postanowienia są zazwyczaj bardziej precyzyjne i jasne,

4) postanowienia umów międzynarodowych wskazują najdokładniej zakres zobowiązań międzynarodowych,

5) w konsekwencji normy traktatowe są w stosowaniu i wywołują mniej sporów

6) umowy wiążą tylko jej strony (partykularyzm).

Rodzaje umów międzynarodowych.

Ze względu na liczbę kontrahentów:

- bilateralne (dwustronne)

- multilateralne (wielostronne).

Ze względu na odmienny tryb przystępowania państw trzecich dzielimy umowy wielostronne na:

- otwarte - zawierają klauzulę umożliwiającą przystąpienie nowym państwom bez uzyskania zgody dotychczasowych kontrahentów, zazwyczaj wystarcza jednostronne oświadczenie państwa przystępującego (z reguły umowy wielostronne dotyczące współpracy w dziedzinie komunikacyjnej, społecznej, naukowej, kulturalnej, kodyfikującej prawo międzynarodowe, powołującej do życia organizację międzynarodową o charakterze powszechnym)

- półotwarte - umowy otwarte tylko dla określonej kategorii państw (np. umowy regionalne - dla wszystkich państw danego regionu)

- zamknięte.

Ze względu na to jako organ państwowy występuje jako strona i czy umowa podlega ratyfikacji, czy też jest zatwierdzana:

- umowy państwowe podlegające ratyfikacji przez głowę państwa (traktaty pokoju, układy o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy oraz inne umowy polityczne, umowy dotyczące spraw zastrzeżonych do uregulowania w drodze ustawy lub postanowienia odbiegające od dotychczasowego ustawodawstwa, inne umowy, jeżeli strona wyraziła na to zgodę ze względu na wymagania prawa drugiej strony lub, jeżeli strony tak uzgodniły, ze względu na szczególne okoliczności);

- umowy rządowe podlegające zatwierdzeniu przez Radę Ministrów (premiera);

- umowy resortowe, których przedmiot należy do właściwości jednego ministra, które nie są ani państwowymi ani rządowymi.

Ze względu na treść:

- polityczne - traktaty pokoju, traktaty przymierza (także pomoc zbrojna - casus foederis) inaczej umowy wzajemnej pomocy lub umowy gwarancyjne, traktaty przyjaźni,

- gospodarcze i administracyjne - dzielą się na: dotyczące współpracy gospodarczej, współpracy w dziedzinie nauki i kultury oraz współpracy w dziedzinie prawa - umowy handlowe, konsularne, nawigacyjne, lotnicze, kolejowe, pocztowe, telekomunikacyjne, finansowe.

Forma umów międzynarodowych. W umowach zawieranych obecnie dopuszcza się niektóre elementy tradycyjnej formy, a inne ulegają modernizacji i daleko idącemu uproszczeniu (zwłaszcza w umowach resortowych - tytuł, oznaczenia stron

umowy, część merytoryczna, postanowienia końcowe). Tradycyjna forma:

1) tytuł umowy (np. traktat pokoju)

2) inwokacja (odwołanie się do Boga lub innych wartości ogólnych)

3) intytulacja (wyszczególnienie przedstawicieli państw zawierających umowę)

4) arenga (wyjaśnienie przyczyn zawarcia umowy)

5) narracja (opis czynności, które zapoczątkowały rozpoczęcie rokowań, wyznaczenie pełnomocników, wyrażenie przez pełnomocnika zgody na postanowienia zawarte w umowie)

6) dyspozycja (właściwa treść umowy, podzieloną na artykuły, często także na rozdziały, na zakończenie klauzula dotycząca ratyfikacji, wejścia w życia umowy, czasu trwania, wypowiedzenia lub milczącego przedłużenia (tzw. klauzule końcowe)

7) korraboracja, czyli wzmocnienie umowy

8) data i miejsce zawarcia umowy

9) podpisy i pieczęcie

Umowę dwustronną sporządza się w 2 egzemplarzach, na pierwszym miejscu wymienia się państwo (szefa resortu, ministerstwo), dla którego dany egzemplarz jest przeznaczony (reguła alternatu). W umowach wielostronnych państwa wymieniane są alfabetycznie. Podpisy zgodnie z regułą alternatu, składane w porządku alfabetycznym lub według reguły pele-mele (na dowolnym wybranym miejscu pod tekstem umowy).

Język sporządzania umów. W Europie feudalnej łacina, XVII w. język francuski, obecnie język angielski. Umowy dwustronne najczęściej w dwóch językach (obu kontrahentów), oba teksty jednakowo autentyczne. Niekiedy w trzecim

języku, trzeci tekst rozstrzyga w razie wątpliwości interpretacyjnych.

Porozumienie "dżentelmeńskie". Można zawrzeć umowę pomijając formę pisemną. Zawierane są od czasu do czasu przez polityków, zakładają znaczny stopień wzajemnego zaufania stąd nazwa - gentlemen's agreements. Według niektórych autorów nie rodzą skutków prawnych i zobowiązania w nich zawarte są zobowiązaniami honorowymi osób, które je zawarły.

3. Procedura zawierania umów międzynarodowych.

Ustalenie tekstu i podpisanie umowy. W drodze wymiany not lub w toku rokowań między zainteresowanymi państwami. Dla zawarcia umowy wielostronnej - konferencje. Przy większej liczbie uczestników konferencji tekst ustala się w drodze głosowania. Wymagana jest zgoda 2/3 państw obecnych, chyba że tą samą większością uchwalą inną zasadę.

Parafowanie i podpisanie umowy. Uzgodniony tekst jest przedstawiany do podpisu. Parafowanie przez pełnomocnika oznacza potwierdzenie, że uzgadnianie tekstu zostało zakończone i jest autentyczny, nie można w nim poczynić zmiany (ne varietur). W prawie międzynarodowym po złożeniu podpisów nabierają charakteru prawnego tylko te umowy, które nie wymagają ratyfikacji lub zatwierdzenia.

Pełnomocnictwa. Z tytułu pełnionych, funkcji bez pełnomocnictwa, za przedstawicieli państwa uważa się następujące osoby:

a) szefów państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych - dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy

b) szefów misji dyplomatycznych - dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym

c) przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencji międzynarodowej, bądź przy organizacji międzynarodowej lub jednym z jej organów - dla przyjęcia tekstu umowy na danej konferencji, w danej organizacji, w danym organie.

Konwencja wiedeńska określa pełnomocnictwo jako: "dokument wystawiony przez kompetentną władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu, przyjęciu lub ustalaniu autentycznego tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem lub dokonywaniu jakiejkolwiek czynności związanej z traktatem".

W Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania umów podpisują bądź minister spraw zagranicznych, bądź też - w odniesieniu do umów resortowych - właściwy minister. Pełnomocnictwa do podpisania umowy podpisuje prezydent RP - w odniesieniu do umów państwowych, Prezes Rady Ministrów - w odniesieniu do umów rządowych, właściwy minister - umów resortowych.

Ratyfikacja i wejście w życie. Ratyfikacja oznacza zatwierdzenie umowy przez szefa państwa, przy czym w odniesieniu do ważniejszych umów wymagane jest zgoda parlamentu.

Ratyfikacja według prawa polskiego. Art. 133 Konstytucji RP z 1997r.:

"1. Prezydent Rzeczypospolitej jako reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych:

1) ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, o czym zawiadamia Sejm i Senat (…).

2. Prezydent Rzeczypospolitej przed ratyfikowaniem umowy międzynarodowej może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją (…)".

Ustawa z 14 kwietnia 2000r. o umowach międzynarodowych określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania, zatwierdzania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów międzynarodowych.

Umowy niepodlegające ratyfikacji. W praktyce przyjęło się, że nie podlegają ratyfikacji:

a) deklaracje o treści politycznej przyjęte na spotkaniu mężów stanu (np. Karta Atlantycka)

b) umowy resortowe lub administracyjne zawierane przez ministerstwa i inne urzędy w zakresie ich działania

c) umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych (tzw. kartele) - np. zawieszenie broni dla ewakuacji rannych i zabitych, kapitulacja twierdzy lub bronionego miasta.

W Polsce umowy państwowe podlegają ratyfikacji Prezydenta RP (przy zgodzie Sejmu do określonej kategorii umów). Umowy rządowe podlegają zatwierdzeniu przez Radę Ministrów. Umowy resortowe podlegają zatwierdzeniu przez Radę Ministrów lub Prezesa Rady Ministrów.

Klauzule ratyfikacyjne. Zazwyczaj w treści umowy zaznacza się, że dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w których brak klauzuli, dochodzą do skutku w wyniki ich podpisania lub zatwierdzenia.

Konwencja wiedeńska art. 11: "Zgoda państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób".

Zgoda państwa na związanie umową wg art. 12 ust. 1: "zostaje wyrażona w drodze podpisania umowy przez jego przedstawiciela, gdy:

a) traktat postanawia, że podpis będzie miał taki skutek;

b) w inny sposób ustalono, że państwa negocjujące uzgodniły, iż podpis ma mieć taki skutek, lub

c) zamiar państwa nadania podpisaniu takiego skutku wynika z pełnomocnictw jego przedstawiciela lub został wyrażony w czasie negocjacji".

Wyrażenie przez państwo swej woli w formie definitywnej -w drodze ratyfikacji i zatwierdzenia - przyjęcie (acceptance).

Art. 14 Konwencji wiedeńskiej - zgoda państwa na zawiązanie się umową następuje w drodze ratyfikacji, jeśli:

a) umowa to przewiduje,

b) w inny sposób można ustalić, że państwa zgodziły się, aby umowa podlegała ratyfikacji,

c) przedstawiciel państwa podpisał umowę z zastrzeżeniem ratyfikacji,

d) zamiar podpisania umowy z zastrzeżeniem ratyfikacji wynika z pełnomocnictw przedstawiciela lub zamiar ten został wyrażony w czasie negocjacji.

Skutki prawne braku ratyfikacji. W okresie po podpisaniu, a przed ratyfikacją postanowienia umowy nie są wiążące dla państw. Z obowiązku przestrzegania dobrej wiary wynika, że państwa powinny powstrzymać się od wszelkich czynności, które mogłyby utrudnić lub uniemożliwić wykonanie umowy po jej ratyfikacji. Art. 18 Konwencji wiedeńskiej: państwo

jest obowiązane powstrzymać się od działań, które udaremniałyby przedmiot i cel umowy (…), dopóki wyraźnie nie ujawni, że nie zamierza stać się stroną umowy.

Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych. Ratyfikacja wywołuje skutki prawne, gdy o jej dokonaniu zostaną formalnie powiadomione państwa umawiające się. W odniesieniu do umów dwustronnych - wymiana dokumentów ratyfikacyjnych, opatrzonych pieczęcią państwową, podpisami szefa państwa i ministra spraw zagranicznych, w których stwierdza się dokonanie ratyfikacji. Dokonanie wymiany stwierdza się protokolarnie. Jeśli umowa podlega zatwierdzeniu - strony notyfikują wzajemnie fakt zatwierdzenia umowy przez kompetentny organ, brak uroczystej formy.

Dokumenty dotyczące umów wielostronnych są składane u depozytariusza, z reguły państwa, na którego obszarze umowę podpisano. Jeżeli umowa została podpisana na konferencji zwołanej przez ONZ lub inne organizacje międzynarodowe - depozytariuszem jest Sekretariat ONZ lub innej organizacji międzynarodowej.

Wejście w życie umowy międzynarodowej następuję bądź z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych (umowy dwustronne) lub z chwilą złożenia dokumentów ratyfikacyjnych przez określoną w umowie liczbę państwa (umowy wielostronne), bądź też z chwilą podpisania umowy, powiadomienia o jej zatwierdzeniu lub w inny sposób określony w umowie lub uzgodniony między stronami. Strony mogą zgodzić się na tymczasowe stosowanie umowy przed jej wejściem w życie. Strony mogą ustalić, że umowa wejdzie w Zycie z dniem podpisania - jeszcze przed ratyfikacją. Najczęściej sama umowa określa datę wejścia jej w życie, jeżeli brak jest takich postanowień umowy wchodzi w życie w dniu dojścia jej do skutku (w dniu wymiany dokumentów ratyfikacyjnych).

Przystąpienie (akcesja) do umowy międzynarodowej przez państwo, które nie brało udziału w procedurze zawierania umowy powoduje, że staje się ono stroną umowy. Adhezja - przystąpienie do części umowy, może być dokonane w sposób nieformalny, a nawet milczący. Możliwe jest przystąpienie do umowy, która jeszcze nie weszła w życie.

Art. 15 Konwencji wiedeńskiej: "Zgoda państwa na wiązanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie, gdy:

a) traktat postanawia, że zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia;

b) w inny sposób ustalono, że państwa negocjujące uzgodniły, iż zgoda taka może być wyrażona przez państwo w drodze przystąpienia, lub

c) wszystkie strony później zgodziły się, że taka zgoda może być przez to państwo wyrażona w drodze przystąpienia".

Rejestracja i publikacja umów. Art. 102 Karty NZ Każda umowa zawarta przez członka ONZ powinna być "możliwie najprędzej zarejestrowana w Sekretariacie i przezeń ogłoszona". Sankcją niezarejestrowania jest jedynie niemożność powoływania się na nią przez strony "wobec jakiegokolwiek organu ONZ". Sekretariat ONZ publikuje teksty zarejestrowanych umów międzynarodowych w zbiorze traktatów (Treaty Series).

Typowe klauzule występujące w umowach międzynarodowych:

1) klauzula wzajemności - zobowiązanie każdej ze stron do traktowania obywateli (osób prawnych, statków, towarów) drugiej strony w ten sposób, w jaki jej obywatele są traktowani przez to państwo;

2) klauzula narodowa (traitement national) - zobowiązanie każdej ze stron do traktowania obywateli drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli, nie obejmuje praw politycznych przysługujących tylko obywatelom;

3) klauzula największego uprzywilejowania - zobowiązanie do przyznania drugiej stronie praw i przywilejów, które przyznane zostały lub zostaną przyznane w przyszłości jakiemukolwiek trzeciemu państwu (umowy handlowe, nawigacyjne i konsularne), ograniczeniom podlegają m.in. sprawy związane z małym ruchem granicznym.

4) klauzula arbitrażowa (rozjemcza) lub koncyliacyjna - zobowiązuje strony do przekazywania wszelkich sporów wynikłych na tle stosowania umowy do sądu rozjemczego bądź też do rozpatrzenia przez komisję koncyliacyjną.

5) klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu, także klauzule o przyjęciu zgodnie z prawem każdej umawiającej się strony.

6) klauzule dotyczące daty wejścia w życie umowy lub określające czas jej obowiązywania.

4. Zakres mocy obowiązującej umów międzynarodowych.

Obowiązywanie umów w czasie i przestrzeni.

- lex retro non agit

- Państwo nie może dysponować prawami, których nie ma (nemo plus iuris transfere potests quam ipse habet).

- Jeśli wszystkie strony wcześniejszej umowy są jednocześnie stronami późniejszej umowy - umowa wcześniejsza ma zastosowanie tylko w tym zakresie, w jakim jej postanowienia nie są sprzeczne z postanowieniami umowy późniejszej.

- W stosunkach z państwem, które jest stroną obu umów z państwem, które jest stroną tylko jednej z nich, wzajemne stosunki określa umowa, której oba państwa są stronami.

- Konferencja wiedeńska art. 29: umowa wiąże każde państwo w odniesieniu do całego terytorium, jeśli odmienny zamiar stron nie wynika bądź z samej umowy, bądź nie został ustalony w inny sposób.

Zastrzeżenia (rezerwacje). Zastrzeżenia są zgłaszane w związku z przystąpieniem do umowy dotycząc poszczególnych postanowień umowy. Art. 19 Konwencji wiedeńskiej: "Przy podpisywaniu, ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu traktatu oraz przy przystąpieniu do niego państwo może zgłosić zastrzeżenie, chyba że:

a) zastrzeżenie to jest zakazane przez traktat;

b) traktat postanawia, że mogą być składane tylko określone zastrzeżenia, a dane zastrzeżenie do nich nie należy, lub

c) chodzi o przypadki nie objęte literami a) i b), a zastrzeżenie jest niezgodne z przedmiotem i celem traktatu".

Przyjęcie zastrzeżenia. W przypadku, gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji międzynarodowej, zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej organizacji. W każdym przypadku przyjęcie zastrzeżenia może być wyraźne lub milczące (brak sprzeciwu w ciągu 12 miesięcy od notyfikowania zastrzeżenia lub w dniu wyrażenia zgody na związanie się umową).

Sprzeciw. Skutkiem sprzeciwu jest niestosowanie między państwem sprzeciwiającym się, a zgłaszającym zastrzeżenie, tych postanowień, których dotyczy zastrzeżenie, chyba że państwo, wyrażając sprzeciw, wyrazi w sposób niedwuznaczny swój zamiar, by umowa w całości nie weszła w życie w stosunkach między nimi. Zastrzeżenia oraz sprzeciwy powinny być formułowane na piśmie i zakomunikowane umawiającym się państwom oraz państwom, które są upoważnione, by stać się stronami umowy.

Zakres mocy obowiązującej wobec państw trzecich. Ogólnie przyjęta jest zasada, że umowa międzynarodowa wiąże strony tej umowy (ius facit inter partes) i nie wpływa na sytuację prawną państw trzecich (pacta teriis nec prosunt nec nocent). Konwencja wiedeńska art. 34: umowa nie tworzy obowiązków ani praw dla państwa trzeciego bez jego zgody. Wyjątki:

- umowy ustanawiające prawa dla państw trzecich (pacta in favorem terti) - art. 36 Konwencji Wiedeńskiej: "(…) strony traktatu zamierzają przez to postanowienie przyznać prawo państwu trzeciemu bądź grupie państwa, do której ono należy, bądź wszystkim państwom, a państwo trzecie się na to zgadza". Zgoda państwa trzeciego jest domniemana. Państwo trzecie nie może domagać się wykonania umowy zawartej przez inne państwo na jego korzyść, chyba że państwa te przyznały mu takie prawo. Przykład: umowy dotyczące komunikacji międzynarodowej przyznające erga omnes przyznające prawo żeglugi na rzekach międzynarodowych, cieśninach i kanałach morskich.

- umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich (pacta in detrimentum tertii) - art. 35 Konwencji wiedeńskiej: "z postanowienia traktatu, jeżeli strony maja taki zamiar, aby postanowienie było środkiem ustanowienia obowiązku, a państwo trzecie wyraźnie na piśmie ten obowiązek przyjmuje". Wyjątek dotyczy pokonanego państwa-agresora, gdy jego zgoda jest domniemana.

5. Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie stosowania umów.

Warunki ważności umów międzynarodowych:

1) decyzja państwa co do związania się umową została rzeczywiście i prawidłowo podjęta (brak wady oświadczenia woli),

2) została podjęta przez uprawomocnionego do tego przedstawiciela państwa,

3) przedmiot umowy zgodny był w szczególności z normami ius cogens prawa międzynarodowego.

Przyczyny nieważności umów międzynarodowych:

1) związane z naruszeniem prawa wewnętrznego:

a) naruszenie norm prawa wewnętrznego dotyczących kompetencji do zawierania traktatów,

b) naruszenie szczegółowych ograniczeń upoważnienia do wyrażania zgody państwa.

2) związane z wadami oświadczenia woli:

a) błąd,

b) oszustwo,

c) korupcja przedstawiciela państwa,

d) przymus stosowany wobec przedstawiciela państwa,

3) inne:

a) przymus wobec państwa,

b) sprzeczność umów z normą ius cogens.

Przyczyny nieważności umów międzynarodowych:

1) nieważność względna - powołać się może tylko państwo pokrzywdzone, umowa może być konwalidowana:

- naruszenie prawa wewnętrznego w zakresie kompetencji do zawierania traktatów,

- podstęp,

- błąd,

- przekupstwo,

- przekroczenie pełnomocnictw;

2) nieważność bezwzględna - może się powołać każda strona umowy; umowa nie może być konwalidowana:

- przymus wobec państwa,

- przymus wobec przedstawicieli państwa,

- uprzednia sprzeczność z norma ius cogens.

Nieważność umów. Zastosowanie przymusu wobec przedstawiciela państwa przez użycie przeciwko niemu siły lub groźby jej użycia powoduje, że zgoda na związanie się umową jest pozbawiona wszelkich skutków prawnych. Art. 2 pkt 4 Karty NZ - zakaz użycia siły i stosowania groźby jej użycia. Konwencja wiedeńska art. 52: "Traktat jest nieważny, jeżeli jego zawarcie zostało spowodowane przez groźbę lub użycie siły z pogwałceniem zasad prawa międzynarodowego, wyrażonego w Karcie Narodów Zjednoczonych."

Skutki uznania umowy za nieważną:

1) skutki ex tunc:

a) postanowienia traktatu nie mają mocy prawnej,

b) jeżeli zostały dokonane jakieś czynności prawne, każda ze stron może żądać od każdej pozostałej strony, aby przywróciła sytuację, jaka by zaistniała, gdyby czynności te nie zostały dokonane;

2) skutki przy sprzecznością z normą ius cogens:

a) obowiązek usunięcia w miarę możliwości następstw wszelkich czynności dokonanych w oparciu o jakiekolwiek postanowienie sprzeczne z normą imperatywną,

b) doprowadzenie wzajemnych stosunków do zgodności z normą ius cogens.

Błąd (error) - jest przyczyną nieważności umowy, jeżeli dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła istotną podstawę zgody państwa na związanie się tą umową. Państwo nie może powoływać się na błąd dla unieważnienia zgody, jeżeli przyczyniło się do powstania błędu lub powinno było liczyć się z możliwością błędu. W przypadku podstępu (dolus), - czyli umyślnego wprowadzenia w błąd - państwo może powołać się na podstęp w celu unieważnienia zgody. Także, gdy zgoda została wyrażona w wyniku bezpośredniego lub pośredniego przekupienia jego przedstawiciela przez inne państwo negocjujące.

Strona powołujące się na wadliwość swojej zgody na związanie się umową, przyczynę zaczepienia ważności umowy, uznania jej za wygasłą, wycofania się z niej lub zawieszenia jej stosowania powinna notyfikować to pozostałym stronom umowy (termin w zasadzie nie krótszy niż 3 miesiące), jeżeli żadna ze stron nie wyrazi sprzeciwu, strona notyfikująca może podjąć formalne kroki zmierzające do zatwierdzenia nowego stanu prawnego.

Ius cogens (normy imperatywne). W stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o znaczeniu tak istotnym dla społeczności międzynarodowej, że mają one moc obowiązującą bezwzględną i nie mogą być uchylone żadną umową międzynarodową. Ogranicza swobodę państw w zakresie zawierania umów.

Konwencja wiedeńska art. 53: określa ius cogens jako normę przyjętą i uznaną "przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę postępowania prawa międzynarodowego o tym samym charakterze". Nieważna jest umowa, która w momencie zawarcia jest sprzeczna z normą imperatywną. Z chwilą pojawienia się nowej normy każda umowa z nią sprzeczna traci ważność i wygasa (art. 64).

Wygaśnięcie umowy. Wygaśnięcie umowy pociąga za sobą skutki prawne od chwili wygaśnięcia (ex nunc), natomiast stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa od samego początku nie mogła wywoływać skutków prawnych, dlatego stwierdzenie nieważności działa wstecz (ex tunc).

Przyczyny powodujące wygaśnięcie umowy dzielą się na dwie grupy:

a) przyczyny przewidziane w umowie:

1) upływ czasu, na jaki umowa została zawarta

2) wypowiedzenie umowy

3) nastąpienie warunku rozwiązującego (zmniejszy się liczba stron umowy)

4) wypowiedzenie umowy zgodnie z jej postanowieniami

b) przyczyny nieprzewidziane w samej umowie:

1) zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą (actus contrarius)

2) całkowite wykonanie umowy

3) trwała niemożność wykonania umowy (impossibilium nemo tenetur) - art. 61 Konwencji wiedeńskiej; jeżeli niemożność jest czasowa można się na nią powołać jako przyczynę zawieszenie stosowania umowy; nie można się powołać, gdy niemożność jest spowodowana pogwałceniem obowiązków wypływających z umowy lub innych zobowiązań międzynarodowych;

4) niezgodność z nowa powstałą imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego

5) pogwałcenie jej przez jedną z umawiających się stron - art. 60 Konwencji wiedeńskiej

6) zasadniczą zmianę okoliczności (rebus sic stantibus) - art. 62 Konwencji wiedeńskiej: nie może być przyczyną wygaśnięcia umowy, gdy:

a) chodzi o umowę ustanawiającą granicę

b) jeżeli zasadnicza zmiana jest wynikiem pogwałcenia przez stronę, która się na nią powołuje, obowiązku wypływającego z umowy lub jakiegokolwiek innego międzynarodowego obowiązku wobec którejkolwiek ze stron umowy

Skutki uznania umowy za wygasłą:

1) skutki ex nunc:

a) strony zwolnione są z obowiązku dalszego wypełniania traktatu,

b) wygaśnięcie nie wpływa na żadne prawa lub obowiązki ani na sytuacji prawną stron, powstałe wskutek wykonania traktatu przed jego wygaśnięciem;

2) przy sprzeczności z normą ius cogens:

a) stron są zwolnione od jakiegokolwiek obowiązku dalszego wykonania traktatu.

b) wygaśniecie nie narusza żadnego prawa, obowiązku lub sytuacji prawnej stron stworzonej wskutek wykonania traktatu przed jego wygaśnięciem pod warunkiem, że utrzymanie nie prowadzi do sprzeczności z normą imperatywną.

Wypowiedzenie umowy. Wg Konwencji wiedeńskiej wypowiedzenie umowy, w której brak klauzuli wypowiedzenia, dopuszczalne tylko wówczas, gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taką możliwość albo charakter umowy pozwala domniemywać prawo wypowiedzenia (art. 56). Jeśli na skutek wypowiedzenia liczba państwa związanych spadnie poniżej wymaganej liczby do wejścia w życie, umowa wygasa tylko gdy w samej umowie tak ustalono (art. 55). Często stosuje się klauzule prolongacyjne (np. jeśli jedna ze stron nie złoży wypowiedzenia 12 miesięcy przed upływem mocy obowiązującej oświadczenia o wypowiedzeniu, umowa pozostanie w mocy na okres następnych 5 lat). Klauzule dotyczące wypowiedzenia najczęściej przewidują, iż będzie ono prawnie skuteczne po upływie określonego czasu.

Dokument musi być sporządzony na piśmie i skierowany do pozostałych stron umowy. Jeżeli dokument nie jest podpisany przez szefa państwa, szefa rządu lub ministra spraw zagranicznych, okazujący go przedstawiciel może być wezwany do okazania pełnomocnictwa (art. 67).

Zawieszenie stosowania umowy. Wg Konwencji wiedeńskiej, o ile nie uzgodniono inaczej, zawieszenie zwalnia strony, pomiędzy którymi stosowanie umowy zostało zawieszone, z obowiązku wypełnienia jej postanowień w swych wzajemnych stosunkach w okresie zawieszenia, nie wpływa jednak na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami. Strony powinny powstrzymać się od działań, które mogą przeszkodzić wznowieniu stosowania umowy (art. 72). Zawiesić można umowę w części lub w całości.

Przyczyny (art. 60-62):

- pogwałcenie umowy przez kontrahenta

- niemożność jej wykonania

- zasadnicza zmiana okoliczności.

W stosunkach wielostronnych dwie lub kilka stron może zawiesić jej stosowanie, gdy możliwość została przewidziana w umowie lub nie zostało ono przez umowę zabronione oraz nie jest sprzeczne z przedmiotem i celem umowy ani nie wpływa na korzystanie przez pozostałe strony z ich praw czy też wypełnienie obowiązków wynikających z umowy.

Wpływ wybuchu wojny na umowy międzynarodowe. Skutki wybuchu wojny są różne w odniesieniu do różnych kategorii umów zależnie od tego czy zamiarem stron było związanie się umową tylko do chwili wojny, czy także i po wojnie. Umowy wielostronne nie tracą mocy obowiązującej, tylko ich moc obowiązująca ulega zawieszeniu pomiędzy państwami wojującymi. Umowy zawierana na czas wojny, umowy z klauzulą obowiązywania w czasie wojny, umowy ustalające pewien stan rzeczy oraz umowy powołujące do życia organizacje międzynarodowe nie tracą mocy obowiązującej w czasie wojny.

Po zakończeniu wojny państwa ustalają, którym umowom dwustronnym należy przywrócić moc obowiązującą. Najczęściej stosowana jest klauzula przyznająca państwom zwycięskim prawo notyfikacji w określony sposób umów państwom zwyciężonym. Zerwanie stosunków dyplomatycznych lub konsularnych nie wpływa na stosunki prawne ustanowione przez umowę, chyba że ich istnienie jest niezbędne do realizowania umowy w danym zakresie.

6. Obowiązek przestrzegania i zasady interpretacji umów międzynarodowych.

Pacta sunt servanda. Deklaracja przyjaznych stosunków i współpracy z 1970r.: "każde państwo ma obowiązek wykonywać w dobrej wierze swoje zobowiązania wynikające z umów międzynarodowych ważnych w świetle ogólnie uznanych zasad i norm prawa międzynarodowego". Wg Konwencji wiedeńskiej: "każdy traktat będący w mocy wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze" (art. 26).

1) aspekt pozytywny:

- obowiązek wykonywania umów w dobrej wierze.

- obowiązek ustanowienia sprzyjających warunków wykonywania umów, w tym poprzez przyjęcie odpowiedniego ustawodawstwa czy zorganizowanie bezpośredniej realizacji umów przez organy państwowe.

2) aspekt negatywny:

- niemożliwość powołania się przez stroną na postanowienia swojego prawa wewnętrznego dla usprawiedliwienia niewykonania traktatu.

- obowiązek uchylenia lub zmiany aktów prawa wewnętrznego sprzecznych z wiążących stronę traktatem.

Środki zabezpieczające wykonanie umów:

- okupacja pokojowa części terytorium do czasu wykonania zobowiązań,

- oddanie w zastaw pewnych źródeł dochodów,

- umowy lub deklaracje gwarancyjne (użycie wszelkich środków będących w dyspozycji do wypełnienia umowy); przedmiotem gwarancji może być integralność terytorialna danego państwa lub stała neutralność; gwarancja może mieć charakter przymierza,

- zgoda na przeprowadzenie kontroli jego wykonania - na zasadzie wzajemności, zlecana często organom międzynarodowym bądź istniejącym, bądź do tego celu powołanym; zakres kontroli ustalają porozumienia pomiędzy państwami.

Interpretacja umów międzynarodowych dokonywana jest przez:

- strony zawierające umowę (interpretacja autentyczna),

- sądy międzynarodowe (interpretacja sądowa), szczególnie przez MTS w Hadze,

- organy organizacji międzynarodowych,

- poszczególnych prawników (interpretacja doktrynalna),

- przez jedno z umawiających się państw (interpretacja urzędowa).

Wg Konwencji wiedeńskiej traktaty należy interpretować "w dobrej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście, oraz w świetle jego przedmiotu i celu" (art. 31). Obok kontekstu przy interpretacji umowy należy brać pod uwagę"

a) późniejsze porozumienia między stronami dotyczące interpretacji umowy lub stosowania jest postanowień,

b) późniejszą praktykę stosowania umowy, która wskazuje na porozumienie stron w sprawie jej interpretacji,

c) wszelkie odpowiednie normy prawa międzynarodowego obowiązujące w stosunkach między stronami.

7. Zwyczaj międzynarodowy.

Pojęcie prawa zwyczajowego. Dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa istotne elementy: praktyka (usus) i przekonanie o zgodności tej praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis). W statucie MT stwierdzono, że zwyczaj jest "dowodem istnienia powszechnej praktyki przyjętej za prawo" (art. 38). Jeśli chodzi o praktykę znaczenia ma działalność państwa jak i innych organów, także działalność organizacji międzynarodowych. Praktyka nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa.

Norma prawa zwyczajowego traci moc obowiązującą bądź na skutek wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy zwyczajowej lub umownej, bądź odstąpienia państw od jej praktykowania, czyli odwyknięcia (desuetudo). W drodze wykształcenia się przeciwnego zwyczaju może utracić moc obowiązującą norma prawa umownego.

Uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego. Podstawą mocy obowiązującej prawa zwyczajowego jest zgoda państwa. Zwyczaj jest określany jako "milcząca zgoda" (tacitus consensus).

Kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium). Reguły kurtuazji, czyli grzeczności przestrzeganej w stosunkach międzynarodowych. Są one oparte na wzajemności, ale nie mają charakteru prawnego. Najwięcej w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych. Zwyczaj międzynarodowy może przekształcić się w

kurtuazję międzynarodową, bądź reguła grzecznościowa uzyska opinio iuris.

Doktryna trwałego oponenta - trwały sprzeciw państwa wobec nowej normy zwyczajowej pozwala na pozostania poza grupą podmiotów związanych jej postanowieniami.

Opinio iuris sive necessatis - przeświadczenie, że praktyka tworzy prawo, element sine qua non norm zwyczajowych. Może być zawarte w: oficjalnym oświadczeniu państwa, uchwałach organizacji międzynarodowych, może wynikać z umowy międzynarodowej, może być zawarte w samej praktyce państw.

8. Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane - relikt z czasów, gdy państwa dzielono na cywilizowane i niecywilizowane. Samodzielne źródło prawa międzynarodowego uznawane przez większość doktryny.

1) zasady procesowe:

- nikt nie może być sędzią we własnej sprawie,

- ciężar dowody spoczywa na osobie wywodzącej z danego twierdzenia skutki prawne),

- powaga rzeczy osądzonej;

2) inne zasady:

- pełnego odszkodowania za szkodę,

- ochrona praw nabytych.

9. Inne źródła prawa międzynarodowego.

Orzecznictwo sądów międzynarodowych. Odmawianie orzecznictwu charakteru źródła prawa. Sądy oddziałują na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych i kształtując poczucie prawne w społeczeństwie.

Doktryna. Statut MTS, art. 38, podstawy wyrokowania Trybunały, określenie roli orzecznictwa i doktryny jako: "środka pomocniczego do stwierdzenia przepisów prawnych". MTS i STSM często odwoływały się do orzeczeń, natomiast unikały odwoływania się do doktryny.

Ustawodawstwo państw. Nie są źródłem prawa międzynarodowego akty ustawodawcze poszczególnych państwa dotyczące stosunków międzynarodowych, nie mogą one nakładać obowiązków na inne państwa.

Akty jednostronne:

1) Notyfikacja - oficjalne pisemne powiadomienie drugiego podmiotu prawa międzynarodowego o wydarzeniu, z którym prawo to łączy określone skutki prawne. Niekiedy jest konieczna dla wywołania określonego skutku prawnego. Może mieć charakter fakultatywny, gdy państwa zmierzają do wyjaśnienia stosunku prawnego.

2) Uznanie - stwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje i powinien być traktowany w płaszczyźnie prawa międzynarodowego. Np. uznanie nowego państwa jako podmiotu prawa międzynarodowego, uznanie rządu jako reprezentanta państwa, uznanie ruchu narodowowyzwoleńczego, uznanie za powstańców lub za stronę wojującą, uznanie praw państwa do określonego terytorium.

3) Protest - jest to stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy są niezgodne z prawem międzynarodowym. Ma zawsze charakter fakultatywny. Państwa bronią się za pomocą protestu przed wykształceniem się niekorzystnych dla nich reguł praktyki. Może być wyrażony w formie pisemnej (wysłanie noty) lub ustnie.

4) Zrzeczenie się (renunciation) - państwo rezygnuje z pewnych praw, następuje w sposób wyraźny, nie może być domniemywane. Istnieją przypadki, że pewnych praw nie można się zrzec (np. przedstawicielom dyplomatycznych nie wolno się rzec przywilejów i immunitetów).

Uchwały organów międzynarodowych tworzą tzw. miękkie prawo międzynarodowe, zwłaszcza uchwały Zgromadzenia Ogólnego NZ.

Akty normatywne zaliczane do "miękkiego" prawa międzynarodowego:

1) uchwały organów organizacji międzynarodowych adresowane do państw członkowskich.

2) porozumienia międzypaństwowe, wielostronne lub dwustronne, którym strony nie nadały rygoru umowy międzynarodowej w pełnym tego słowa znaczeniu.

3) umowy, które nie zostały (jeszcze lub w ogóle) ratyfikowane przez kompetentny organ państwowy.

10. Kodyfikacja prawa międzynarodowego:

1) Prace Komisji Prawa Międzynarodowego w ramach ONZ: Konwencja dotycząca statusu bezpaństwowców (1954r.),

Konwencja o stosunkach dyplomatycznych (1961r.), Konwencja o stosunkach konsularnych (1963r.), Konwencja o prawie traktatów (1969r.), Konwencja o misjach specjalnych (1969r.), Konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi (1975r.), Konwencja o sukcesji państw w zakresie umów międzynarodowych (1978r.), Konwencja o sukcesji państw w zakresie mienia, archiwów i długów (1983r.).

2) 1970r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Deklaracje zasad prawa międzynarodowego.

3) 1966r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Pakty Praw Człowieka.

4) konferencja zwołana przez rząd Szwajcarii w Genewie - 1949r. 4 Konwencje dotyczące ochrony ofiar wojny, 1977r. dwa Dodatkowe Protokoły do tych konwencji.

IV. PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO.

1. Pojęcie podmiotowości w prawie międzynarodowym.

Pojecie podmiotowości. Podmiotami prawa międzynarodowego są państwa posiadające międzynarodową zdolność do

czynności prawnych, tzn. utrzymywania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych, zwierania umów itd. Podmioty suwerenne - państwa - mają pierwotny charakter, zakres ich zdolności do czynności prawnych jest pełny. Podmioty niesuwerenne (organizacje międzynarodowe, Stolica Apostolska) mają charakter wtórny, pochodny i ograniczony. Ich podmiotowość jest rezultatem nadania lub uznania. Sama zdolność prawna, aczkolwiek warunkująca zdolność do czynności prawnych, nie wystarcza do nabycia podmiotowości.

Art. 3 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969r.: "Fakt, że niniejszej konwencji nie stosuje się ani do porozumień międzynarodowych miedzy państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego lub pomiędzy takimi innymi podmiotami prawa międzynarodowego, ani do porozumień międzynarodowych zawieranych w innej formie jak pisemna, nie wpływa na:

a) moc prawną takich porozumień;

b) zastosowanie do nich którejkolwiek z norm sformułowanych w niniejszej konwencji, którym podlegałyby one na podstawie prawa międzynarodowego niezależnie od tej konwencji;

c) zastosowanie konwencji do wzajemnych stosunków między państwami opartych na porozumieniach międzynarodowych, których stronami są również inne podmioty prawa międzynarodowego".

2. Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego.

Trzy elementy państwa: ludność, terytorium i władza najwyższa.

Atrybuty podmiotowości państwa:

1) ius tractatum - prawo do zawierania umów międzynarodowych, pośrednio także prawo uczestnictwa w organizacjach międzynarodowych (w pełnym zakresie państwa).

2) ius legationis - prawo do utrzymywania stosunków dyplomatycznych, prawo przyjmowania przedstawicieli dyplomatycznych (legacja bierna), prawo do wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych (legacja czynna).

3) ius standi - prawo występowania z roszczeniami międzynarodowymi oraz obowiązek ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej.

Zdolność do utrzymywania stosunków. Nowe państwo powstaje wówczas, kiedy pewna wspólnota uzyskuje - ze znaczeniem prawdopodobieństwem stałości - zorganizowany rząd, określone terytorium i taki stopień niezależności od jakiegokolwiek innego państwa, który jej umożliwia prowadzenie własnych stosunków zagranicznych.

Wymóg posiadania efektywnego rządu. Najważniejszą rolę odgrywa wymóg posiadania efektywnego, ustabilizowanego rządu, co ma zasadnicze znaczenie dla istnienia nowego państwa, korzystania przezeń z przysługujących mu praw oraz wykonywania obowiązków zgodnie z prawem międzynarodowym. Władza musi być wykonywana w stosunku do ludności zamieszkującej jakieś terytorium.

Suwerenność. Oznacza przede wszystkim niezależność konstytucyjną (dany podmiot nie ma ograniczeń wynikających z ustawy zasadniczej, nie jest podporządkowany jakimś normom czy ograniczeniom konstytucyjnym, nie jest częścią jakiejś federacji) - wewnętrzną i zewnętrzną oraz zdolność do decydowania o zakresie własnych kompetencji.

Atrybuty suwerenności:

1) wyłączna kompetencja jurysdykcyjna odnośnie własnego terytorium i obywatela,

2) wykonywanie kompetencji w zakresie polityki zagranicznej,

3) swoboda do uznania państw i rządów,

4) nawiązywanie stosunków dyplomatycznych,

5) decydowanie o sojuszach wojskowych, o członkostwie w międzynarodowych organizacjach politycznych,

6) prowadzenie samodzielnej polityki finansowej, budżetowej i fiskalnej.

Z suwerenności wynikają: prawo do istnienia, czci, zwierzchnictwa terytorialnego i personalnego, suwerennej równości, uczestnictwa w obrocie międzynarodowym, do bycia członkiem organizacji międzynarodowych, prawo do ochrony własnych kompetencji.

Zasada suwerennej równości państw:

- równość państw, ale pod względem prawnym,

- każdemu państwu przysługują prawa wynikające z pełnej suwerenności,

- obowiązek poszanowania podmiotowości innych państw,

- nietykalność integralności terytorialnej i politycznej innych państw,

- swoboda wyboru i rozwoju systemu politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego,

- obowiązek stosowania się do zobowiązań międzynarodowych.

Sposoby powstania nowych państw.

1) pierwszy podział:

a) w wyniku wojny

b) w wyniku procesu pokojowego

2) drugi podział

a) oderwanie, wyodrębnienie się z istniejącego podmiotu

b) rozpad istniejącego podmiotu

c) połączenie istniejących podmiotów

d) powstanie na terytorium stanowiącym res nullius.

Prawo narodów do samostanowienia. W czasach współczesnych państwa powstają przede wszystkim w konsekwencji prawa narodów do samostanowienia - do tworzenia własnej organizacji państwowej. Proces łączenia i separacji jest konsekwencją rozwijania się świadomości narodowej i tożsamości kulturowej.

Dekolonizacja. Proces wyzwalania się kolonii oraz państw Ameryki Południowej. W latach 60-tych i 70-tych ONZ powiększył się o prawie 100 nowo powstałych państw.

System powierniczy. Ustanowiony w Karcie NZ przewidywał, że celem jego jest doprowadzenie obszarów powierniczych do samodzielnego bytu państwowego.

Sukcesja - przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium. Przedmiot sukcesji:

a) umowy międzynarodowe

b) zobowiązania i prawa pozatraktatowe

c) członkowstwo w organizacjach międzynarodowych

Sukcesja w odniesieniu do traktatów. Państwa powstałe w wyniku dekolonizacji w odniesieniu do traktatów wielostronnych:

a) teoria tabula rasa - nowo powstałe państwo uznaje, że nie jest związane żadnymi dawniejszymi umowami wielostronnymi z metropolią (m.in. Algieria, Górna Wolta).

b) teoria prawa wyboru - nowo powstałe państwo dokonuje wyboru, wskazując, jakie umowy pragnie utrzymać w mocy (m.in. Ghana, Gwinea, Nigeria).

W odniesieniu do umów dwustronnych wykształciła się praktyka, że umowa jest obowiązująca, jeśli obie strony się na to zgadzają. Wyznacza się dwuletni okres, zwany "prawem do namysłu". Swoboda wyboru w stosunku do umów wielostronnych ograniczona jest zasadą trwałości granic - nowo powstałe państwo przejmuje wcześniejsze zobowiązania i ustalenia w sprawie granic. Na sukcesora przechodzą też zobowiązania zlokalizowane terytorialnie. Obowiązują je też normy imperatywne i fundamentalne zasady prawa międzynarodowego.

Konwencja wiedeńska z 1978r. o sukcesji państw w odniesieniu do traktatów przyjmuje jako zasadę:

- fakultatywność sukcesji w przypadku nowo powstałych państw niepodległych

- obligatoryjności kontynuacji faktów - w przypadku zjednoczenia, rozpadu państwa i secesji.

Konwencja wiedeńska z 1978r. o sukcesji państw w odniesieniu do traktatów:

1) zjednoczenie i rozpad państw - zasada kontynuacji ipso iure, automatyczne sukcesja umów dwu- i wielostronnych.

2) cesja - zasada przesuwalności granic.

3) nowe państwo niepodległe - zasada "tabula rasa", nie są związane automatycznie umowami poprzednika.

4) nowe państwo niepodległe w odniesieniu do umów wielostronnych - zasada notyfikacji zamiaru sukcesji, sukcesja niezależna od pozostałych stron umowy.

Sukcesja długów państwowych. Znaczenie zasady dobrej wiary. Większa swoboda państw powstałych w wyniku dekolonizacji.

3. Rodzaje państw z uwagi na ich strukturę.

Państwa jednolite - występuje na zewnątrz jako jeden podmiot mimo istniejącego wewnętrznie podziału administracyjnego na departamenty, województwa czy obwody nie powstaje problem podziału suwerenności między całości i części składowe. Jednostki administracyjne nie mają żadnej zdolności prawnej i zdolności do czynności w stosunkach międzynarodowych.

Państwa złożone dzielą się na:

a) Państwa związkowe, całość jest podmiotem prawa międzynarodowego, a części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną zdolność do utrzymywania stosunków zewnętrznych.

b) Związki państw, w których podmiotami prawa międzynarodowego są części składowe, a całości albo w ogóle nie ma, albo ma ograniczoną zdolność do czynności w stopniu określanym odpowiednim aktem leżącym u podstaw połączenia.

Federacja - jej istotą jest posiadanie centralnych organów, występuje jako jeden podmiot prawa międzynarodowego. Państwa związkowe rezygnują z prowadzenia stosunków międzynarodowych na rzecz federacji i nie maja związku z tym w ogóle lub maja w bardzo ograniczonym stopniu zdolność do czynności w stosunkach międzynarodowych. Części państwa związkowego nie są podmiotami prawa międzynarodowego. USA, Argentyna, Brazylia, Meksyk, Wenezuela, Szwajcaria.

Konfederacja - luźny związek państw oparty na umowie międzynarodowej dla prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej i obronnej. Z reguły nie ma centralnej władzy wykonawczej. Państwa związkowe pozostają suwerennymi i samodzielnymi podmiotami prawa międzynarodowego, natomiast związek może mieć ograniczoną podmiotowość.

Związek Radziecki - był związkowym państwem wielonarodowym składającym się z 15 republik związkowych. Istnienie podmiotowości prawnomiędzynarodowej republik związkowych - prawo zawierania umów międzynarodowych oraz utrzymywania stosunków dyplomatycznych i konsularnych. Utworzony w 1922r., rozwiązany 8 XII 1991r.

Wspólnota Niepodległych Państw - Utworzona 8 XII 1991r. Skład: Ukraina, Białoruś, Rosja, Armenia, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan i Gruzja. Jej członkami są państwa niepodległe, suwerenne, prowadzące własną politykę zagraniczną, należące do ONZ i innych organizacji międzynarodowych, mające prawo do posiadania własnej armii. Wiele porozumień nie zostało ratyfikowanych, część nie została wprowadzona w życie. Istnieje rozbieżność celów i konflikty w określaniu zasad Wspólnoty.

Wspólnota Narodów (brytyjska) - Commonwealth - w zasadzie może być uznana za specyficzną organizację międzynarodową. Brak aktu prawnego, który mógłby być uznany za konstytucję. Jest szczególną formą prawnomiędzynarodowych stosunków i więzi łączących państwa wchodzące uprzednio jako kolonie czy dominia w skład imperium brytyjskiego. Powstanie proklamowane na konferencji imperialnej w 1926r.

W skład wchodzą dominia, republiki i samodzielne monarchie, które łączy uznanie monarchy brytyjskiego, bądź - w wypadku dominiów - za głowę państwa na zasadzie unii personalne, bądź - w wypadku republik i samodzielnych monarchii - za głowę Wspólnoty. Państwa pozostają ze sobą w stosunkach całkowitej równości i mają niczym nieograniczoną zdolność do czynności prawnych. Mogą zawierać umowy międzynarodowe, uczestniczyć w organizacjach międzynarodowych, korzystają z czynnego i biernego prawa legacji, z zastrzeżeniem, że w stosunkach wzajemnych między członkami Wspólnoty przedstawiciele dyplomatyczni noszą nazwę Wysokich Komisarzy.

Łączą Wspólnotę Narodów więzy ekonomiczne, stosowanie wzajemnych preferencji gospodarczych i przynależność do strefy funta szterlinga. System prawny oparty jest na prawie angielskim. Powiązanie systemem wzajemnych konsultacji i kooperacji w dziedzinie polityki, gospodarki, oświaty, nauki i kultury.

Elementy organizacji międzynarodowej. Charakter quasi-stałego organu ma doroczna konferencja premierów państw członkowskich. W miarę potrzeby odbywają się spotkania ministrów finansów i handlu oraz ministrów oświaty. Sekretariat: rozsyłanie informacji do państw członkowskich w sprawach dotyczących Wspólnoty, popieranie i rozwijanie więzów łączących Wspólnotę we wszystkich dziedzinach, przygotowywanie konferencji premierów.

4. Rodzaje państw ze względu na ograniczenie zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych.

Państwa zależne - państwo, którego zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu. Zależność prawnomiędzynarodowa to przyjęcie reprezentacji zewnętrznej jednego państwa przez inne, występujące w jego imieniu. Nie pozbawia ono podmiotowości, ale ogranicza jej istotnego atrybutu - zdolności do czynności prawnych, prowadzi do jej upośledzenia.

Państwami zależnymi są protektoraty (np. Bhutan):

- międzynarodowe, dotyczące państw,

- kolonialne, dotyczące terytoriów i obszarów mniemających takiego statusu

i państwa wasalne (np. Andora do 1993r.).

Minipaństwa - Liechtenstein, Monako, San Marino. W zasadzie protektoraty międzynarodowe, ale odróżnia je: maleńkie terytorium, niewielka liczba ludności, co uniemożliwia fizyczne występowanie w stosunkach międzynarodowych w pełnym wymiarze. Przekazanie kompetencji innemu państwu leży w ich interesie. Ograniczona podmiotowość Minipaństwa nie jest kwestionowana. Są członkami ONZ.

Państwa trawle neutralne - Szwajcaria, Austria. Państwo trwale (wieczyście) neutralne w zamian za uzyskaną w umowie międzynarodowej gwarancję niepodległości i integralności terytorialnej zobowiązuje się nie używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu ani nie przystępować do toczących się już działań wojennych, z wyjątkiem samoobrony. Wyłączenie możliwości przystępowania do sojuszy i organizacji wojskowych, uczestnictwa w systemie bezpieczeństwa zbiorowego oraz zakaz udostępniania terytorium na bazy wojskowe. Państwo trwale neutralne jest państwem w pełni suwerennym. Ma prawo i obowiązek obrony swej neutralności, może posiadać własną armię i używać jej dla swej obrony. Do uzyskania statusu nie wystarczy deklaracja jednostronna, status musi być zaakceptowany i zagwarantowany przez inne państwa.

Immunitet państwa - wyłączenie spod jurysdykcji innego państwa. Celem immunitetu jest ochrona kompetencji państwa

i zapewnienie poszanowania jego suwerenności w sytuacji, gdy jego organy, przedstawiciele, majątek konfrontowane są z suwerennością innego państwa. Dzieli się na:

1) jurysdykcyjny - wyłączenie spod jurysdykcji sądów innego państwa, przysługuje państwu i jego majątkowi, obejmuje wszelkie czynności władcze; nie przysługuje, jeżeli państwo poddało się jurysdykcji sądu innego państwa w drodze umowy międzynarodowej lub w odniesieniu do transakcji handlowych, uczestnictwa w spotkaniach.

2) egzekucyjny - ochrona majątku państwa znajdującego się na terytorium innego państwa, w tym w szczególności wyłączenie spod egzekucji.

Ze względu na czynności państwa dzieli się na:

1) de iure imperii (czynności władcze) - państwo ma obowiązek przyznać immunitet obcemu państwo w odniesieniu do jego działań i majątku.

2) de iure gestionis (czynności prywatne) - czynności te zaczęto wyłączać spod immunitety państwa.

Immunitety nie obejmują transakcji handlowych, umów o pracę, własności, posiadani i korzystania z rzeczy, uczestnictwa w spółkach.

5. Inne podmioty prawa międzynarodowego.

Podmiotowość narodu. Prawo do samostanowienia może być realizowane w różny sposób. Naród, w drodze swobodnie wyrażonej woli, może opowiedzieć się za utworzeniem własnej państwowości, może też przyłączyć się do istniejącego już podmiotu. Samookreślenie - wybór własnego statusu wewnętrznego i zewnętrznego - może nastąpić w drodze pokojowej lub może być zrealizowane w drodze walki narodowowyzwoleńczej. Naród, który w trakcie walki tworzy zręby państwowości, wykształca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania go w płaszczyźnie międzynarodowej, staje się podmiotem prawa międzynarodowego, traktowanym jako państwo in statu nascendi.

Podmiotowość organizacji międzynarodowych. Organizacje międzynarodowe są z reguły uznawane za podmiot prawa międzynarodowego. Za kryterium podmiotowości uznaje się zdolność do czynności prawnych w płaszczyźnie prawnomiędzynarodowej. Organizacja ma w stosunku do państwa charakter pochodny. Korzysta z podmiotowości w zakresie ustalonym przez tworzące organizację państwa w umowie konstytucyjnej. Jest powoływana do życia i rozwiązywana w zależności od woli zainteresowanych państw. Nie ma woli autonomicznej, niezależnej od woli państw członkowskich. Nie tworzy prawa międzynarodowego w tym stopniu co państwa. Podmiotem prawa międzynarodowego jest organizacja, która ma niezbędną sumę kompetencji międzynarodowych. Poza ONZ - organizacje wyspecjalizowane, regionalne i integracyjne.

Podmiotowości organizacji międzynarodowych:

- ograniczona (nie mają wszystkich atrybutów podmiotowych, jakie mają państwa),

- funkcjonalna (zakres ograniczony jest do funkcji przewidzianych w statucie danej organizacji),

- obiektywna (można się na nią powołać również w stosunkach z państwami nieczłonkowskimi),

- pochodna (wtórna - wywodzi się z woli państw tworzących organizację).

Atrybuty podmiotowości organizacji międzynarodowych:

1) prawo zawierania umów z państwami i innymi organizacjami międzynarodowymi

3) niektóre korzystają z biernego prawa legacji

4) może ponosić odpowiedzialność za szkody spowodowane jej działalnością

5) korzysta z przywilejów i immunitetów

6) może występować w stosunku do innych państw z roszczeniami międzynarodowymi o odszkodowanie za straty poniesione przez nie same oraz ich funkcjonariuszy

Podmiotowość Stolicy Apostolskiej. Stolica Apostolska - głowa Kościoła katolickiego - papież wraz z podległym mu zespołem urzędów kurialnych. Traktat laterański 11 II 1929r. pomiędzy Stolicą Apostolską a Włochami, utworzenie państwa-miasta Watykan, pod wyłączną suwerennością Stolicy Apostolskiej. Dwoistość podmiotowości - możliwość występowania w stosunkach międzynarodowych Stolicy Apostolskiej i Watykanu, nie ma przypadku równoległego funkcjonowania. Ma status obserwatora w ONZ i organizacjach wyspecjalizowanych. Uczestniczy w wielu konferencjach międzynarodowych.

Podmiotowość osób fizycznych i prawnych. Jednostka może uzyskać podmiotowość w prawie międzynarodowym. Istnienie norm prawa międzynarodowego adresowanych bezpośrednio do osób fizycznych, dających im określone prawa, a także nakładających na nie obowiązki i odpowiedzialność (np. zakaz piractwa). Jeśli państwo nie jest stroną odpowiednich umów, to jednostka - jego obywatel nie ma uprawnień przewidzianych w tych umowach. Za naruszenie norm zawartych w umowach traktujących o prawach człowieka, państwo ponosi odpowiedzialność wobec innych stron umowy, a nie wobec jednostki.

Prawo petycji i zwracania się do organów międzynarodowych współcześnie przewidują niektóre umowy o ochronie praw człowieka: Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Międzynarodowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej oraz protokół opcyjny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (z 16 XII 1966r.). Prawo to ma charakter fakultatywny.

6. Uznanie międzynarodowe.

Pojęcie i formy uznania. Uznanie międzynarodowe - akt prawny, w którym podmiot prawa międzynarodowego (państwo lub organizacja międzynarodowa) stwierdza istnienie pewnych faktów oraz przyznaje im określone skutki prawne. Przedmiotem uznania: państwo, rząd, powstańcy, strona wojująca, naród. Przy szerszym rozumieniu może się odnosić do wszelkich tytułów, kompetencji, w zasadzie każdej sytuacji prawnej. Nie istnieje obowiązek uznania, pozostaje ono w sferze swobodnej decyzji członków społeczności międzynarodowej.

Uznanie może być udzielone:

- indywidualnie przez poszczególne podmioty prawa międzynarodowego

- kolektywnie przez grupę państw czy organizację międzynarodową, w ostatnim wypadku uznaniem jest przyjęcie w poczet członków.

Uznanie pod względem formy może być:

- wyraźne - wyraźne notyfikowanie zainteresowanemu podmiotowi w sposób jednoznaczny i niebudzący wątpliwości

- dorozumiane - mimo nie mówienia o nim, wynika z faktów konkludentnych (np. nawiązanie stosunków dyplomatycznych).

Uznanie de facto i de iure. Uznanie powinno mieć charakter bezwarunkowy i nieodwracalny, w praktyce spotyka się warunki, zwłaszcza zawieszające. Państwo zgłasza wówczas gotowość uznania innego podmiotu, rządu itp., jeśli zostanie spełniony wstępny, sformułowany przezeń warunek. Uznanie zacznie obowiązywać w przypadku pozytywnej reakcji. Uznanie de facto - ograniczone, niepełne, warunkowe i odwołalne; uznanie de iure - bezwarunkowe i nieodwołalne.

Uznanie państwa.

1) Podstawa uznania.

Kryterium efektywności - stabilności i skuteczności władzy najwyższej nowo powstałego państwa, jego zdolność do utrzymania stosunków międzynarodowych - obiektywne decydujące o tym, czy uznanie w danym momencie powinno zostać udzielone. Z chwilą uzyskania zdolności prawnej oraz zdolności do czynności prawnych, stania się państwem, suwerennym podmiotem, może być przedmiotem uznania.

O uznaniu przedwczesnym można mówić wówczas, gdy zostało ono udzielone, mimo że istnieją poważne wątpliwości co do stabilności i trwałości nowej organizacji terytorialnej. Stanowi ono naruszenie prawa międzynarodowego:

1) jest udzielane bezpodstawnie - uznawana społeczność nie tworzy jeszcze państwa w świetle faktów,

2) zazwyczaj jest pewnego rodzaju interwencją w sprawy wewnętrzne jakiegoś państwa.

Warunki uznania w praktyce międzynarodowej:

1) rząd nowo powstałego państwa musi notyfikować swą niepodległość odpowiednimi aktami publicznymi,

2) musi rzeczywiście sprawować władzę w kraju,

3) powinien mieć wystarczającą stabilność i jedność,

4) państwo powinno móc bronić swojej niepodległości,

5) powinno przestrzegać prawa do samostanowienia i praw człowieka.

2) Konsekwencje uznania państwa.

Teoria konstytutywna - skutki powstają dopiero z momentem uznania stanu faktycznego.

Teoria deklaratoryjna - skutki mają miejsce z chwilą, gdy sytuacja faktyczna spełnia stawiane przez prawo międzynarodowe warunki.

Skutki uznania w płaszczyźnie prawnej:

1) zarejestrowanie i akceptowanie nowego państwa, niemożność dalszego kwestionowania jego podmiotowości lub kompetencji;

2) nawiązanie stosunków dyplomatycznych (w większości przypadków);

3) stwierdzenie kompetencji jego organów o przedstawicieli praz przyznania im stosownych immunitetów i przywilejów,

4) możliwość występowania przed sądami wewnętrznymi, korzystania z immunitetu sądowego oraz stwierdzenie obowiązywania aktów wewnętrznych uznawanego państwa.

Uznanie rządu. Kwestia uznania powstaje, gdy dochodzi on do władzy w wyniku: zamachu stanu, przewrotu, puczu czy rewolucji. Swoboda uznania takiego rządu nie jest całkowita. Kryteria dzielą się na:

1) obiektywne (kryteria prawne) - zasadnicze znaczenie w prawie międzynarodowym

a) efektywność (jedyne właściwe) - rzeczywiste sprawowanie władzy państwowej nad określoną grupą ludności, zamieszkującą pewne terytorium; milczące lub wyraźne poparcie ludności; zdolność do wykonywania zobowiązań międzynarodowych.

b) legitymizm - postulat nieuznawania rządów, które nie mogą się powołać na odpowiednią legitymację prawną, zgodność z określonym wewnętrznym porządkiem prawnym.

2) subiektywne (kryteria polityczne) - formułowane przez poszczególne państwa, od spełnienia których uzależniają one podjęcie decyzji o uznaniu.

Doktryna Tobara (Ekwador) - doktryna legitymizmu demokratycznego - wspólna odmowa uznawania rządów ustanowionych w drodze rewolucyjnej, sprzecznie z porządkiem konstytucyjnym.

Doktryna Estrady (Meksyk) - wycofywanie przedstawicieli dyplomatycznych bez wypowiadania się co do prawa narodów do zachowania czy zmiany rządów lub władz - zaprzeczenie prawa przekształcenia się państwa w trybunał osądzający sprawy wewnętrzne drugiego.

Uznanie za stronę wojującą i za powstańców.

Kryteria uznania za stronę wojującą:

1) obiektywne - warunki by powstańcy mieli własny rząd i organizację wojskową; by rząd ten kontrolował cześć państwa będącego w stanie wojny domowej w sposób rzeczywisty - obszar okupowany i administrowany przez władze powstańcze, powstanie lub rewolucja przybrać muszą formę działań wojennych, w których siły powstańcze, działające w sposób zorganizowany pod jednolitym dowództwem, przestrzegają przewidzianych przez prawo międzynarodowe sposobów ich prowadzenia.

2) subiektywne - prawdopodobieństwo sukcesu powstańców, istnienie bezpośredniego własnego interesu.

Uznanie za powstańców - konsekwencją jest nabycie przez powstańców praw i obowiązków państwa prowadzącego wojnę. Rząd konstytucyjny traci odpowiedzialność za wydarzenia mające miejsce na terytorium niepodlegającym jego kontroli, na jego miejsce wchodzi rząd strony wojującej.

Skutki prawne - uznania za powstańców są węższe od uznania za stronę wojującą. Powstańcy nie są traktowani jako przestępcy lub piraci. Państwa trzecie nie mają obowiązku zachowania neutralności. Uznanie wynika zazwyczaj z chęci ochrony przez państwo swych obywateli oraz interesów, może być zakwalifikowane jako częściowe uznanie.

Uznanie za naród nie jest jednoznaczne z automatycznym uznaniem przyszłej państwowości. Było traktowane przez państwa Ententy jako środek godzący w trwałość porządku prawnego nieprzyjaciela. Aktualnie nie jest stosowane.

7. Odpowiedzialność międzynarodowa państwa.

Dwie zasadnicze tendencje koncepcji odpowiedzialności:

1) konserwatywna - ogranicza problem do odpowiedzialności państwa za szkody poniesione na jego terytorium przez cudzoziemca, przy czym chodzi zwłaszcza o szkody majątkowe, o ochronę inwestycji kapitałów. Sprowadza się do obowiązku naprawienia szkody: reparacji i satysfakcji.

2) postępowa - dodatkowo wysuwając się na pierwsze miejsce: odpowiedzialność za naruszenie zakazu ciekania się do wojny, za zbrodnie międzynarodowe. Odpowiedzialność za zbrodnie międzynarodowe może obejmować sankcje.

Odpowiedzialność ponosi państwo, któremu można przypisać naruszenie normy, bez potrzeby ustalania czy organ ponosi winę czy też nie.

Źródła odpowiedzialności. Jedynym źródłem odpowiedzialności jest naruszenie norm prawa, zobowiązania międzynarodowego. Naruszenie może powstać w wyniku:

1) działania - państwo działa sprzecznie ze swoimi zobowiązaniami wynikającymi z normy traktatowej lub zwyczajowej.

2) zaniechania - gdy nie podejmuje kroków lub środków, do których było zobowiązane, nie wprowadzając np. odpowiednich norm do prawodawstwa wewnętrznego.

Jest określane jako "naruszenie normy prawa międzynarodowego", "przestępstwo międzynarodowe" lub "delikt międzynarodowy". Delikt - zasadniczo naruszenie normy lub zobowiązania (aczkolwiek nie zawsze).

Zbrodnie międzynarodowe - bezprawne działania, powodujące naruszenie zobowiązania międzynarodowego istotnego dla ochrony fundamentalnych interesów całej społeczności międzynarodowej. Inne formy bezprawnej działalności są deliktami. Postulat, aby w przypadku popełnienia zbrodni międzynarodowej każde państwo zobligowane było do:

a) nieuznawania legalności sytuacji, jaka powstała w jej wyniku,

b) nieudzielania państwu-sprawcy pomocy w utrzymaniu sytuacji, jaka powstała w wyniku jego działań,

c) współdziałania z innymi państwami w wykonaniu tych obowiązków.

Rodzaje odpowiedzialności:

1) bezpośrednia (pierwotna) - odpowiedzialność, jaką państwo ponosi za własne działanie, tj. swoich organów; naruszenie obowiązków przez państwo; państwo zobowiązane jest do odszkodowania.

2) pośrednia (pochodna) - odpowiedzialność za akty poszczególnych osób prywatnych; odpowiedzialność za naruszenie norm przez osoby prywatne; odpowiedzialność wyczerpuje się po ukaraniu winnych lub skłonieniu ich do naprawienia szkód, satysfakcji - jeśli państwo tego nie uczyni, popełni delikt międzynarodowy i jej odpowiedzialność zmienia się w bezpośrednią.

Państwo ponosi odpowiedzialność:

1) nie tylko za własne, przynoszące szkodzę działania, lecz również za działania obywateli, a także cudzoziemców chwilowo przebywających na jego terytorium.

2) za działania organów wykonawczych i administracyjnych, również za czynności funkcjonariuszy przekraczających swoje kompetencje, ale nie w przypadku, gdy przekroczenie było oczywiste.

3) za działania przedstawicieli dyplomatycznych, wg opinio communis, także za sprzeczne z kompetencją.

4) za działania członków sił zbrojnych, podczas wojny strona wojująca jest odpowiedzialna także za każdy czyn osób wchodzących w skład sił zbrojnych.

5) za działania lub zaniechania jego władzy ustawodawczej, za samo uchwalenie ustawy sprzecznej z jego zobowiązaniami

6) za działania organów sądowych, gdy sąd źle stosuje prawo wewnętrzne, bądź odmawia sprawiedliwości, niezależnie od tego czy były wynikiem omyłki, czy świadomego działania.

7) za bezprawne działania osób prywatnych skierowane przeciwko innemu państwu lub cudzoziemcom; państwo odpowiada za szkody wyrządzone, jeśli szkoda wynikła w skutek zachęcenia czy tolerowania tego rodzaju działań, niestosowania środków prewencyjnych lub nieukarania sprawców bezprawnych działań.

Formy odpowiedzialności: reparacja (naprawienie szkody - w formie restytucji lub odszkodowania) satysfakcja i sankcja

1) Restytucja - przywrócenie poprzedniego stanu rzeczy sprzed popełnienia deliktu, wykonanie zobowiązania, odwołanie bezprawnego działania lub powstrzymanie się od dalszego bezprawnego działania. Podstawowa forma. Gdy niemożliwa - odszkodowanie. W niektórych przypadkach, gdy doszło do zniszczenia rzeczy podlegającej zwrotowi występuje tzw. restytucja zastępcza.

2) Odszkodowanie - najczęstsza forma spotykana w stosunkach międzynarodowych; polega na zapłaceniu pewnej sumy lub daniu ekwiwalentu w celu wyrównania szkód materialnych, powinno obejmować utracone odsetki (niekiedy utracone korzyści); niedopuszczalne są kary pieniężne jako forma zadośćuczynienia.

3) Satysfakcja - forma wynagrodzenia szkód niematerialnych; wyrażenie dezaprobaty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego państwa. Sprowadza się do przedstawienia oficjalnych przeprosin i wyrazów ubolewania, zobowiązania ukarania winnych oraz czasami podkreślenia bezprawnego charakteru działania lub zaniechania.

4) Sankcje - stosowane przeciwko państwu dopuszczającego się aktów agresji, zbrodni międzynarodowych; nie ogranicza się wyłącznie do naprawienia szkody; wyróżnia się sankcje ekonomiczne i wojskowe; mogą być stosowane przez organizacje międzynarodowe.

V. ORGANY PAŃSTWA W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH.

Reprezentacja państwa. Przedmiotem prawnomiędzynarodowego uregulowania jest sfera reprezentacji państw - kto i na jakich zasadach może wyrażać wolę państwa w stosunkach zewnętrznych.

Art. 7 pkt 2 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969r.:

"2. Ze względu na ich funkcje i bez potrzeby przedkładania pełnomocnictw, następujące osoby uważa się za reprezentujące swoje państwo:

a) głowy państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych - dla dokonania wszelkich czynności związanych z zawarciem traktatu;

b) szefów misji dyplomatycznych dla przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a przyjmującym;

c) przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencji międzynarodowej, bądź przy organizacji międzynarodowej lub przy jednym z jej organów - dla przyjęcia tekstu traktatu na tej konferencji, w tej organizacji lub w tym organie".

Art. 13 regulaminu Rady Bezpieczeństwa: "(…) szef rządu lub minister spraw zagranicznych każdego członka Rady Bezpieczeństwa jest uprawniony do zasiadania w Radzie bez przedstawiania pełnomocnictw".

Organy państwowe występujące w stosunkach międzynarodowych dzieli się na:

a) organy wewnętrzne - mają swoją siedzibę na terytorium państwa - głowa państwa, parlament, rząd i szef rządu, minister spraw zagranicznych i minister współpracy gospodarczej z zagranicą - organy konstytucyjne; obok nich organy konwencyjne specjalne - powołane na mocy umów międzynarodowych i ustaw.

b) organy zewnętrzne - mają swoją siedzibę poza granicami państw - przedstawicielstwa dyplomatyczne stałe i doraźne, przedstawicielstwa handlowe, przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych, misje wojskowe i urzędy konsularne.

1. Organy wewnętrzne.

Głowa państwa - najwyższy organ władzy państwowej mający szczególną pozycję i znaczenie w stosunkach międzynarodowych. Konstytucja może przyznawać rozległe i ważkie kompetencje w kształtowaniu i prowadzeniu polityki zagranicznej, może też jej rolę sprowadzić wyłącznie do funkcji reprezentacyjnej i ceremonialnej.

Pozycja głowy państwa w stosunkach międzynarodowych określana jest według norm zwyczajowych tzw. ius representationis omnimodae, czyli nieograniczonego, pełnego prawa reprezentowania państwa w stosunkach zewnętrznych oraz zespołu immunitetów składających się na "immunitet suwerena".

Uprawnienia głowy państwa:

1) wysyłanie i przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych

2) zawieranie umów międzynarodowych bez potrzeby wykazywania się pełnomocnictwami

3) ogłaszanie stanu wojny i pokoju

4) formalne podpisywanie niektórych dokumentów:

a) listów uwierzytelniających i odwołujących

b) pełnomocnictw dla zawarcia umowy

c) dokumentów ratyfikacyjnych lub przystąpienia

5) ogłaszanie deklaracji przygotowanych przez rząd.

W Polsce zgodnie z Art. 133 Konstytucji prezydent:

1) ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe

2) mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych

3) przyjmuje listy uwierzytelniające akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych

4) w zakresie polityki zagranicznej współdziała z Prezesem Rady Ministrów i właściwym ministrem

5) "stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium" (art. 126).

Przywileje i immunitety głowy państwa - mają mu nieskrępowane reprezentowanie i funkcjonowanie w charakterze organu państwa, stąd trwają one tak długo, jak długo sprawowany jest ten najwyższy urząd.

Na terytorium obcym szef państwa, jeśli nie podróżuje incognito:

1) nie podlega jurysdykcji karnej, administracyjnej i miejscowej w sprawach cywilnych (z pewnymi ograniczeniami)

2) rozciągają się na jego rodzinę i ze względów kurtuazyjnych korzystają z nich osoby towarzyszące (świta)

3) jest bezwzględnie nietykalny (wszelkie czyny skierowane przeciwko niemu zagrożone są zaostrzoną sankcją karną)

4) przywilej nietykalności rozciąga się na rezydencję, pojazdy, środki lokomocji i korespondencję

5) podlega szczególnej ochronie przed zniesławieniem i atakami na jej cześć - prawo międzynarodowe zakazuje uprawianie tzw. propagandy dyfamacyjnej wymierzonej przeciw szefom państw.

Obowiązuje zasada odpowiedzialności szefów państw za zbrodnie i przestępstwa międzynarodowe.

Parlament - nie tylko na bieżąco kontroluje sposób prowadzenia polityki zagranicznej, ale jest istotnym czynnikiem w jej stanowieniu i określaniu jej kierunków. W większości konstytucji parlament decyduje bezpośrednio lub pośrednio - poprzez swoją zgodę - o ogłoszeniu stanu wojny. Udział w realizacji polityki zagranicznej - kontakty między parlamentami; wymiana wizyt; posłowie, senatorowie składają oficjalne wizyty i prowadzą bezpośrednie rozmowy rokowania z rządami i szefami egzekutywy innych państw.

Rząd i szef rządu (premier). W Polsce zgodnie z art. 146 ust. 1 Konstytucji RP z 1997r. Rada Ministrów:

1) prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną RP

2) sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi

3) zawiera umowy wymagające ratyfikacji

4) zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe

Organizacje międzynarodowe dzielą się na rządowe i pozarządowe, ale członkami nie są rządy, lecz państwa.

Pracami rządu kieruje szef rządu - premier, nazywany również prezesem czy przewodniczącym rady ministrów:

1) przysługuje mu prawo zawierania umów międzynarodowych

2) prowadzenia rokowań

3) oświadczenia woli państwa bez specjalnych pełnomocnictw

4) jego oświadczenia wiążą państwo

5) przyjmuje obcych przedstawicieli dyplomatycznych

6) wystawia pełnomocnictwa, przeważnie z kontrasygnatą ministra spraw zagranicznych, przedstawicielom państwa w organach i organizacjach międzynarodowych oraz delegatom na konwencje międzynarodowe.

Spotkanie szefów państw i rządów, a także przywódców partii do załatwienia ważniejszych problemów - spotkania na szczycie.

Minister spraw zagranicznych:

1) reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych

2) może prowadzić rokowania dwustronne i wielostronne

3) może podpisywać umowy bez okazywania specjalnych pełnomocnictw

4) jego oświadczenia pisemne i ustne są wiążące dla państwa

5) utrzymuje stały kontakt z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi

6) wszystkie sprawy urzędowe z państwem przyjmującym, poruczone misji przez państwo wysyłające, powinny być załatwiane z minister spraw zagranicznych państwa przyjmującego lub za jego pośrednictwem

7) bierze udział w składaniu listów uwierzytelniających

8) uczestniczy w przyjmowaniu delegacji rządowych i państwowych

9) towarzyszy głowie państwa i premierowi w czasie oficjalnych wizyt składanych za granicą

10) powołuje własnych i przyjmuje obcych charges d'affaires

11) mianuje misje: radców, sekretarzy, attache

12) wystawia listy uwierzytelniające charges d'affaires

13) kontrasygnuje listy uwierzytelniające wystawiane dyplomatom wyższych rang przez głowę państwa

14) może wystawiać listy komisyjne własnym i udzielać exequatur obcym konsulom

15) udziela zezwolenia na opublikowanie umów w kwestiach prawnomiędzynarodowych dotyczących m.in. immunitetów.

Nowo mianowany minister po objęciu urzędu zawiadamia o tym korpus dyplomatyczny we własnym kraju oraz za pośrednictwem swych placówek notyfikuje ten fakt urzędom innych państw. W zasadzie minister korzysta co najmniej z tych samych przywilejów i immunitetów co przedstawiciel dyplomatyczny, a protokolarnie jego ranga odpowiada co najmniej ambasadorowi.

Ministerstwo spraw zagranicznych:

1) prowadzi całość polityki zagranicznej państwa

2) utrzymuje kontakt z obcymi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi

3) kieruje pracą własnych placówek konsularnych i dyplomatycznych

4) spoczywa na nim obowiązek ochrony interesów własnego państwa i jego obywateli

5) koordynacja działalności zagranicznej innych centralnych urzędów.

Składa się z reguły z trzech rodzajów departamentów:

1) terytorialnych - prowadzą i koordynują bieżącą politykę zagraniczną wobec określonych grup krajów

2) funkcjonalnych - zajmują się pewnymi wydzielonymi zagadnieniami: np. sprawami konsularnymi, naukowymi itp.

3) administracyjnych (administracyjno-usługowych) - o charakterze pomocniczym - gabinet ministra, kadry łączności itp.

Minister właściwy do spraw zagranicznych kieruje działalnością ministerstwa przy pomocy sekretarza stanu, podsekretarzy stanu oraz gabinetu politycznego ministra. W czasie jego nieobecności obowiązki pełni sekretarz stanu - używa wtedy tytułu kierownika ministerstwa spraw zagranicznych.

Minister właściwy do spraw gospodarki posiada następujące zadania:

1) koordynacja działań w zakresie współpracy gospodarczej z zagranicą

2) kontrola obrotu z zagranicą towarami i technologiami w związku z porozumieniami i zobowiązaniami międzynarodow.

3) podejmowania i rozwijanie działań na rzecz dostępu do rynków zagranicznych dla polskich towarów, usług i kapitału

4) promocja polskiej gospodarki za granicą

5) współpraca z właściwymi organizacjami

6) tworzenie i utrzymywanie placówek ekonomiczno-handlowych za granicą

W celu ich realizacji współdziała z Rządowym Centrum Studiów Strategicznych, organami administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz innymi państwowymi osobami prawnymi.

2. Organy zewnętrzne.

Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne - główny instrument realizacji stosunków dwustronnych. Są to urzędy jednoosobowe, akredytowane przy głowie państwa pobytu, maja charakter przedstawicielski, korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, stale przebywają w państwie pobytu. Podstawą regulacji - Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961r.

Misje specjalne (misje ad hoc) - doraźne delegacje lub przedstawiciele wysyłani w celu załatwienia określonych spraw. Wyróżnia się misje:

1) na których czele stoją: głowy państw, szefowie rządów, czy ministrowie spraw zagranicznych

2) kierowane przez ambasadorów czy posłów.

Cele misji mogą być:

1) polityczne:

a) prowadzenie rokowań i załatwianie spraw spornych

b) omawianie stanu i perspektyw rozwoju stosunków dwustronnych

c) negocjowanie i podpisywanie deklaracji i umów międzynarodowych

2) ceremonialne - udział w uroczystościach związanych z objęciem stanowiska prezydenta, koronacjach, pogrzebach i innych uroczystościach o charakterze urzędowym

3) techniczne - mające na celu rozwiązanie lub uzgodnienie różnorakich problemów specjalistycznych

4) osobną grupę stanowią misje specjalne wysyłane na konferencje międzynarodowe.

Niekiedy, jak w przypadku ambasadorów "wędrujących" (ambasador-at-large), jedna osoba jest wysyłana w celu przedstawienia stanowiska lub zbadania opinii innych rządów do kilku krajów.

Wysłanie misji następuje w wyniku uzgodnienia między zainteresowanymi stronami.

Przedstawicielstwa handlowe mają następujące zadania:

1) reprezentacja interesów państwa w dziedzinie handlu zagranicznego

2) działanie na rzecz rozwijania stosunków gospodarczych

3) badanie sytuacji ekonomicznej kraju pobytu

4) odnotowują ruch cen i zmiany kursów

5) uczestniczą w przygotowywaniu umów z zakresu międzynarodowych stosunków ekonomicznych

6) udzielają pomocy przedsiębiorstwom handlu zagranicznego w ich działalności

7) dokonują oceny tej działalności

Polska nie posiada biur radców handlowych; istnieją wydziały ekonomiczno-handlowe jako integralna część ambasad; na czele stoją radcy lub attaches handlowi. Istnieją też sekcje i wydziały handlowe w konsulatach RP.

Przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych mają następujące cele:

1) utrzymywanie stałego kontaktu z sekretarzem organizacji

2) zapewnia szybkie otrzymywanie dokumentacji i informacji

3) pozwala utrzymywać stosunki i uzgadniać stanowisko z innymi państwami członkowskimi także w okresach między posiedzeniami i sesjami organów

4) prezentowanie własnego stanowiska i ochrona własnych interesów w organizacji.

Stan prawny uregulowany w Konwencji wiedeńskiej o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi o charakterze uniwersalnym z 1975r. Zadania wymienione w art. 6:

1) zapewnienie reprezentacji państwa wysyłającego wobec organizacji

2) utrzymywanie więzi pomiędzy państwem wysyłającym a organizacją

3) prowadzenie negocjacji z organizacją i w jej obrębie

4) zaznajamianie się z działalnością organizacji i raportowanie o niej swemu rządowi

5) zapewnienie udziału państwa wysyłającego w działalności organizacji

6) zapewnia ochronę interesów państwa wysyłającego

7) popieranie realizacji celów i zasad organizacji przez współpracę z organizacją i w jej obrębie

Urzędy konsularne w mniejszym, ograniczonym w porównaniu z przedstawicielstwami dyplomatycznymi, stopniu, reprezentują państwo w stosunkach zewnętrznych.

Zadania urzędów konsularnych:

1) ochrona interesów obywateli

2) ochrona interesów państwa

3) popieranie przyjaznych stosunków między państwem wysyłającym a przyjmującym

4) konsul reprezentuje skonkretyzowane interesy państwa i obywateli we wszystkich dziedzinach, które wymagają jego działania, opieki i ochrony.

Misje wojskowe - określenie szeregu różniących się między sobą przypadków działania jednostek wojskowych, żołnierzy i oficerów w charakterze organu zewnętrznego państwa. W szerszym znaczeniu organem zewnętrznym państwa są wszelkie zorganizowane siły zbrojne, jednostki powietrzne, lądowe lub morskie przebywające poza granicami swego kraju, bądź to w związku ze stanem okupacji i pełnieniem funkcji kontrolnych, bądź z wizytą kurtuazyjną.

Rodzaje misji wojskowych:

1) doraźne:

a) wysyłane dla załatwienia określonej sprawy

b) złożenia wizyty czy rewizyty

2) stałe misje wojskowe, w wyniku umów międzynarodowych, przebywające stale na terytorium innego państwa:

a) mające uprawnienia do ogólnej reprezentacji państwa, funkcjonujące niejako zamiast przedstawicielstw dyplomatycznych

b) na podstawie umów o pomocy i współpracy wojskowej, których zadania formalnie ograniczone są do współpracy i reprezentacji państwa w sferze militarnej.

3. Stosunki dyplomatyczne.

Normy regulujące stosunki dyplomatyczne - Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 18 IV 1961r, obowiązujące normy prawa zwyczajowego. Konwencja ustala pewne minimum, od którego strony mogą na zasadzie porozumień odchodzić, przyznając swoim misjom i ich personelowi bardziej uprzywilejowane traktowanie.

Prawo legacji. Wszystkie państwa suwerenne mają prawo legacji, czyli prawo wysyłania własnych i przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych. Prawo wysyłania - czynne prawo legacji, prawo przyjmowania - bierne prawo legacji. Prawu wysyłania towarzyszy zazwyczaj obowiązek równoległy przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych - wg Konwencji wiedeńskiej w art. 2 ustanowienie stosunków dyplomatycznych następuje na podstawie

wzajemnego porozumienia.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych:

1) porozumienie o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych jest pierwszym krokiem do ustanowienia stałych misji.

2) znalezienie kandydata na szefa misji, spełniającego warunki państwa wysyłającego, który równocześnie zostałby zaakceptowany przez państwo przyjmujące

3) agrement - zgoda państwa przyjmującego na proponowaną osobę; w przypadku odmowy nie ma obowiązku podawania przyczyn; najczęstszą przyczyną odmowy jest działalność czy postawa proponowanej osoby, krytyczna lub wroga wobec państwa przyjmującego;

4) listy uwierzytelniające - szef państwa w przypadku ambasadora czy posła i minister spraw zagranicznych w przypadku charge d'affaires wystawia listy uwierzytelniające i wprowadzające, składane głowie państwa lub ministrowi spraw zagranicznych w specjalnie uroczystej oprawie protokolarnej; po wręczeniu ambasador z reguły jest przyjmowany na prywatnej audiencji u głowy państwa, przy uczestnictwie ministra spraw zagranicznych

5) akredytacja w kilku krajach - szef misji może mieć za zgodą państw przyjmujących akredytację w więcej niż jednym państwie, misja dyplomatyczna w państwie, gdzie szef misji nie ma stałej siedziby, może być kierowana przez charge d'affaires ad interium.

Członkowie personelu dyplomatycznego powinni mieć w zasadzie obywatelstwo państwa wysyłającego. Zasada ta nie była przestrzegana w polskiej praktyce dyplomatycznej.

Funkcje misji dyplomatycznej:

1) reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym - szef misji jest politycznym reprezentantem państwa wysyłającego, podporządkowana jest mu i koordynowana przez jego działalność wszystkich placówek, biur czy przedstawicielstw państwa wysyłającego w czasie pobytu; jego oświadczenia, wyjaśnienia, odpowiedzi są wiarygodne, maja charakter oficjalny i składane są na polecenie państwa wysyłającego, które ponosi odpowiedzialność za działania swoich przedstawicieli, ma ono prawa zdezawuowania oświadczeń swojego przedstawiciela i odwołania go do kraju.

2) ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli - staranie się zapobiec szkodliwym dla swego kraju zjawiskom i procesom; sprawuje opiekę dyplomatyczną nad obywatelami przebywającymi na terytorium państwa pobytu; wykonuje kontrolę nad realizacją obowiązujących umów;

3) prowadzenie rokowań z państwem pobytu - wyjaśnianie problemów spornych oraz prowadzenie rokowań w celu zawarcia odpowiednich porozumień

4) ustalanie za pomocą wszelkich środków dozwolonych przez prawo warunków rozwoju w państwie przyjmującym oraz składanie o tym sprawozdań swemu rządowi - warunek prowadzenia polityki zagranicznej, prognozowania i programowania działań na przyszłość; misje rejestrują również stanowiska rządu miejscowego wobec zagadnień między.

5) popieranie przyjaznych stosunków między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym i rozwijaniu stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych - zgodne z celami Narodów Zjednoczonych, art. 1 Karty NZ;

6) może wykonywać funkcje konsularne

7) Polska: funkcje ambasadora to także działanie na rzecz promocji Polski oraz nadzór nad wszystkimi placówkami zagranicznymi w państwie przyjmującym.

Klasy szefów misji:

a) ambasador i nuncjusz (w przypadku przedstawicieli Stolicy Apostolskiej) - akredytowani przy głowie państwa

b) posłowie nadzwyczajni i ministrowie pełnomocni oraz internuncjusze - akredytowani przy głowie państwa; Polska nie stosuje praktyki mianowania posłów,

c) charges d'affaires (en pied) - akredytowani przy ministrze spraw zagranicznych; charges d'affaires ad interium - pracownicy dyplomatyczni misji kierujący nią w czasie okresowej nieobecności czy choroby szefa

d) minister-rezydent - byli ustanawiani rzadko, z czasem przestała mieć znaczenie; uplasowana pomiędzy posłami a charges d'affaires, nie przewidywana przez Konwencję wiedeńską z 1961r.

Między szefami placówek nie ma żadnych różnic poza względami procedencji i protokołem

Zagadnienie precedencji - pierwszeństwo między szefami placówek. W każdej klasie funkcjonariusze dyplomatyczni zajmują między sobą miejsce według daty urzędowej notyfikacji ich przybycia i czasu podjęcia ich funkcji - zgodnie z art. 13 Konwencji wiedeńskiej z 1961r. państwo może ustalać tę kolejność albo od momentu złożenia listów uwierzytelniających, albo od momentu zawiadomienia o przybyciu i przedstawienia ministrowi spraw zagranicznych kopii listów uwierzytelniających; praktyka ta musi być jednolita i stosowana bez dyskryminacji.

Personel misji dyplomatycznej:

1) personel dyplomatyczny - grono osób korzystających z przywilejów i immunitetów, z jakich korzysta sam szef misji należą: radcowie, sekretarze (numerowani od I do III) oraz attaches zwykli i specjalni; zwykli - najniżsi rangą dyplomaci, specjalni - wojskowi, morscy czy lotniczy, utrzymujący stosunki z odpowiednimi ministerstwami państwa pobytu i mających specjalne pozycje funkcjonalne i protokolarne w misji.

2) personel administracyjny i techniczny - kierownik i pracownicy kancelarii, maszynistki, lekarze, tłumacze, szyfranci.

3) służba misji - personel obsługi: kierowcy, dozorcy, sprzątaczki, zatrudnieni przez państwo wysyłające; odróżnić należy prywatną służbę - osoby będące w domowej służbie członków misji, niezatrudnione przez państwo.

Ministerstwo spraw zagranicznych powinno być zawiadamiane o mianowaniu członków personelu, o przybyciu ich oraz ich rodzin oraz ostatecznych wyjeździe.

4. Przywileje i immunitety dyplomatyczne - wyłączenia, ulgi, prawa i szczególna ochrona, z jakiej korzystają przedstawiciele dyplomatyczni poza granicami swego kraju.

Podstawę korzystania z nich możne wyjaśnić powołując się na:

1) teorię eksterytorialności - wychodzi z fikcyjnego założenia, że misja powinna być traktowana tak, jak gdyby ambasada czy poselstwo, znajdujące się poza krajem pobytu, było cząstką państwa wysyłającego. Teoria nierzeczywista, odrzucana, po polsku zwana "zakrajowością".

2) teorię reprezentacji - przedstawiciel dyplomatyczny osobistym reprezentantem - alter ego - suwerena, który nie podlega niczyjej władzy, to i on powinien być traktowany tak samo i mieć takie same przywileje i immunitety; przedstawiciel dyplomatyczny reprezentuje naród i państwo, zgodnie z zasadą par in parem non habet imperium organy jednego państwa nie powinny podlegać kontroli organom drugiego; nie uwzględnia konsulów i personelu administracyjnego czy technicznego, więc jest niepełna.

3) teorię funkcjonalną - warunkiem wykonywania przez personel misji powierzonych mu zadań jest korzystanie z określonych przywilejów i immunitetów. Gdyby podlegali jurysdykcji państwa przyjmującego nie mogliby funkcjonować niezależnie.

Przywileje i immunitety dzieli się na:

1) rzeczowe - przysługujące placówce dyplomatycznej

2) osobowe - korzystają z nich poszczególne kategorie misji.

Przywileje i immunitety misji:

1) nietykalność - w aspekcie negatywnym: bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie maja prawa wstępu na jej teren; w aspekcie pozytywnym: obowiązek podjęcia wszystkich stosownych środków w celu ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek natręctwem, szkodą oraz zakłóceniem spokoju i naruszeniem jej powagi. Rozciąga się na środki transportu misji, które wyłączone są spod rewizji, rekwizycji, zajęcia, egzekucji (oznakowane literami CD), a także na jej archiwa i dokumenty, niezależnie od miejsca, w którym się znajdują.

2) prawo porozumiewania się z innymi placówkami i konsulatami państwa wysyłającego niezależnie od tego, gdzie się one znajdują, za pomocą wszelkich odpowiednich środków (włącznie z kurierami dyplomatycznymi - korzystają z nietykalności, nie mogą być aresztowani ani zatrzymani w jakiejkolwiek formie, oraz pocztą kapitańską - zlecenia przewozu bagażu dyplomatycznego kapitanowi samolotu handlowego). Korzystanie nadajnika - uzależnione od zgody państwa; korespondencja urzędowa jest nietykalna. Misja ma prawo oznakowania swoich oficjalnych pomieszczeń i

Środków komunikacji flagą i godłem (rozciąga się na mieszkanie szefa misji). Placówka korzysta ze zwolnienia od wszelkich opłat, podatków i należności podbieranych w związku z pełnieniem funkcji oficjalnych.

Przywileje i immunitety osobowe:

1) nietykalność przedstawiciela dyplomatycznego - osoba przedstawiciela, tak jak sama misja, jest nietykalna; zakaz stosowania jakichkolwiek środków przymusu: zatrzymywania czy aresztowania, nakłada obowiązek traktowania go z należytym szacunkiem oraz przedsięwzięcia wszelkich kroków dla ochrony i zapobieżenia jakiemukolwiek zamachowi na jego osobę, wolność lub godność. Rozciąga się na akta, korespondencję i z pewnymi ograniczenia na jego mienie.

2) immunitet jurysdykcyjny - jest wyłączony spod jurysdykcji karnej państwa przyjmującego, oraz z jurysdykcji karnej i administracyjnej z 3 wyjątkami:

a) powództwa z zakresu prawa rzeczowego dotyczące własności położonej na terytorium państwa przyjmującego nieruchomości,

b) spraw dotyczących dziedziczenia, w której przedstawiciel dyplomatyczny występuje jako wykonawca, administrator, spadkobierca lub zapisobiorca w charakterze osoby prywatnej

c) roszczeń z tytułu działalności zawodowej czy handlowej, wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego poza jego czynnościami urzędowymi.

Nie ma on obowiązku składania zeznań. Immunitet jurysdykcyjny może być uchylony przez państwo wysyłające, kierujące się interesem stosunków dwustronnych, jednakże uchylenie musi być wyraźne.

Zrzeczenie się immunitetu w sprawach cywilnych i administracyjnych nie oznacza zrzeczenia się immunitetu egzekucyjnego.

3) zwolnienie z opłat i podatków - nie podlega przepisom o ubezpieczeniach społecznych, zwolniony jest z opłat i podatków osobistych czy rzeczowych, państwowych, regionalnych i komunalnych, z wyjątkiem podatków pośrednich wliczanych w cenę towarów oraz opłat pobieranych za świadczone usługi, zwolnienia obejmują także opłaty celne za przedmioty przewożone do użytku służbowego lub osobistego, bagaż osobisty jest zwolniony od wszelkiej kontroli, chyba że istnieją poważne podstawy do przypuszczeń, że zawiera on przedmioty lub artykuły, których przywóz lub wywóz jest zakazany przez prawo państwa pobytu.

Kategorie osób korzystających z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych:

1) szef misji

2) personel dyplomatyczny

3) członkowie ich rodzin pozostające z nimi we wspólnocie domowej, jeśli nie są obywatelami państwa przyjmującego

4) w przypadku członków personelu administracyjnego i kancelaryjnego (i ich rodzin) immunitet jurysdykcyjny nie rozciąga się na czynności niemające charakteru oficjalnego, także zwolnienia celne dotycząca tylko artykułów sprowadzanych w czasie pierwszego urządzania się.

5) członkowie służby misji korzystają z immunitetów tylko w stosunku do czynności oficjalnych.

Początek i koniec przywilejów i immunitetów. Osoba uprawniona korzysta z nich z chwilą wjazdu na terytorium państwa przyjmującego, a jeśli znajduje się na jej terytorium, od chwili jej notyfikacji ministerstwu spraw zagranicznych. Trwają do momentu opuszczenia kraju. W razie zerwania stosunków dyplomatycznych lub ostatecznego odwołania misji państwo przyjmujące, nawet w czasie konfliktu zbrojnego, ma obowiązek szanowania i ochrony pomieszczeń misji wraz z jej mieniem i archiwami.

Przejazd przez państwo trzecie - przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z uprzywilejowanego traktowania; także podczas przebywania; pod warunkiem, że znajduje się in transitu, czyli w drodze do lub z państwa przyjmującego. Korzysta z nietykalności, a z innych immunitetów w zakresie niezbędnym dla zabezpieczenia mu tranzytu.

5. Obowiązki przedstawicieli dyplomatycznych wobec państwa trzeciego:

1) poszanowanie praw i przepisów państwa przyjmującego - przywileje i immunitety wyłączają jedynie właściwość sądów miejscowych i zastosowanie sankcji za naruszenie odpowiednich norm, a nie podleganie miejscowemu prawu. Dyplomata ich nieprzestrzegający naraża się na:

a) notę protestacyjną państwa pobytu

b) uznanie za persona non grata

c) wydalenie

Niezależnie od własnych poglądów powinien szanować ustrój, religię, miejscowe tradycje państwa pobytu.

2) zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne, krytykowania polityki państwa pobytu, prowadzenia agitacji i działalności wymierzonej przeciwko władzom.

3) zakaz wykorzystywania pomieszczeń misji w sposób niezgodny z jej funkcjami - nie wolno też wykonywać im w państwie przyjmującym żadnej działalności zawodowej lub komercyjnej w celu uzyskania korzyści osobistych.

6. Korpus dyplomatyczny - używane w 2 znaczeniach:

1) w węższym obejmuje ono wszystkich szefów placówek dyplomatycznych akredytowanych w danej stolicy.

2) w szerszym odnosi się do wszystkich osób zaliczanych do personelu dyplomatycznego i korzystających z przywilejów dyplomatycznych, którzy są wpisani na specjalną listę prowadzoną przez protokół dyplomatyczny miejscowego MSZ; świadectwem przynależności - legitymacji czy zaświadczenie dyplomatyczne wydane przez miejscowe MSZ.

Na czele korpusu dyplomatycznego stoi dziekan (doyen), z reguły najstarszy rangą przedstawiciel dyplomatyczny, a więc ambasador najdłużej przebywający w danym kraju. W niektórych państwach katolickich tą funkcje pełni nuncjusz Stolicy Apostolskiej. Obowiązki - sfera protokolarna i reprezentacyjna, pomoc dla nowo przybyłych dyplomatów, informowanie o miejscowych zwyczajach i o kolejności składania wizyt itd., w imieniu korpusu składa życzenia, wygłasza toasty lub przemówienia z okazji świąt państwowych, występuje w sprawach dotyczących przestrzegania przez państwo przywilejów i immunitetów przysługujących dyplomatom.

Stosunki z korpusem utrzymuje ministerstwo spraw zagranicznych państwa pobytu poprzez departament protokołu dyplomatycznego.

7. Koniec misji dyplomatycznej:

1) notyfikacja - art. 43 Konwencji wiedeńskiej, albo notyfikacja państwu przyjmującemu o zakończeniu misji, albo państwu wysyłającemu o odmowie uznania przedstawiciela dyplomatycznego za członka misji. Państwo wysyłające może odwołać z różnych powodów: upływu terminu, rotacji, zastrzeżenia do pracy, względy zdrowotne, rodzinne, na prośbę.

2) uznanie za persona non grata - odmowa dalszego uznania przedstawiciela za członka misji związana z uznaniem go za persona non grata, państwo wysyłające ma obowiązek odwołania go, jeśli tego nie zrobi, państwo przyjmujące odmawia uznania takiej osoby za członka misji.

3) wypadki losowe - śmierć szefa placówki, zmiana stanowiska głowy państwa.

4) dymisja - złożenie jej przez szefa placówki.

5) zerwanie stosunków dyplomatycznych - zakończenie działalności całej placówki, np. zerwanie stosunków dyplomatycznych, ogłoszenie stanu wojny, rewolucja w państwie wysyłającym lub przyjmującym, rozpad jakiegoś podmiotu lub połączenie podmiotów w jedno państwo. Może być reakcja na politykę danego państwa lub sankcją Rady Bezpieczeństwa, przewidzianą w art. 41 Karty NZ.

8. Stosunki konsularne - przeciwieństwie do prawa dyplomatycznego większą rolę, obok prawa międzynarodowego, norm prawnych umownych i zwyczajowych, w prawie konsularnym odgrywają dwustronne normy umowne - postanowienia dotyczące stosunków konsularnych zarówno w konwencjach konsularnych, porozumieniach oraz traktatach handlowych, żeglugowych i politycznych. Liczne konwencje dwustronne. 3 konwencje wielostronne: 2 z nich państw amerykańskich. Umową o zasięgu powszechnym - 24 IV 1963r. - Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych. Są

one regulowane również, w granicach dozwolonych przez prawo międzynarodowe, przez prawo wewnętrzne.

Ustanowienie stosunków konsularnych następuje na podstawie wzajemnego porozumienia. Zgoda na nawiązanie stosunków dyplomatycznych z reguły obejmuje zgodę na nawiązanie stosunków konsularnych. Zależność ta nie działa w odwrotną stronę, art. 2 Konwencji wiedeńskiej, zerwanie stosunków dyplomatycznych nie pociąga ipso facto zerwania stosunków konsularnych.

Funkcje konsularne wykonywane są nie tylko za pośrednictwem specjalnych placówek konsularnych, ale również pełnione przez misje dyplomatyczne, które zazwyczaj mają specjalne wydziały konsularne. Pełnienie funkcji wymagane jedynie notyfikacji osób, które je wykonują.

Zgoda na nawiązanie stosunków konsularnych daje prawo do ustalenia siedziby urzędu, jego klasy i okręgu konsularnego. Można ustalić kilka placówek działających w okręgach konsularnych. Propozycje podlegają aprobacie państwa przyjmującego. Wzajemność przy licznie placówek bywa stosowana.

Szefowie placówek konsularnych otrzymują tzw. listy komisyjne, wystawiane przez głowę państwa, premiera czy ministra spraw zagranicznych stosownie do przepisów wewnętrznych. W listach wymienia się nazwisko szefa, jego klasę, okręg konsularny i siedzibę placówki. Przekazywany jest w drodze dyplomatycznej lub w inny stosowany sposób rządowi państwa przyjmującego. W przypadku zgody państwo przyjmujące udziela szefowi placówki exequatur - dopuszczenie szefa placówki do pełnienia funkcji konsularnych. Udzielane w formie osobnego dokumentu lub słowa exequatur na listach komisyjnych. Przy odmowie nie ma obowiązku podania przyczyn.

Wykonywanie funkcji konsularnych kończy się m.in.: cofnięcia exequatur, poinformowania o zakończeniu czynności przez funkcjonariusza konsularnego, notyfikacji państwu wysyłającemu o zaprzestaniu uważania danej osoby za członka personelu konsularnego oraz analogicznie do misji dyplomatycznej - wypadki losowe, zakończenia działalności całej placówki, zerwania stosunków konsularnych.

Funkcje konsularne wg Konwencji wiedeńskiej art. 5:

a) ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli;

b) popieranie rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych

c) zapoznanie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego oraz składanie sprawozdań swemu rządowi

d) wystawianie paszportów i wiz

e) udzielanie pomocy własnym obywatelom

f) pełnienie czynności notariusza i urzędnika stanu cywilnego pod warunkiem zgodności z przepisami miejscowymi

g) ochrona interesów spadkowych własnych obywateli, ochrona interesów nieletnich osób i osób pozbawionych pełnej zdolności do czynności prawnych

h) reprezentowanie współobywateli przed sądem oraz innymi władzami państwa przyjmującego

i) wykonywanie nadzoru i kontroli nad statkami i samolotami

j) udzielanie pomocy statkom i samolotom

oraz wszelkie czynności powierzone przez państwo wysyłające nie zakazane przez ustawodawstwo państwa przyjmującego

Immunitety i przywileje konsularne - węższe od dyplomatycznych, silniej zaakcentowana podstawa funkcjonalna. Tendencja w kierunku zrównania immunitetów obu kategorii służb.

Immunitety i przywileje placówki:

1) prawo używania flagi i godła oraz nietykalność placówki konsularnej - urzędowe pomieszczenia placówki są nietykalne, bez zgody szefa władze państwa nie maja prawa wkraczania do pomieszczeń użytkowanych w celach służbowych, istnieje domniemanie zgody w przypadku pożaru lub innej katastrofy wymagającej szybkiej akcji ratowniczej; państwo - obowiązek ochrony pomieszczeń przed wszelkim zakłócaniem spokoju placówki lub naruszenia jej powagi; pomieszczenia konsularne, ich wyposażenie i środki transportu są nietykalne niezależnie od miejsca, w którym się znajdują; pomieszczenia konsularne są zwolnione od opodatkowania.

2) prawo porozumiewania - możliwość porozumiewania się wszelkimi środkami łączności (łącznie z kurierami dyplomatycznymi i konsularnymi), urzędowa korespondencja jest nietykalna, możliwość zwracania się do władz miejscowych oraz w zakresie dozwolonym do właściwych władz centralnych.

Immunitety i przywileje funkcjonariuszy konsularnych:

1) państwo przyjmujące powinno traktować ich z należytymi względami

2) chronić przed jakimkolwiek zamachem na ich osobę, wolność lub powagę

3) nie podlegają aresztowaniu ani zatrzymaniu, z wyjątkiem przypadków ciężkiej zbrodni i tylko na mocy postanowienia właściwej władzy sądowej (ciężkie zbrodnie - przestępstwa zagrożone sankcją powyżej 5 lat więzienia)

4) mogą być pozbawieni wolności tylko w wyniku ostatecznego i prawomocnego orzeczenia sądowego

5) funkcjonariusze konsularni oraz członkowie służby administracyjno-technicznej nie podlegają jurysdykcji władz sądowych lub administracyjnych w odniesieniu do czynności wykonywanych w toku pełnienia funkcji konsularnych, nie stosuje się w wypadku powództwa związanego z wypadkiem i szkodami wyrządzonymi przez pojazd, statek lub samolot.

6) członkowie placówki mogą być wzywani na świadków w postępowaniu sądowym lub administracyjnym, ale nie mają

obowiązku składania zeznań w sprawach związanych z pełnionymi funkcjami.

7) korzystają ze zwolnień podatkowych i celnych, ale w węższym niż dyplomaci zakresie.

Klasy szefów placówek konsularnych działających na podstawie listów komisyjnych:

a) konsul generalny

b) konsul

c) wicekonsul

d) agent konsularny

W odróżnieniu od nich - funkcjonariusze konsularni mający z wewnętrzną pragmatyką rangę konsula, wicekonsula czy agenta konsularnego, działają w składzie placówki jako pomocnicy szefa. W Polsce wyróżnia się stopień służbowy konsul generalny - minister pełnomocny, odpowiadający w służbie dyplomatycznej radcy - ministrowi pełnomocnemu.

Szefowie placówek konsularnych znajdujących się w określonym mieście tworzą korpus konsularny w węższym znaczeniu. W szerszym znaczeniu w skład wchodzą funkcjonariusze konsularni, a więc wszystkie osoby, którym powierzono pełnienie w tym charakterze funkcji konsularnych (także attaches i sekretarze konsularni). Na czele korpusu stoi najstarszy klasą szef placówki konsularnej, zwykle konsul generalny, który najwcześniej otrzymał exequatur. Korpus nie ma osobowości prawnej, jego funkcje ograniczają się do sfery protokolarnej i reprezentacji.

Konsulowie zawodowi i honorowi.

1) zawodowy - urzędnik państwa wysyłającego mianowany spośród jego obywateli, stosunek do państwa przyjmującego ma charakter publicznoprawny, pobiera stałe wynagrodzenie i nie może oddawać się innemu zajęciu zarobkowemu.

2) honorowy - powoływany na podstawie umowy przez państwo wysyłające spośród mieszkańców państwa przyjmującego, stosunek do państwa przyjmującego ma charakter prywatnoprawny, pełni funkcje z upoważnienia państwa wysyłającego, ale nie otrzymuje stałego uposażenia, przysługuje mu prawo do rekompensaty poniesionych wydatków z pobieranych opłat konsularnych;

Konsul honorowy korzysta ze znacznie węższych immunitetów i przywilejów: zwolniony od wszelkich podatków i opłat od sum otrzymywanych od państwa wysyłającego z tytułu wykonywanej funkcji, może być aresztowany i uwięziony, podleganie jurysdykcji miejscowej nie powinno utrudniać sprawowania funkcji konsularnych, archiwa i dokumenty są zawsze nietykalne, lokale konsularne podlegają ochronie.

VI. TERYTORIUM W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM.

Terytorium - w znaczeniu najogólniejszym - określony obszar geograficzny lub przestrzenna sfera ludzkiej działalności. Rodzaje terytoriów: niepodlegające suwerenności państwowej (morze otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów - poza granicami jurysdykcji państwowej - res communis, czyli wspólne dziedzictwo ludzkości, oraz terytoria będące res nullius i podlegające zawłaszczeniu), podlegające suwerenności państwowej (terytoria państwowe).

1. Terytorium państwowe - istota prawna:

a) teoria przedmiotowa - terytorium to obiekt, przedmiot władzy państwowej, władza przedstawiana w dwojaki sposób: własność oparta na zasadach prawa publicznego (dominium publicum), bądź jako suwerenność (imperium). Bardziej przekonujące jest stanowisko uznające terytorium wyłącznie za przedmiot suwerenności, której wyrazem jest pojęcie zwierzchnictwa terytorialnego.

b) teoria podmiotowa - państwo przedstawione jako organizm quasi-biologiczny, a terytorium odgrywa w nim rolę "ciała", prawo przysługujące jednostce ludzkiej do terytorium porównywalne do prawa osobistego skutecznego erga omnes (problematyka zmian terytorialnych - amputacje części ciała).

c) teoria przestrzenna - terytorium jest przestrzenią w obrębie której władza państwowa istnieje i działa, nie jest przedmiotem lecz granicą władzy państwowej, prawo do terytorium jest refleksem panowania nad ludźmi (obszary niezamieszkane nie mogą być uznane za terytorium państwowe), akcentuje tylko aspekt negatywny,

d) teoria kompetencyjna - państwo jest porządkiem normatywnym (prawnym), terytorium - strefa kompetencji przestrzennej państwa, zakres obowiązywania jego porządku prawnego, błędna gdyż spotyka się sytuacje gdy państwo ma pełna kompetencję na jakimś obszarze, natomiast suwerenność należy do innego.

Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej (co wyraża się przede wszystkim w dysponowaniu nim), jak przestrzeń, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń, jest ono także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami.

Składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Może być jednolite albo obejmować fragmenty kontynentów jak i wysp. Występują enklawy (obszar lądowy otoczony terytorium innego państwa) i półenklawy (enklawa z wybrzeżem morskim). Terytorium lądowe obejmuje rzeki, jeziora, zbiorniki wodne - wody śródlądowe. Powierzchnia lądowa jest utożsamiania z terytorium państwa. Terytorium morskie składa się z wód wewnętrznych oraz morza terytorialnego. W skład terytorium państwowego wchodzi także przestrzeń powietrzna nad obszarem morskim i lądowym.

Terytorium jest trójwymiarowe. Władza państwa rozciąga się na jego obszar podziemny (teoretycznie stożek do środka kuli ziemskiej). Zasięg zwierzchnictwa determinowany jest możliwością eksploatacji. W przypadku granicy morskiej może one sięgać maksymalnie 12 mil od linii podstawowej. Zasięg zwierzchnictwa w przestrzeni powietrznej nie jest wyraźnie uregulowany.

Karta Narodów Zjednoczonych pośrednio w art. 4 formułuje zasadę obowiązku poszanowania integralności terytorialnej (zakaz użycia siły i groźby użycia siły "przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa). Deklaracja KBWE (Komisji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) - zasada poszanowania integralności terytorialnej wprost, chroniona całość terytorium - zakaz nabywania go siłą, jak i nietykalność - zakaz okupacji wojskowej

2. Zwierzchnictwo terytorialne - jest formą wykonywania przez państwo suwerenności na terytorium. Jest nie tyle prawem co uznanym i chronionym przymiotem, cechą państwa wynikającą z jego suwerenności.

1) zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie pozytywnym - podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. Obejmuje także bogactwo naturalne kraju.

2) zwierzchnictwo personalne - konsekwencja obywatelstwa i przynależności państwowej. W zakresie praw osobistych jednostka podlega prawu swojego kraju. Zwierzchnictwo terytorialne jest silniejsze od personalnego.

Państwo określa w swym ustawodawstwie wewnętrznym: sposoby nabycia i utraty obywatelstwa, ustala status prawny swego terytorium i poszczególnych jego części, przeprowadza podział administracyjny kraju. Określa granice oraz zapewnia ich ochronę. Dzieli kompetencje między organy centralne i lokalne. Może prowadzić działalność gospodarczą.

3) zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie negatywnym - państwo może wyłączyć działanie jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium, monopol przymusu i jurysdykcji, monopol organizacji służb publicznych, terytorium państwa jest "nieprzenikliwe" - na jednym terytorium może działać (istnieć) tylko jedno państwo.

Obowiązki wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego:

1) zakaz wyrządzania szkód innym państwom i obowiązek zapobiegania w obrębie swojego terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej

2) zasada dobrosąsiedztwa - niedopuszczanie do prowadzenia na swym terytorium działalności zabronionej przez prawo międzynarodowe, zakaz zmiany spływu jakiejś rzeki jeśli np. jest rzeką graniczna, zakaz budowania zapór bez zgody sąsiada powodujących np. zalanie znacznych obszarów jego terytorium, zakaz zanieczyszczania środowiska wodnego, gleby i atmosfery jeśli powoduje to ujemne skutki w państwie sąsiednim.

3. Ograniczenia wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego:

1) demilitaryzacja - zgodnie z umową międzynarodową nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów wojskowych na określonej części jego terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych - może być całkowita lub częściowa.

2) neutralizacja - umowne wyłączenie możliwości prowadzenia działań wojennych na danym terytorium oraz nakaz powstrzymania się od wykorzystania go w charakterze bazy do prowadzenia takich działań (m.in. Cieśnina Magellana, Kanał Sueski, Kanał Panamski).

3) bazy wojskowe -trzy cechy charakterystyczne: władza terytorialna na terenie bazy, prawo łączności z bazą przez terytoria przylegające oraz pobyt na terenie bazy i wokół niej obcych sił zbrojnych. W zamian za określone korzyści państwo uzyskuje bezterminowo lub na okres 10-99 lat prawo okupowania, używania, kontrolowania i nadzorowania pewnych obszarów oraz wykonują na nich szerokie prawa i władzę w celach wojskowych. Personel baz, wojskowy i cywilny uzyskuje także immunitety i przywileje poza obszarem bazy.

4) dzierżawa - udzielenie czasowej zgody przez suwerena terytorialnego na wykorzystanie części jego terytorium przez inne państwo w warunkach określonych w zawartej umowie dwustronnej, dopuszczalna, jeżeli ma równoprawny charakter, nie prowadzi do wyłączenia zwierzchnictwa terytorialnego i nie jest utrzymywana wbrew woli suwerena.

4. Nabycie terytorium państwowego:

I) pierwotne - rozciągnięcie zwierzchnictwa na terytorium niebędące wcześniej częścią innego podmiotu

1) Efektywna okupacja (zawłaszczenie) - rzeczywista i faktyczna okupacja dająca tytuł suwerenny, której przedmiotem może być tylko terra nullius - nie podlegało nigdy władzy państwowej lub zostało ono porzucone (np. nowo powstała wyspa).

2) Przyrost - wskutek działania sił przyrody lub pracy człowieka, np. przymulisko, oderwisko, zmiana koryta rzeki; zgodnie z normą zwyczajową nie wymaga od państwa żadnych specjalnych aktów.

II) wtórne - nabycie części terytorium innego państwa

1) Cesja - w rezultacie umowy międzynarodowej następuje transfer terytorium, jedno państwo przestaje, a drugie rozpoczyna wykonywanie swego zwierzchnictwa nad przekazanym obszarem. Podmiotem mogą być tylko państwa, ma ona charakter dwustronny. Niezbędne są dwa elementy: prawny - zawarcie umowy zobowiązującej cedenta do opuszczenia terytorium, faktyczny - realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo. Nie jest ona warunkowana ani koniecznością przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem cesji przez państwo trzecie.

2) Zasiedzenie - nabycie suwerenności poprzez efektywne, trwałe (ciągłe i pokojowe) wykonywanie kompetencji państwowych na określonym obszarze.

3) Zawojowanie (podbój) - musiało być ostateczne i nieodwracalne. Aktualnie zakazane przez prawo międzynarodowe.

Utrata terytorium następuje we wszystkich przypadkach, w jakich następuje nabycie terytorium państwowego oraz m.in. w przypadku derelikcji - państwo przestaje faktycznie wykonywać na jakimś obszarze swe kompetencje i porzuca je co prowadzi do choćby chwilowe przekształcenia go w ziemię niczyją. Utrata terytorium następuje w wyniku braku lub niemożliwości wykonywania kompetencji państwowych, obojętne są powody, dla których państwo traci swoje zwierzchnictwo terytorialne (ale nie następstwem zabronionego przez prawo użycia siły).

5. Granica - definiowana jako linia, ściślej płaszczyzna, w obrębie której zwiera się terytorium państwowe; oddziela ona je od terytorium innego państwa albo od terytorium niepodlegającego jurysdykcji narodowej. Granice dzieli się na: naturalne - rzeki, morza, góry, stepy lub pustynie, które nie wymagają dokładnej linii demarkacji; i sztuczne; rozróżnienia nie ma znaczenia prawnego. Z punktu widzenia sposobu ich ustania: orograficzne - uwzględniające ukształtowanie powierzchni; geometryczne - niezależnie od rzeźby terenu; i astronomiczne - biegnące wzdłuż południków i równoleżników.

Wyznaczanie granic państwowych:

1) ustalanie granicy - zazwyczaj w drodze odpowiednich umów międzynarodowych określających jej przebieg lub sposób wyznaczenia w terenie; rzadziej w drodze decyzji arbitrażowej, sądowej lub decyzją organu międzynarodowego. Proces obejmuje cztery etapy: decyzja polityczna przyznające pewne terytorium, delimitacja granicy w umowie międzynarodowej, demarkacja w terenie, administracja granicy państwowej.

2) delimitacja granicy państwowej - ustalenie przebiegu, w drodze umownej, sporządzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu na mapę o stosunkowo małej skali; dokumenty te dają podstawę do przeprowadzenie demarkacji; powinno być kompletne, precyzyjne i dokładne, jeśli chodzi o terminy i nazwy geograficzne.

3) demarkacja granicy państwowej - szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie, podstawą albo umowa o delimitacji albo porozumienie o wytyczeniu istniejącej już granicy, przeprowadzane przez specjalnie w tym celu komisję mieszaną, składającą się na zasadzie parytetu z przedstawicieli zainteresowanych stron; zasady: konieczność zachowania niezbędnych warunków do prowadzeni normalnej gospodarki rolnej oraz nieprzeprowadzanie w miarę możliwości granic przez miejscowości i wsie. Redemarkacja - sprawdzenie istniejącej i wytyczonej już granicy, odnawianie, uzupełnianie lub zmianę znaków granicznych oraz sporządzenie odpowiedniej dokumentacji.

4) administracja granicy państwowej - ochrona, granicy, przekraczanie granicy, eksploatacja bogactw naturalnych w jej pobliżu określane są przepisami wewnętrznymi. W Polsce dla ochrony Straż Graniczną oraz strefa nadgraniczna -15 km od granicy. Konserwacja znaków granicznych, zmiana zniszczonych lub ustawienie dodatkowych - tylko w porozumieniu z sąsiadem. Graniczące państwa zawierają ze sobą umowy o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych.

Nienaruszalność granic zagwarantowana jest w:

1) deklaracja ONZ z 1970r.

2) deklaracja KBWE.

7. Rzeki międzynarodowe - rzeki przepływające przez terytorium kilku państw, na których istnieje swoboda żeglugi na statków wszystkich państw, będące żeglowne, mające ujście do morza. (osobno rzeki wielonarodowe - nieżeglowne; oraz graniczne - rozdzielające terytorium dwóch państw).

Konwencja barcelońska o statucie dróg żeglownych 20 IV 1921r. za drogi żeglowne o znaczeniu międzynarodowym uznawała:

a) wszystkie z natury żeglowne części drogi wodnej w kierunku morza i od morza, przedzielające lub przecinające różne państwa

b) drogi wodne lub części dróg wodnych, naturalne lub sztuczne, uznane w drodze jednostronnej lub mownej przez państwa sprawujące nad nimi kierownictwo za podlegające przepisom konwencji.

Rzeki międzynarodowe:

1) Dunaj - konwencja belgradzka z 18 VIII 1948r., nadzór powierzony Komisji Dunaju.

2) Ren - konwencja mannheimska z 17 X 1868r., Komisja Centralna Żeglugi na Renie.

3) Niger - konferencja berlińska z 1885r., uaktualnione konwencją z 1963r.

4) Indus - traktat z 1960r., Stała Komisja Indusu.

5) Amazonka - traktat z 1978r., Rada współpracy państw dorzecza Amazonki.

8. Obszary morskie - status prawny ustalony na trzeciej konwencji prawa morza, konwencja z 10 XII 1982r. z Montego Bay. Biorąc za wyjście zakres jurysdykcji państwa, obszary morskie można podzielić na trzy kategorie:

1) obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego:

a) morskie wody wewnętrzne - wody znajdujące się między lądem a wewnętrzna granicą (linią podstawową) morza terytorialnego; polegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego; prawo do regulowania dostępu obcych statków; nie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu; zalicza się do nich:

- wody archipelagowe - obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu; na trasach normalnie wykorzystywanych dla żeglugi międzynarodowej niepodlegające zawieszeniu prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim.

- zatoki - której brzegi należą tylko do jednego państwa; jeśli odległość między punktami wytyczającymi jej naturalne ujście nie przekracza 24 mil; oraz wody zatok historycznych - podstawą uznania jest długotrwale wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego przez państwo nadbrzeżne uznawane przez inne podmioty (Zatoka Hudsona w Kanadzie, Morze Białe, Karskie i Zatoka Piotra I w Rosji, Laholm w Szwecji, Varanger-Fjord i Vest-Fjord w Norwegii).

- wody portów morskich - miejsca gdzie statki zawijają w celu załadowania lub wyładowania pasażerów i towarów; najdalej wysunięte urządzenie portowe stanowiące integralną część systemu portowego uważa się za część wybrzeża, nad którym państwo sprawuje zwierzchnictwo; portami zamkniętymi są: wojenne, rybackie, obsługujące żeglugę kabotażową; statki obcych bander podlegają jurysdykcji państwa, nie podlegają jej okręty wojenne, przebywające na wodach wewnętrznych tylko za zgodą państwa.

- redy - wejścia do portów, są traktowane jako część morza terytorialnego nawet, gdy leżą poza jego granicami.

b) morze terytorialne - pas wód morskich położony między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej strony a morzem otwartym z drugiej; ograniczeniem wykonywania suwerenności jest prawo nieszkodliwego przepływu (takiego który nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa); delimitacja - możliwe połączenie systemem linii prostych najbardziej wysuniętych punktów wybrzeża; 12 milowa szerokość; okręty wojenne także mają prawo z jego korzystania bez uprzedniej notyfikacji.

Warunki nieszkodliwego przepływu zgodnie z konwencją z 1982r. Art. 19 wyjaśnia, iż przepływ będzie uważany za zagrażający pokojowi, porządkowi lub bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego, jeśli statek ten na morzu terytorialnym podejmie działania polegające na:

a) groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności i integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej państwa nadbrzeżnego lub pogwałcenia w jakikolwiek inny sposób zasad prawa międzynarodowego wymienionych w Karcie NZ;

b) jakimkolwiek ćwiczeniu lub użyciu broni wszelkiego rodzaju;

c) jakimkolwiek czynie mającym na celu zbieranie informacji na szkodę obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego;

d) jakiejkolwiek propagandzie mającej na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego; e) startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek statku powietrznego;

f) startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek urządzenia wojskowego;

g) ładowaniu lub wyładowywaniu jakichkolwiek towarów, walut lub osób z naruszeniem przepisów celnych, skarbowych lub sanitarnych państwa nadbrzeżnego;

h) jakikolwiek umyślnym i poważnym zanieczyszczeniom wbrew postanowieniom niniejszej konwencji;

i) uprawianiu rybołówstwa;

j) prowadzeniu jakichkolwiek badan lub inspekcji;

k) jakimkolwiek działaniu mającym na celu zakłócenie systemu łączności oraz innych urządzeń lub instalacji państwa nadbrzeżnego;

l) wszelkim innym działaniom niezwiązanym bezpośrednio z przepływem.

Statki znajdujące się na morzu terytorialnym oprócz administracyjnej podlegają także jurysdykcji:

1) karnej - np. aresztowanie lub przeprowadzenie dochodzenia, ale tylko wówczas, gdy:

a) skutki przestępstwa rozciągają się na obszar państwa nadbrzeżnego

b) przestępstwo zakłóca spokój kraju lub porządek na morzu terytorialnym

c) jeżeli o pomoc zwróci się kapitan statku, przedstawiciel dyplomatyczny lub konsul państwa jego bandery

d) jeżeli jest to konieczne do zwalczania nielegalnego handlu narkotykami i nielegalnymi substancjami psychotropowymi.

2) cywilnej - tylko w stosunku do statku i tylko z tytułu zobowiązania lub obciążenia, jakie statek wziął na siebie w związku z danym przepływem

2) obszary podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego państwa:

a) morski pas przyległy - obszar morza otwartego o szerokości 24 mil, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym państwo sprawuje kontrole w odniesieniu do obcych statków w ograniczonym zakresie w określonych dziedzinach (ochrona interesów celnych, fiskalnych, imigracyjnych i sanitarnych państwa)

b) morska strefa ekonomiczna - obszar sui generis - szerokość nie może przekroczyć 200 mil licząc od linii podstawowej morza terytorialnego, państwo nadbrzeżne ma prawo do badania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi (żywymi i mineralnymi) oraz jurysdykcję w zakresie ustanawiania i użytkowania sztucznych wysp, instalacji i urządzeń, morskich badań naukowych i ochrony środowiska morskiego; państwa korzystają z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów; państwo określa wysokość dopuszczalnego połowu żywych zasobów, biorąc pod uwagę informacje naukowe powinno chronić żywe zasoby od niebezpieczeństwa przełowienia.

c) strefa rybołówstwa - wyłączność rybołówstwa dla państwa nadbrzeżnego.

d) szelf kontynentalny - dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego; państwo nadbrzeżne wykonuje nad szelfem prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji jego naturalnych zasobów (charakter ekskluzywny - tylko dla danego państwa);

Wyznaczanie zewnętrznej granicy - formuła irlandzka - nie może przekraczać 350 mil morskich od linii podstawowej, od której jest mierzona szerokość morza terytorialnego, lub 100 mil od izobaty 2500m.

Państwo nadbrzeżne jest zobowiązane do dokonywania wpłat lub świadczeń w naturze za eksploatację zasobów mineralnych szelfu kontynentalnego poza 200 milami od linii podstawowej (w 6 tym roku - 1% wartości produkcji i wzrastają do 7% w 12 tym roku).

3) obszary znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej:

a) morze otwarte - obejmuje wody nie będące morzem terytorialnym, wodami wewnętrznym oraz wyłączną strefą ekonomiczną; obowiązuje zasada wolności morza:

1) wolność żeglugi - każde państwo ma prawo do korzystania z morza otwartego dla żeglugi swych statków handlowych (państwowych i prywatnych) oraz okrętów wojennych; obowiązek istnienia między państwem przynależności, a statkiem rzeczywistego związku oraz skutecznego wykonywania przez państwo jurysdykcji i kontroli.

Prawo wizyty i rewizji - 3 wyjątki od zasady niepodlegania władzy innych państw (nie przysługują wobec okrętów wojennych i statków handlowych wykorzystywanych w celach niehandlowych), gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że obcy statek trudni się:

a) piractwem

b) uprawia handel niewolnikami

c) mimo żeglowania pod obcą banderą lub mimo odmowy wywieszenia swojej bandery ma w rzeczywistości tą samą przynależność państwową co statek wojenny.

Prawo pościgu - prawo państwa nabrzeżnego do ścigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że statek lub członkowie załogi albo pasażerowie dopuścili się naruszenie praw lub przepisów państwa nadbrzeżnego; może być podjęty tylko przez okręty wojenne i samoloty wojskowe lub przez statki i samoloty pozostające w służbie rządowej i mające odpowiednie upoważnienie; może się rozpocząć na wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym, morskim pasie przyległym i w strefie ekonomicznej i rybołówstwa oraz w związku z naruszeniem praw państwa na szelfie; można go rozpocząć jedynie pod daniu optycznego lub dźwiękowego sygnału, polecającego zatrzymanie się, w odległości umożliwiającej usłyszenie lub ujrzenie go z obcego statku; powinien być kontynuowany bez przerwy; kończy się w momencie zatrzymania ściganego statku lub jego wpłynięcia na morze terytorialne państwa trzeciego.

2) wolność rybołówstwa - eksploatacji zasobów żywych, nie tylko ryb, ale również ssaków i roślin.

3) wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów.

4) wolność przelotu - państwa posiadają swobodę uprawiania żeglugi statkami powietrznymi posiadającymi ich przynależność i podlegającymi ich władzy.

5) wolność budowania sztucznych wysp - prawo wznoszenia sztucznych instalacji do celów eksploatacyjnych.

6) wolność badań naukowych - prowadzenie badań wyłącznie w celach pokojowych, przy użyciu środków i metod zgodnych z konwencją; bez naruszenia i przy wzięciu pod uwagę innych legalnych sposobów korzystania z morza; w sposób zgodny z przepisami o ochronie i zachowaniu środowiska morskiego.

b) dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej - obszar poza granicami szelfu kontynentalnego; wspólne dziedzictwo ludzkości; obszar dostępny dla użytkownika wyłącznie w celach pokojowych; badania i eksploatacja powinny być prowadzone dla dobra ludzkości; międzynarodowy status obszaru; Organizacja Dna Morskiego - ma ona egzekwować prawa ludzkości jako takiej, która jako jedyna ma prawa do tego obszaru; żadne państwo nie może zgłaszać roszczeń do suwerenności lub praw suwerennych nad jakakolwiek częścią tego obszaru ani też zawłaszczyć jakiejkolwiek z jego części; korzyści osiągane z eksploatacji zasobów będą dzielone przez Zgromadzenie Organizacji na podstawie zasady niedyskryminowania; eksploatacja ma być prowadzona bądź przez Przedsiębiorstwo Organizacji Dna Morskiego bądź w porozumienia i pod kontrolą Organizacji przez państwa-strony konwencji oraz osoby fizyczne i prawne posiadające

ich obywatelstwo.

Międzynarodowe cieśniny - naturalne drogi (przesmyki) wodne łączące morza i oceany, niezbędne dla żeglugi międzynarodowej, łączące morza, nad których brzegami znajdują się terytoria różnych państw i stanowiące w związku z tym międzynarodowe szlaki komunikacyjne.

I konwencja genewska "Nie można zawieszać nieszkodliwego przepływu obcych statków przez cieśniny, które są używane dla żeglugi międzynarodowej miedzy dwiema częściami morza otwartego lub między morzem otwartym a morzem terytorialnym obcego państwa" - cieśniny terytorialne.

Prawo przejścia tranzytowego - korzystanie z wolności żeglugi i przelotu wyłącznie w celu nieprzerwanego i szybkiego tranzytu przez cieśniny; przechodzące statki nie mogą powodować jakiegokolwiek zagrożenia bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego, jego integralności terytorialnej i niepodległości politycznej; okręty wojenne nie maja prawa przeprowadzania manewrów i strzelań, używania jakiejkolwiek broni, wypuszczania lub przyjmowania na pokład samolotów, podejmowania badań hydrograficznych czy angażowania się w jakiekolwiek działania niemające związku z tranzytem; państwo nadbrzeżne - prawo wyznaczania szlaków morskich oraz ustalania systemu rozgraniczenia ruchu.

Status prawny cieśnin zostanie utrzymany - zneutralizowane są:

1) cieśniny bałtyckie - Sund i Bełty - traktat kopenhaski z 14 III 1857r.

2) cieśnina Magellana - umowa z 23 VII 1881r. pomiędzy Chile i Argentyną

3) cieśniny czarnomorskie - konwencja z Montreux z 20 VII 1936r.

Międzynarodowe kanały morskie - sztuczne drogi wodne łączące dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie; obowiązuje na nich wolność żeglugi; aktualnie na międzynarodowych kanałach:

1) kanał Sueski - zarządzany przez rząd egipski.

2) kanał Panamski - traktaty z 18 XI 1901r. i 1903r.

3) kanał Kiloński - traktat wersalski z 1919r.

4) kanał Koryncki - reżim prawny ustalony wewnętrznie przez Grecję.

9. Obszary podbiegunowe:

1) Arktyka - teoria sektorów, Kanada, Związek Radziecki, Dania, Norwegia, USA, wykształcona w praktyce.

2) Antarktyka - układ w sprawie Antarktyki na konferencji waszyngtońskiej 1 XII 1959r., wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych, utrzymanie wolności badań naukowych oraz rozwijanie międzynarodowej współpracy naukowej, prawo przeprowadzania inspekcji przez strony układu. 1980r. konwencja o kompleksowej ochronie zasobów żywych Antarktyki.

10. Przestrzeń powietrzna:

1) zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwowego, konwencja z 13 X 1919r., a następnie chicagowska z 7 XII 1944r.

2) status prawny przestrzeni powietrznej - nad terytorium lądowym i morskim podlega wyłącznej i pełnej suwerenności państwa; nad morzem otwartym i terytorium niepodlegającego niczyjemu zwierzchnictwu jest otwarta dla wspólnego użytkowania (wolności przelotu) przez wszystkie państwa; w przestrzeni nad morzem terytorialnym nie ma prawa nieszkodliwego przelotu dla statków powietrznych; prawo do regulowania dostępu do przestrzeni powietrznej; przynależność państwowa statków powietrznych;

3) międzynarodowa żegluga powietrzna - konwencja chicagowska z 1944r.; samoloty cywilne - prawo wykonywania nieregularnych lotów bez uprzedniej zgody państw umawiających się; loty regularne (międzynarodowa służba powietrzna) tylko za zgodą państwa;

4) Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilne (ICAO) - zapewnienie systematycznego rozwoju międzynarodowego lotnictwa cywilnego, popieranie rozwoju szlaków powietrznych, lotnisk i urządzeń nawigacyjnych oraz dbanie o bezpieczeństwo międzynarodowej żeglugi cywilnej, zapobieganie dyskryminacji między państwami członkowskimi; ICAO ustala jednolite standardy w zakresie licencji personelu, zasad ruchu lotniczego, meteorologii, map lotniczych.

5) Układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych - układ o tranzycie albo układ o 2 wolnościach:

a) prawo przelotu nad terytorium państwa bez lądowania

b) prawo lądowania w celach nie handlowych

6) Układ o międzynarodowym transporcie lotniczym - obok wolności technicznych (2 wolności powyższych) 3 wolności handlowe - układ o 5 wolnościach:

c) prawo przywożenia pasażerów i ładunków z kraju przynależności statku powietrznego

d) prawo zabierania pasażerów i ładunków do kraju przynależności statku powietrznego

e) prawo zabierania pasażerów ładunku do krajów trzecich oraz prawo przywożenia pasażerów i ładunków z tych krajów.

11. Przestrzeń kosmiczna - niepodległa suwerenności państwowej. ONZ 12XII 1959r. powołało Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej - jego działalność podstawą układu o zasadach działalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej z 27 I 1967r.; główne postanowienia:

1) przestrzeń kosmiczna, łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi, jest otwarta dla badania i wykorzystywania przez wszystkie państwa, bez jakiejkolwiek dyskryminacji i na zasadach wolności;

2) wyłącza możliwość zawłaszczenia przestrzeni kosmicznej w drodze roszczeń do suwerenności opartych na użytkowaniu czy okupacji;

3) państwo, w rejestrze którego znajduje się wypuszczony obiekt kosmiczny, zachowuje jurysdykcję i nadzór nad takim obiektem oraz jego załogą.

4) zasada wykorzystywania w celach pokojowych - zakaz prób nuklearnych w przestrzeni kosmicznej, zakaz umieszczania na orbicie okołoziemskiej obiektów zawierających broń jądrową lub jakiegokolwiek rodzaju broń masowej zagłady, zakazał też instalowania takiej broni na ciałach niebieskich lub umieszczania jej w jakiejkolwiek inny sposób w przestrzeni kosmicznej; niedozwolone jest zakładanie baz wojskowych, urządzeń i fortyfikacji oraz przeprowadzania jakichkolwiek prób z bronią i manewrów na ciałach niebieskich.

5) działanie dla dobra i w interesie wszystkich państw - całej ludzkości - wymóg międzynarodowej konsultacji w przypadku niebezpieczeństwa wywarcia szkodliwego wpływu na działalność innych państw w zakresie pokojowego badania i wykorzystania przestrzeni kosmicznej; wymóg informowania Sekretarza Generalnego ONZ, opinię publiczną i międzynarodową opinię naukową w jak najszerszym i możliwym zakresie o charakterze, sposobie przeprowadzania, miejscu i wynikach swej działalności w przestrzeni kosmicznej.

Granica wewnętrzna przestrzeni kosmicznej wyznacza granicę suwerenności państwa. Wysuwana w pracach Komitetu do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej jest propozycja od 80 do 100km.

Umowa o ratowaniu kosmonautów z 22 IV 1968r - kosmonauci to wysłannicy ludzkości, obowiązek udzielenia im wszelkiej możliwej pomocy. Państwo o niebezpieczeństwie zawiadamia:

a) władzę wypuszczającą statek

b) Sekretarza Generalnego ONZ

Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne z 29 III 1972r. - zasada odpowiedzialności absolutnej państwa wypuszczającego obiekt kosmiczny za szkodę wyrządzona za powierzchni Ziemi lub statkowi powietrznemu. Przez szkodę rozumie się: utratę życia, uszkodzenie ciała lub inne zagrożenie zdrowia albo utratę, uszkodzenie mienia lub majątku państwa, osób fizycznych lub prawnych i organizacji międzynarodowych. Roszczenie o odszkodowanie powinno być przedstawione w drodze dyplomatycznej i nie później niż w ciągu roku od dnia powstania szkody. Istnieje możliwość powołania specjalnej komisji.

Sposoby wykorzystania satelitów - 20 VIII 1964r. - Międzynarodowa Organizacja Łączności Satelitarnej. Satelity

geostacjonarny mogą być umieszczane co 2 stopnie, więc maksymalnie może ich być 180.

VII. LUDNOŚĆ W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM.

Ludność - ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegającego jego jurysdykcji; obywatele pozostający w szczególne, stałej więzi z państwem oraz cudzoziemcy - osoby mające obce obywatelstwo i bezpaństwowcy (apatrydzi), niemający żadnego obywatelstwa - zazwyczaj przypadkowo czy okresowo na jego terytorium.

1. Obywatelstwo - trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodowego; stanowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa.

Nabycie obywatelstwa:

1) urodzenie (nabycie pierwotne):

a) prawo krwi - ius sanguinis - obywatelstwo jednostki określa się wedle obywatelstwa rodziców (np. Austria Hiszpania)

b) prawo ziemi - ius soli - obywatelstwo nabywa się wedle miejsca urodzenia; czasami łączone z prawem krwi;

2) naturalizacja (nadanie) - osoba niemająca żadnego lub mająca obywatelstwo innego kraju uzyskuje obywatelstwo; na prośbę zainteresowanego skierowaną do odpowiedniego organu państwa, przez zamążpójście lub adopcja.

3) reintegracja (nabycie pochodne) - odzyskania obywatelstwa poprzedniego; stosowanie uproszczonego trybu naturalizacji;

Utrata obywatelstwa może nastąpić przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na prośbę zainteresowanego, niekiedy zamążpójście, wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju, odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej oraz pozbawienie.

Wysoki Komisarz do Spraw Uchodźców - 1 I 1951r., wybierany przez Zgromadzenie Ogólne ONZ.

Konwencja genewska z 28 VII 1951r. reguluje status uchodźców - uchodźca to osoba, które "na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniami z powodu swojej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa". Także osoba, nie mające żadnego obywatelstwa, znajdujące się na skutek podobnych zdarzeń poza państwem swojego zamieszkania, nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa. Konwencja zakazuje wydalania uchodźców oraz zwracania ich do granicy terytoriów, na których groziłoby im niebezpieczeństwo.

2. Cudzoziemcy.

Żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczania cudzoziemców - osób nieposiadających jego obywatelstwa - na swoje terytorium. Może ono zakazać wstępu lub ustalić warunki, od spełnienia których uzależniona jest zgoda. Zwykłe dokumenty podróży - paszporty i wizy - zezwolenia na wjazd (pobytowe, tranzytowe, imigracyjne, służbowe i dyplomatyczne).

Art. 13 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych - cudzoziemiec przebywający legalnie na terytorium strony Paktu może być z niego wydalony jedynie na podstawie decyzji podjętej zgodnie z ustawą i będzie miał prawo, jeżeli ważne względy bezpieczeństwa państwowego nie przemawiają przeciwko temu, przedłożyć argumenty przeciwko swemu wydaleniu oraz domagać się ponownego zbadania swej sprawy przez właściwe władze.

Cudzoziemcy podlegają jurysdykcji państwa korzystając z określonych praw, których reżim określany jest przez umowy międzynarodowe i ustawodawstwo wewnętrzne. Są z natury węższe niż prawa obywateli danego państwa, ograniczone z uwagi na bezpieczeństwo lub porządek publiczny. Wyłączenie praw wyborczych i prawa do zajmowania stanowisk publicznych. Ograniczenie w zakresie prawa posiadania własności oraz wykonywania określonych zawodów.

Cudzoziemiec jest zobowiązany do przestrzegania ustawodawstwa i zarządzeń państwa regulujących jego pobyt. W szczególnych sytuacjach do tych samych świadczeń co obywatele (np. klęska żywiołowa). Nie może się uchylać od płacenia podatków.

3. Azyl terytorialny - udzielenie zezwolenia na wjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanym czy prześladowanym za swoje przekonania i działalność polityczną, religijną lub naukową. Osoba uzyskująca azyl korzysta z gwarancji, że nie zostanie wydana na żądanie państwa swego obywatelstwa - wyłączenie możliwości ekstradycji. W Polsce ustawa z 13 VI 2003r. stanowi, iż cudzoziemca można pozbawić azylu, jeżeli:

a) ustały przyczyny, dla których azyl został udzielony;

2) prowadzi on działalność skierowaną przeciwko obronności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu.

Deklaracja w sprawie azylu terytorialnego z 1967r. - prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

4. Ekstradycja przestępców - wydanie podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu przysługuje w stosunku do niego jurysdykcja karna, w celu osądzenia lub wykonania orzeczonej już kary. Z wnioskiem o ekstradycję zwraca się państwo, w którym popełniono przestępstwo, na terytorium którego rozciągają się skutki przestępstwa lub którego obywatelem jest sprawca przestępstwa.

Zasady ekstradycji przyjęte niemal powszechnie:

1) podstawę stanowić może tylko czyn, który zagrożony jest karą w obu państwach;

2₁) osobę wydana można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą wydania,

2₂) wykonać wobec niej tylko taką karę, do wykonania której osoba została wydana;

3) nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu.

Przestępstwa ekstradycyjne stanowią podstawę wydania i wymieniane są w umowach międzynarodowych bądź w drodze szczegółowego wyliczenia, bądź przez podanie klauzuli ogólnej z ewentualnymi wyjątkami. Z reguły obejmują najpoważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu. Nie uzasadniają ekstradycji zazwyczaj m.in. przestępstwa polityczne, przestępstwa wojskowe (np. dezercja) i religijne.

Procedura ekstradycyjna regulowana jest w drodze umownej. Wniosek ekstradycyjny wraz z uzasadnieniem i dokumentacją przekazywany jest w drodze dyplomatycznej, choć coraz częściej bezpośrednio komunikują się ze sobą ministerstwa sprawiedliwości i prokuratury generalne. Ostatnią czynnością - przekazanie przestępcy przez władze policyjne.

5. Międzynarodowa ochrona praw człowieka.

Generacje praw człowieka:

1) klasyczne:

- prawa cywilne, osobiste, polityczne wolności (prawo do życia, wolności, zakaz tortur, swoboda wypowiedzi, prawo do prywatności, prawo do udziału w wyborach)

- przypasowane idei wolności, jedności,

- są roszczeniowe, można ich dochodzić przed sądem,

- państwo ma obowiązek ich poszanowania,

- istnieje obowiązek zapewnienia przez państwo poczucia bezpieczeństwa,

- przypadki naruszenia powinny być regulowane ustawowo, najlepiej za zgodą sądu;

2) społeczne, ekonomiczne (gospodarcze) i kulturalne (prawo do pracy, do wynagrodzenia, ochrony zdrowia, wypoczynku)

- wynikają z idei równości,

- nie można ich dochodzić przed sądem,

- państwo ma obowiązek ochrony tych praw oraz obowiązek stosownego działania dla ich realizacji,

- państwo ma obowiązek działać, realizować i czuwać;

3) kolektywne (prawo do rozwoju, pokoju, wspólnego dziedzictwa ludzkości, ochrony środowiska, komunikacji)

- wynikające z idei solidarności,

- przysługują indywidualnie jak i grupowo, społeczności globalnej, narodowi.

Antecedencje - postanowienia w umowach międzynarodowych chroniące pewne grupy wyznaniowe, narodowościowe czy służące zwalczaniu niewolnictwa i handlu niewolnikami.

Międzynarodowy system ochrony praw człowieka - zorganizowana współpraca państw-członków Narodów Zjednoczonych - wypracowanie systemu, liczne umowy przyjęte przez ONZ, organizacje wyspecjalizowane, zwłaszcza MOP i UNESCO oraz Radę Europy, Unię Europejską i OBWE, Organizację Państw Amerykańskich oraz Organizację Jedności Afrykańskiej. Lista umów go obejmujących publikowana okresowo przez UNESCO.

Zasada poszanowania praw człowieka w Karcie NZ - przywrócenie wiary "w podstawowe prawa człowieka, w godność i wartość jego osoby, w równouprawnienia mężczyzn i kobiet oraz w równość praw narodów wielkich i małych". Art. 1 ust. 3 Karty NZ zmierza: do osiągnięcia międzynarodowej współpracy przy "rozwiązywaniu zagadnień międzynarodowych o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również przy popieraniu swobód dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka lub religii".

Dla osiągnięcia tych celów, sprzężonych zwrotnie, członkowie zobowiązują się (art. 56) współpracować z Organizacją indywidualnie i zbiorowo.

Międzynarodowa Karta Praw Człowieka określona przez Komisję Praw Człowieka, wyłonioną przez Radę Gospodarczo-Społeczną ma trzy części:

1) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka - uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne 10 XII 1948r.; nie miała formalnie obowiązującego charakteru;

a) art. 1-3: zasady wolności, równości i braterstwa;

b) art. 4-21 - prawa obywatelskie i polityczne: zakaz niewolnictwa, torturowania, karania lub traktowania w sposób nieludzki, okrutny lub poniżający; wśród praw i wolności osobistych - prawo do: osobowości prawnej, jednakowej ochrony prawnej, ochrony sądowej, swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania w granicach każdego państwa, małżeństwa i założenia rodziny, posiadania własności, wolności myśli, sumienia, wyznania, opinii i swobody jej wyrażania;

c) art. 22-27 - prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne: prawa do ubezpieczeń społecznych, pracy i swobodnego jej wyboru, odpowiednich i zadowalających warunków pracy oraz do ochrony przed bezrobociem;

d) art. 29 - obowiązki jednostki wobec społeczeństwa.

2) Pakt Praw Człowieka

3) Środki dotyczące wprowadzenia w życie Paktu.

Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka - 16 XII 1954r. - uchwalenie Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych¹ oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych². Nakłada zobowiązania na strony.

Układ - poza wstępem dzielą się na 5 części odpowiednio:

1) art. 1 - poświęcony prawu ludów i narodów do samostanowienia

2) art. 2-5 - postanowienia ogólne

3₁) art. 6-15 - prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne lub

3₂) art. 6-27 - prawa obywatelskie i polityczne

4₁) art. 16-25 - kontrola międzynarodowa

4₂) art. 28-47 - kontrola międzynarodowa

5₁) art. 26-31 - postanowienia końcowe

5₂) art. 48-53 - postanowienia końcowe

Znaczenie:

1) przyoblekały wyrażone w Deklaracji Praw Człowieka idee, prawa i wolności w szatę prawną, nadając im charakter norm prawa stanowionego.

2) rozwijały i konkretyzowały postanowienia Deklaracji

3₁) uznawały prawa, które nie figurowały w Deklaracji - prawo do samostanowienia i do swobodnego dysponowania swymi bogactwami naturalnymi i zasobami;

3₂) rozszerzyły zakres praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych,

3₃) sformułowały wyraźny zakaz propagandy wojennej

4) ustanawiały procedurę kontrolną nad ich implementacją, której pozbawiona jest Deklaracja

5) nie zawierają 3 istotnych praw człowieka: prawa do własności i zakazu jest arbitralnego pozbawienia, prawa każdego do ubiegania się i otrzymania azylu w innych krajach, prawa każdego do posiadania obywatelstwa i zakazie samowolnego pozbawienia go.

Polska ratyfikowała Pakty 3 III 1977r.

Zakaz dyskryminacji - walka z dyskryminacją z powodu rasy, płci, języka lub wyznania jednym z celów, jakie postawiły przez sobą NZ.

a) dyskryminacja rasowa - Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej - przygotowana przez Podkomisję do Spraw Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszości i przekazany do rozpatrzenia Komisji Praw Człowieka, przyjęta 20 XI 1963r.;

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej - 21 III 1965r.; art. 1 - dyskryminacja rasowa - wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą unieważnienie lub uszczuplenie uznania, wykonywania lub korzystania na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego.

b) Apartheid - Międzynarodowa Konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu - 30 XI 1973r.; 10 XII 1985r. - Międzynarodowa Konwencja przeciwko apartheidowi w sporcie.

Zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa.

1) Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego - rezolucja nr 96/1 z XII 1946r - "Ludobójstwo stanowi zaprzeczenia prawa do istnienia całych grup ludzkich, tak jak zabójstwo stanowi zaprzeczenia prawa do życia poszczególnych jednostek (…). Ludobójstwo stanowi zbrodnię w rozumieniu prawa międzynarodowego, którą potępia świat cywilizowany, i której główni sprawcy i ich wspólnicy podlegają karze bez względu na to, czy są osobami prywatnymi, funkcjonariuszami publicznymi, mężami stanu, i bez względu na to, czy zbrodnia została dokonana z przyczyn religijnych, rasowych, politycznych czy innych".

2) Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa - 9 XII 1948r.; Art. II - ludobójstwo to "(…) jakikolwiek z następujących czynów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych jako takich:

a) zabójstwo członków grupy;

b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy;

c) rozmyślne stolarzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego;

d) stosowanie środków, które maja na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy;

e) przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy do innej grupy.

3) Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości - (inicjatywa Polski w 1965r.) 9 IV 1965r. Komisja Praw Człowieka uchwaliła rezolucję w sprawie karania zbrodniarzy wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości; w 1968r. właściwa konwencja.

4) Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy - 1994r.; do 2004r. zapadło zaledwie 17 wyroków skazujących (w więzieniach tysiące podejrzanych).

Ochrona poszczególnych grup.

1) Prawa kobiet - w ramach Rady Gospodarczo-Społecznej działa Komisja w sprawie statusu kobiet - przygotowująca projekty konwencji dotyczących praw kobiet i na dorocznych sesjach ocenia postęp w zakresie równouprawnienia kobiet z mężczyznami.

a) Konwencja o prawach politycznych kobiet - 20 XII 1952r.

b) Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet - 1967r. deklaracja w sprawie likwidacji dyskryminowania kobiet, 18 XII 1979r. właściwa konwencja. 1995r. - Deklaracja Pekińska i Program Działań - radykalne polepszenie statusu kobiet do 2000e.

2) Prawa dzieci - ochroną ich praw zajmuje się Fundusz ONZ Pomocy Dzieciom (UNICEF) utworzony w 1946r.

a) Deklaracja Praw Dziecka - 20 XI 1959r.

b) Konwencja o prawach dziecka - 20 XI 1989r.; prace nad projektem Komisja Praw Człowieka (aktywna rola Polski).

3) Prawa mniejszości:

a) ONZ - 1992r. Deklaracje o Prawach Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych.

b) OBWE - akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w Helsinkach 1975r.; zasada 7-ma - prawa osób należących do mniejszości.

c) traktat pomiędzy RP a RFN z 17 VI 1991r. o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy.

d) ramowa konwencja Rady Europy z 1995r. o ochronie mniejszości międzynarodowych.

Międzynarodowa kontrola przestrzegania praw człowieka - wynikające z umowy działania organów wspólnych mające na celu stwierdzenie, czy postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie zobowiązaniami.

Rodzaje umów z uwagi na kontrolę międzynarodową:

a) umowy, które nie przewidują żadnej procedury kontrolnej;

b) umowy, które wprawdzie też jej nie zawierają, ale których wykonanie może być - w różnym stopniu - kontrolowane w ramach szerszego systemu istniejącego już w poszczególnych organizacjach międzynarodowych;

c) umowy ze specjalną procedurą kontrolną.

Środki kontroli:

1) Sprawozdania - przedstawianie sprawozdań rocznych o wykonaniu konwencji, do których przystąpili; najpierw badane przez komisje ekspertów, następnie przez organ specjalnie powołany do kontroli, którego sprawozdanie sprawdza organ organizacji, w ramach której umowa została przyjęta.

2₁) Skargi państw - jeżeli państwo podaje w wątpliwość czy inna strona wykonuje swoje zobowiązania konwencyjne, może przesłać skargę do wskazanego organu bądź od razu, bądź po uprzedniej próbie załatwienia sporu w drodze rokowań dwustronnych.

Może być fakultatywna (pod warunkiem wyrażenia zgody przez państwo) lub obowiązująca dla wszystkich stron umowy.

Skargi są przedstawiane tym samym organom, które rozpatrują sprawozdania państw (wyjątek MOP - osoby organ, komisja badawcza dla każdej sprawy).

2₂) Badania na miejscu - możliwość powoływania za zgodą zainteresowanych stron specjalnych 5-osobwych komisji koncyliacyjnych.

W trakcie postępowania pojednawczego i wyjaśniającego organy zajmujące się skargami mogą żądać dodatkowych informacji i wyjaśnień oraz przeprowadzać badania na miejscu (Konwencja przyjęta przez Radę Europy w 1950r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności).

3) Petycje - odwołanie skierowane do organu międzynarodowego, w którym osoba fizyczna lub prawna, zazwyczaj bezpośrednio zainteresowana, wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy międzynarodowej. Zbliżona do skargi, rozpatrywana przez właściwe organy (przewiduje ją m.in. UNESCO i ONZ).

Organy kontroli - dwa rodzaje organów wspólnych:

1) polityczne - złożone z przedstawicieli państw; w systemie organizacji międzynarodowych organy główne są podporządkowane najszerszemu organowi przedstawicielskiemu.

2) niezależne, o charakterze niesądowym.

Powołanie przez Zgromadzenie Ogólne NZ w XII 1993r. instytucji Wysokiego Komisarza Praw Człowieka.

Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka przewiduje sprawozdania, skargi i petycje.

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych tylko sprawozdania.

VIII. ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE.

1. Pojęcie i rodzaje organizacji międzynarodowych.

Organizacje międzynarodowe - zrzeszenia państw, innych osób prawnych (najczęściej krajowych związków lub stowarzyszeń) lub osób fizycznych z różnych krajów, powołane do życia dla realizowania zadań określonych w statucie.

Podział na:

1₁) organizacje zrzeszające państwa - organizacja rządowe (Goverment Organizations - GO) - elementy składające się na

nie: zrzeszenie się suwerennych państw w liczbie co najmniej trzech, zawarcie wielostronnej umowy międzynarodowej mającej charakter statutu, określenie w tej umowie celów i sposobów funkcjonowania organizacji, a w szczególności powoływanie organów o wyznaczonych kompetencjach.

1₂) organizacje zrzeszające inne osoby prawne lub osoby fizyczne, czyli organizacje pozarządowe (Non-Goverment Organizations - NGO);

2₁) organizacje regionalne;

2₂) organizuje uniwersalne.

Struktura organizacji międzynarodowych:

a) zebranie przedstawicieli wszystkich państw członkowskich noszące nazwę Zgromadzenia Ogólnego (np. ONZ), Konferencji Ogólnej (np. MOP), Kongresu (np. w Powszechnym Związku Pocztowym); organ zbiera się stosunkowo rzadko.

b) Rada lub Komitet zbierający się częściej;

c) organ administracyjny - Sekretariat lub Biuro.

Organizacje wyspecjalizowane ONZ łącznie z ONZ oraz autonomicznymi agencjami i funduszami ONZ tworzą "system Narodów Zjednoczonych" ("rodzina ONZ").

Najważniejsze organizacje wyspecjalizowane ONZ:

- Powszechny Związek Pocztowy (1874r.),

- Międzynarodowa Organizacja Pracy (1919r.),

- Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (1932r.),

- Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wychowania, Nauki i Kultury (UNESCO),

- Światowa Organizacja Zdrowia (WHO),

- Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO),

- Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO),

- Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO-1982r.),

- Międzynarodowy Fundusz Monetarny (IMF),

- Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD),

- Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO),

- Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju Przemysłu (UNIDO),

- Międzynarodowa Korporacja Finansowa (IFC),

- Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA).

Organizacje współpracujące i ważne:

- Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA)

- Konferencja Narodów Zjednoczonych do Spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD - 1964r.)

- Światowa Organizacja Handlu (WTO - 15 IV 1994r.) z siedzibą w Genewie.

2. Międzynarodowe organizacje rządowe (unie administracyjne, związki celowe):

- Międzynarodowy Związek Telegraficzny (1865r.),

- Międzynarodowy Związek Metryczny (1875r.),

- Związek Ochrony Własności Przemysłowej (1883r.)

- Związek Ochrony Własności Literackiej i Artystycznej (1886r.)

- Międzynarodowe Biuro Publikacji Taryf Celnych (1890r.)

Funkcje Organizacji Rządowych:

1) funkcje regulujące - ustanawianie norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym lub prawnym;

2) funkcje kontrolne - konfrontowanie postępowania państwa z ustalonymi wzorcami i normami;

3) funkcje operacyjne - świadczenie usług na podstawie własnych decyzji przy użyciu zasobów ludzkich i materiałowych znajdujących się w dyspozycji danej organizacji.

Inny podział:

1) funkcje typu forum - organizowania spotkań i dyskusji;

2) funkcje typu usługowego.

3. Uchwały podejmowane przez organy międzynarodowych organizacji rządowych - prawo umowne albo quasi-umowne - organy uchwalające na mocy kompetencji przyznanych im w umowach międzynarodowych tworzą na podstawie porozumienia państw normy prawne.

4. Międzynarodowe organizacje pozarządowe:

1) organizacje o celach pacyfistycznych i humanitarnych:

- Światowa Federacja Przyjaciół ONZ (WFUNA) - członkiem jest Polskie Towarzystwo Przyjaciół ONZ;

- Międzynarodowy Ruch Studencki na rzecz ONZ (ISMUN) - członkiem Polskie Studenckie Stowarzyszenie Przyjaciół ONZ (PSSPONZ).

2) międzynarodowe organizacje ruchu robotniczego i partii politycznych:

- Światowa Federacja Związków Zawodowych;

- Międzynarodowa Konfederacja Związków Zawodowych;

- Światowa Unia Liberalna.

3) realizujące zadania społeczne i kulturalne:

- Międzynarodowy Związek Kobiet;

- Międzynarodowy Związek Spółdzielczy;

- Międzynarodowy Związek Studentów;

- YMCA - Chrześcijańskie Stowarzyszenie Młodych Mężczyzn (1855r.).

4) gospodarcze zrzeszające aktorów ekonomicznych ("międzynarodówki interesów"): międzynarodowe koncerny, trusty, korporacje, kartele, porozumienia handlowe.

Najważniejsze funkcje organizacji pozarządowych:

a) działalność na rzecz promocji i ochrony praw człowieka,

b) wpływ na rozwój prawa międzynarodowego,

c) wpływ na rozwój współpracy naukowej,

d) działalność na rzecz pokoju.

5. Organizacja Narodów Zjednoczonych.

Karta Narodów Zjednoczonych - podstawą działania Organizacji Narodów Zjednoczonych, podpisana w San Francisco 26 VI 1945r., umowa międzynarodowa obejmująca 111 artykułów. Załącznikiem do Karty jest Statut Międzynarodowego Trybunały Sprawiedliwości. Sporządzona w pięciu językach (angielski, chiński, francuski, hiszpański i rosyjski) - wszystkie teksty jednakowo autentyczne.

Poprawka do karty - uchwała Zgromadzenia Ogólnego większością 2/3 głosów, ratyfikacja ich przez 2/3 członków w tym wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Rewizja wymaga specjalnej konferencji członków ONZ, zwołanej na podstawie decyzji Zgromadzenia Ogólnego większością 2/3 głosów i większością którychkolwiek 9 członków Rady Bezpieczeństwa. Zmiana uchwalona uzyska moc prawną po ratyfikacji 2/3 członków ONZ, w tym stałych członków Rady Bezpieczeństwa.

Przepisy dotyczące mocy obowiązującej maja pierwszeństwo przed postanowieniami innych umów międzynarodowych, wyższe miejsce w hierarchii przepisów prawnych. Pewnego rodzaju prawo konstytucyjne społeczności międzynarodowej.

Cele i zasady Narodów Zjednoczonych - We wstępie - "My, ludy Narodów Zjednoczonych", członkowie Organizacji wyrazili swoją wolę do:

1) uchronienia przyszłych pokoleń od klęski wojny oraz zjednoczenia swych sił dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,

2) przywrócenia wiary w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki, równość praw mężczyzn i kobiet oraz narodów wielkich i małych,

3) popierania postępu społecznego i poprawy warunków życia w większej wolności,

4) postępowania tolerancyjnego i utrzymywania dobrosąsiedzkich stosunków,

5) stworzenia warunków do przestrzegania sprawiedliwości i poszanowania zobowiązań międzynarodowych,

6) korzystania z organizacji międzynarodowych w celu popierania gospodarczego i społecznego postępu wszystkich narodów.

Art. 1 wymienia cztery cele, jakim ma służyć ONZ:

1) utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,

2) rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami, opartych na poszanowaniu zasady równych praw i samostanowienia narodów,

3) rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień międzynarodowych o charakterze społecznym, gospodarczym , kulturalnym i humanitarnym oraz w zakresie ochrony praw człowieka,

4) stanowienie ośrodka uzgadniania działalności międzynarodowej, zmierzającej do osiągnięcia wymienionych wyżej wspólnych celów.

Organizacja opiera się na zasadzie suwerennej równości wszystkich swych członków (art. 2 ust. 1).

Deklaracja zasad prawa międzynarodowego - 24 X 1970r. - treść suwerenności:

1. Wszystkie państwa korzystają z suwerennej równości. Mają one równe prawa i obowiązki i są równymi członkami społeczności międzynarodowej bez względu na różnice natury ekonomicznej, społecznej i innej.

2. Suwerenna równość obejmuje następujące elementy:

a) państwa są równe wobec prawa

b) każdemu państwu przysługują prawa wynikające z pełnej suwerenności

c) każde państwo ma obowiązek respektowania osobowości innych państw

d) integralność terytorialna i niezawisłość polityczna państwa są nietykalne

e) każde państwo ma prawo swobodnego wyboru i rozwijania swego ustroju politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego

f) każde państwo ma obowiązek wywiązywać się w pełnym zakresie i w dobrej wierze ze swych zobowiązań międzynarodowych oraz żyć w pokoju z innymi państwami.

Członkowie Organizacji powinni wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte z niniejszą Kartą i załatwiać

spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości.

"Wszyscy członkowie powstrzymają się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko całości terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami ONZ" (art. 2 ust. 4).

Obowiązek udzielenia pomocy Organizacji w akcji podjętej zgodnie z Kartą i powstrzymania się od udzielenia pomocy państwu, przeciwko któremu ONZ zastosowała środki zapobiegawcze lub środki przymusu.

"Organizacja zapewni by państwa, które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa" (art. 2 ust. 6).

"Żadne postanowienie Karty nie upoważnia Narodów Zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa, i nie zobowiązuje członków, aby przekazywali takie sprawy do załatwienia w trybie przewidzianym niniejszą Kartą".

Członkostwo ONZ - Karta rozróżnia 2 kategorie członków: pierwotnych i przyjętych przez kompetentny organ.

Członkami pierwotnymi są:

1) państwa, które uczestniczyły w konferencji w San Francisco, podpisały i ratyfikowały Kartę Narodów Zjednoczonych,

2) państwa, które podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych z 1 I 1942r. oraz podpisały i ratyfikowały Kartę Narodów Zjednoczonych.

Do ONZ może być przejęte "każde państwo miłujące pokój, które przyjmie zobowiązania zawarte w Karcie i - zdaniem organizacji - zdolne jest i pragnie zobowiązania te wykonywać". Przyjęcie następuje na zlecenie Rady Bezpieczeństwa. W 2003r. 191 członków, Stolica Apostolska poza ONZ.

Karta przewiduje zawieszenie członka w prawach członkowskich oraz wykluczenie z ONZ. Wykluczony może być członek, który "uporczywie łamie zasady Karty". Zawieszenie w prawach członkowskich może mieć miejsce w stosunku do członka, przeciwko któremu Rada Bezpieczeństwa zastosowała środki zapobiegawcze lub środki przymusu. Obu czynności dokonuje Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Dodatkowo istnieje pozbawienie prawa głosowania w Zgromadzeniu Ogólnym - członek ONZ zalegający z opłaceniem składek przez 2 ostatnie pełne lata nie ma prawa głosowania w głosowaniu w Zgromadzeniu ogólnym.

Organy ONZ - Karta ustanowiła 6 głównych organów ONZ:

1) Zgromadzenie Ogólne - uczestniczą przedstawiciele wszystkich państw członkowskich; każdy członek może mieć nie więcej niż 5 przedstawicieli; każdy członek ma 1 głos; odbywa doroczne sesje zwyczajne i zbiera się na sesje nadzwyczajne na żądanie Rady Bezpieczeństwa lub większości członków; uchwały w ważnych sprawach (utrzymanie pokoju, wybory członków Rad, spraw budżetowych) zapadają większością 2/3 głosów, w innych sprawach zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujących.

2) Rada Bezpieczeństwa - składa się z 15 członków; Rosja, USA, Chiny, Wielka Brytania i Franca są stałymi członkami; 10 Zgromadzenie Ogólne wybiera na okres 2 lat, co rok ustępuje połowa.

Zasady głosowania:

a) w sprawach proceduralnych - większością głosów 9 członków

b) we wszystkich innych sprawach - większością głosów 9 członków, włączając w to głosy wszystkich stałych członków; w sprawach dotyczących pokojowego załatwiania sporów strona w sporze wstrzymuje się od głosowania. "prawo veta";

3) Rada Gospodarczo-Społeczna - składa się z 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata; co rok ustępuje 1/3 członków; podział miejsc pomiędzy grupami regionalnymi: 14 państwa afrykańskie, 11 azjatyckie, 6 Europa Wschodnia, 10 Ameryka Łacińska, 13 Europa Zachodnia i inne.

4) Rada Powiernicza - 5 stałych członków Rady Bezpieczeństwa; państw zarządzających terytoriami powierzonymi oraz z tylu innych członków Organizacji wybranych przez Zgromadzenie Ogólne na 3 lata, aby liczba państw zarządzających była równa liczbie państw niezarządzających.

5) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

6) Sekretariat

Ponadto mogą być powołane do życia (i w rzeczywistości zostały) liczne organy pomocnicze, jak komisje, komitety doradcze i inne. (np. Wojskowy Komitet Sztabowy - wymieniony w szczegółowych postanowieniach Karty).

Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego:

1) omawianie wszelkich zagadnień i spraw wchodzących w zakres działalności Organizacji lub dotyczących funkcji i kompetencji któregokolwiek organu ONZ

2) wydawanie zaleceń we wszystkich tych sprawach pod adresem państw członkowskich i organów ONZ

3) gdy Rada Bezpieczeństwa wykonuje w związku z jakimkolwiek sporem lub sytuacją funkcje powierzone jej przez Kartę, Zgromadzenie Ogólne nie może udzielać zaleceń w tej sprawie, chyba że Rada zwróci się o to.

4) Komitet Międzysesyjny - zajmowanie się sprawami pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego w okresie między sesjami Zgromadzenia Ogólnego.

Kompetencje Rady Bezpieczeństwa:

1) opracowywanie przy pomocy Wojskowego Komunitetu Sztabowego planów ustanowienia systemu uregulowania

zbrojeń w celu przedstawienia ich państwom członkowskim,

2) rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażających pokojowi oraz wydawanie zaleceń dotyczących sposobu załatwiania sporu,

3) podejmowanie decyzji w sprawie zastosowania sankcji.

Sankcje - Karta przewiduje 2 rodzaje:

1) sankcje niepociągające za sobą użycia sił zbrojnych, które "mogą obejmować całkowite lub częściowe zerwanie stosunków gospodarczych oraz komunikacji kolejowej, morskiej, lotniczej, pocztowej, telegraficznej, radiowej i innej, jak również zerwanie stosunków dyplomatycznych" (art. 41)

2) sankcje zbrojne, które mogą obejmować "demonstrację, blokadę i inne operacje sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków Organizacji Narodów Zjednoczonych" (art. 42).

Przy akcji o charakterze sanacyjnym Karta nakłada na członków ONZ następujące obowiązki:

a) postawienie do dyspozycji Rady Bezpieczeństwa sił zbrojnych, udzielenie niezbędnej pomocy i ułatwień, a także prawa przejścia oraz utrzymywanie w stanie gotowości do natychmiastowego użycia kontyngentów swoich sił lotniczych przeznaczonych do zastosowania zbiorowych środków przymusu,

b) obowiązek udzielania sobie nawzajem pomocy w wykonywaniu akcji mającej charakter sankcji, postanowionej przez Radę Bezpieczeństwa.

Funkcje Rady Gospodarczo-Społecznej - o ich zakresie świadczy liczba jej komisji funkcjonalnych i regionalnych komisji ekonomicznych:

1) komisje funkcjonalne do spraw: transportu i komunikacji, statusu prawnego kobiet, praw człowieka, narkotyków, fiskalna, statystyczna, spraw społecznych, zagadnień ludnościowych, pomocy technicznej, organizacji wyspecjalizowanych, organizacji pozarządowych,

2) powołano komisje ekonomiczne dla Europy (siedziba w Genewie), Azji i Pacyfiku (Bangkok), Afryki (Addis Abeba), Ameryka Łacińskiej i Karaibów (Santiago de Chile) oraz Zachodniej Azji (Bejrut).

Status konsultacyjny organizacji pozarządowych w Radzie Gospodarczo-Społecznej:

1) status kategorii I - organizacje zrzeszające większą liczbę członków z różnych środowisk zaangażowanych czynni w sprawy rozwoju gospodarczego i społecznego poszczególnych regionów, które dokonały pewnego wkładu w realizację zadań ONZ w dziedzinie społecznej, kulturalnej, naukowej, zdrowia i ochrony praw człowieka - nie tylko wysyłanie obserwatorów na posiedzenia Rady i jej komisji oraz przedstawienie ustnych propozycji na tych posiedzeniach oraz składanie propozycji dotyczących włączenia do porządku obrad określonych spraw - zmieniona na ogólny status konsultacyjny przyznawana organizacjom mogącym wykazać się istotnym i trwałym wkładem w działalność Rady i jej ciał pomocniczych.

2) status kategorii II - organizacje posiadające szczególne kompetencje w dziedzinach, którymi zainteresowana jest Rada - wysyłanie obserwatorów na posiedzenia Rady i jej komisji oraz przedstawienie ustnych propozycji na tych posiedzeniach - zmieniona na specjalny status konsultacyjny przyznawany organizacjom wnoszącym wkład w pewne tylko dziedziny działalności Rady.

Podlegają one wpisowi do rejestru, po uznaniu przez Radę lub Sekretarza Generalnego w konsultacji z Radą czy jej Komitetem do spraw organizacji pozarządowych.

Deklaracja z 1960r. w sprawie przyznania niepodległości krajom i ludom kolonialnym - powołanie Komitetu do Spraw Dekolonizacji.

Funkcje Sekretarza Generalnego ONZ:

1) prawo uczestniczenia w posiedzeniach Zgromadzenia Ogólnego i wszystkich trzech rad

2) spełnianie funkcji zleconych przez te organy

3) przygotowywanie projektu budżetu

4) zarządzanie majątkiem

5) troska o zbieranie składek członkowskich

Sekretariat ONZ składa się z Sekretarza Generalnego - wybieranego przez 5 lat przez Zgromadzenie Ogólne na zlecenie Rady Bezpieczeństwa - i personelu.

Funkcjonariusze ONZ - personel mianowany jest przez Sekretarza Generalnego na zasadach ustalonych przez Zgromadzenie Ogólne, przy uwzględnieniu konieczności zapewnienia najwyższego poziomu sprawności, kwalifikacji zawodowych i prawości, biorąc pod uwagę znaczenie doboru personelu na możliwie najszerszej podstawie geograficznej.

Sekretarz i personel nie mogą żądać ani przyjmować instrukcji od żadnego rządu i obowiązani są powstrzymać się od czynności niezgodnych z ich stanowiskiem funkcjonariuszy międzynarodowych odpowiedzialnych tylko przed ONZ.

Staff Rules (regulamin wydany przez Sekretarza Generalnego) & Staff Regulations (przepisy uchwalone przez Zgromadzenie Ogólne):

1) obowiązek składania przyrzeczenia lojalności wobec ONZ,

2) zakaz przyjmowania orderów i odznaczeń poza Organizacją,

3) zakaz zajmowania się działalnością polityczną niezgodną z niezależnością i bezstronnością lub mogącą rzucać na nią cień,

4) należenie do partii politycznych jest dozwolone, pod warunkiem że nie pociąga ono za sobą obowiązków sprzecznych.

Dla rozpatrywania sporów między ONZ i pracownikami powołano Trybunał Administracyjny.

6. Międzynarodowe organizacje rządowe poza systemem ONZ:

1) Organizacje współpracy politycznej i wojskowej:

Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), utworzona na podstawie Paktu z 1949r. - motywy:

a) ochrona wolności, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji swych ludów opartego na zasadach demokracji, wolności jednostki i praworządności,

b) popieranie stabilizacji i dobrobytu w strefie północnoatlantyckiej,

c) połączenie wysiłków w celu zbiorowej obrony oraz zachowania pokoju i bezpieczeństwa

d) zbrojna napaść na jedną lub klika stron w Europie lub Ameryce Północnej będzie uważana za napaść przeciwko nim wszystkim

e) zobowiązanie do udzielenia pomocy stronie lub stronom będących przedmiotem napaści, podejmując natychmiast indywidualne lub w porozumieniu z innymi stronami taką akcję, jaką uznają za konieczną, nie wyłączając użycia siły zbrojnej.

Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku z 1951r. - organizacja ANZUS.

Pakt Południowo-Wschodniej Azji (SEATO), podpisany traktat w Manili w 1954r.

Pakt Bagdadzki w 1955r., zmieniona na Pakt Centralny (CENTO) i siedziba przeniesiona do Ankary.

2) Europejskie organizacje regionalne.

Unia Europejska (UE) - Traktat o Unii Europejskiej z Maastricht z 1992r. Współpraca w ramach trzech Wspólnot (Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali - EWWiS, Europejska Wspólnota Energii Atomowej - Euratom, Europejska Wspólnota Gospodarcza - EWG - od 1993r. Wspólnota Europejska), Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa oraz Współpraca Polityczna i Sądowa w Sprawach Karnych.

Organami UE są:

a) Rada Europejska - najwyższa instytucja UE; szefowie państw lub rządów Wspólnoty, wraz z towarzyszącymi im ministrami spraw zagranicznych spotykający się 2 razy do roku oraz gdy zajdzie potrzeba takiego spotkania, w celu koordynacji współpracy politycznej w Brukseli; Rada nadaje UE niezbędne impulsy dla jej rozwoju oraz ustalać ogólne kierunki polityczne, ustala zasady i główne kierunki Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, wskazuje na interesy strategiczne Unii, łącznie ze sprawami dotyczącymi wspólnej ochrony, interweniuje w dziedzinie polityki ekonomicznej, monetarnej i zatrudnienia.

b) Rada - złożona z przedstawicieli państw członkowskich na poziomie ministrów (Rada Ministrów), reprezentuje interesy poszczególnych państw, wypracowuje i koordynuje ogólną politykę gospodarczą państw członkowskich, organ prawodawczy Wspólnot Europejskich, przewodnictwo zmienia się co 6 miesięcy i sprawowane jest kolejne przez wszystkie państwa w systemie rotacyjnym. Decyzje są podejmowane w zależności od kategorii spraw jednomyślnie, zwykłą większością głosów lub większością kwalifikowaną (głosowanie większościowe - "ważone"). Organem pomocniczym jest Komitet Stałych Przedstawicieli przy UE, będący miejscem dialogu między reprezentantami państw członkowskich w Brukseli.

c) Komisja - 20 członków komisarzy wybranych spośród obywateli państw członkowskich (nie więcej niż 2 z 1 kraju) reprezentuje interesy wspólnoty, wybieranych na 5 lat. Pracami kieruje przewodniczący, który wykonuje przede wszystkim funkcje administracyjne (zwołuje i przewodniczy posiedzeniom) oraz protokolarne (reprezentuje UE w stosunkach zewnętrznych). Komisja jest organem wykonawczym zabezpieczającym realizację i przestrzeganie traktatów UE, jak też decyzji Rady.

d) Parlament Europejski - złożony z wybranych na 5 lat przedstawicieli społeczeństw państw członkowskich, sprawuje kontrolę polityczną nad działalnością Komisji, posiada uprawnienia dotyczące budżetu, wykonuje funkcje ustawodawcze oraz odgrywa rolę w stosunkach zewnętrznych Unii. Pracami kieruje Prezydent i wiceprezydenci. Parlament posiada komisje.

e) Trybunał Sprawiedliwości - 15 niezawisłych i niezależnych sędziów wybieranych przez państwa członkowskie imiennie, jednomyślną decyzją na 6 lat, zabezpiecza przestrzeganie prawa w interpretacji i stosowaniu traktatów założycielskich Wspólnot oraz kontroluje legalność aktów Rady i Komisji. Może tworzyć izby złożone z 3 lub 5 sędziów dla rozpatrzenia pewnych kategorii spraw. Prezydent Trybunału jest wybierany spośród i przez sędziów na okres 3 lat.

f) Trybunał Obrachunkowy - 15 niezależnych osób, po 1 z każdego państwa członkowskiego, mianowanych przez Radę, kontroluje prawidłowość realizacji budżetu.

Rada Europy - umowa londyńska z 1949r.; jej zadaniem jest "osiągnięcie większej jedności między członkami w celu zabezpieczenia i urzeczywistnienia ideałów i zasad, które są wspólnym dziedzictwem, oraz ułatwienie postępu gospodarczego i społecznego"; działalność obejmuje wszystkie dziedziny poza obronnością; przygotowuje projekty umów międzynarodowych oraz innych aktów normatywnych zmierzających do unifikacji prawa i standardów oraz ochrony praw człowieka na obszarze państw członkowskich. Członkami Rady jest 45 państw europejskich. Polska od 26 XI 1991r.. Siedzibą Rady jest Strasburg. Głównymi organami Rady są:

a) Komitet Ministrów (przedstawiciele ministrów są akredytowani jako stali przedstawiciele przy Radzie)

b) Zgromadzenie Parlamentarne (przedstawiciele parlamentów państw członkowskich)

c) Sekretariat (wybierany na 5 lat)

d) Sekretarz Generalny, który stoi na czele Sekretariatu.

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie - 1 VIII 1975r. - Akt Końcowy Konferencji Współpracy i Bezpieczeństwa (KBWE) - zgoda na kontynuację wielostronnego procesu zapoczątkowanego przez Konferencję dla polepszenia bezpieczeństwa i zintensyfikowanie współpracy. 1 I 1995r. w Budapeszcie KBWE przekształcono w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE). Należy do niej 55 państw. Działalność opiera się na współpracy i wzajemnym zrozumieniu. Dziedziny, którymi się zajmuje: szeroko rozumiane pojęcie bezpieczeństwa, kontrola zbrojeń, dyplomacja prewencyjna, środki budowy zaufania. Posiada 5 głównych organów negocjacyjnych i decyzyjnych:

a) Szczyt - spotkania szefów państw lub rządów co 2 lub 3 lata w stolicy 1 z państw;

b) Rada Ministerialna - spotkanie ministrów spraw zagranicznych

c) Wysoka Rada - spotkania wysokich rangą przedstawic8eli ministerstw spraw zagranicznych

d) Stała Rada

e) Forum Współpracy w Dziedzinie Bezpieczeństwa.

Strukturami i instytucjami są ponadto: Przewodniczący, Sekretarz Generalny stojący na czele Sekretariatu, Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka w Wa-wie, Przedstawiciel do Spraw Wolności Mediów, Wysoki Komisarz do Spraw Mniejszości Narodowych, Zgromadzenie Parlamentarne, Trybunał Rozjemczy i Arbitrażowy. Siedzibą OBWE jest Wiedeń.

Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) - umowa sztokholmska z 1959r. - obrona państw członkowskich przed ujemnymi skutkami gospodarczymi będącymi następstwem utworzenia EWG. Państwa członkowskie zobowiązały się do liberalizacji handlu artykułami przemysłowymi między sobą.

W 1994r. porozumienie między UE i EFTA o utworzeniu Europejskiej Strefy Ekonomicznej.

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) - umowa z 1960r.; celem jest osiąganie maksymalnego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i stopy życiowej w krajach członkowskich przy utrzymaniu stabilności finansowej, przyczynianie się do rozwoju gospodarki światowej. Organami są:

a) Rada - przedstawiciele państw członkowskich

b) Komitet Wykonawczy - 10-cio osobowy

c) Sekretariat

Posiada instytucję Sekretarza Generalnego, a jej siedzibą jest Paryż.

Unia Zachodnioeuropejska - układy paryskie z 1954r.; celem jest utrwalenie pokoju i bezpieczeństwa między

państwami członkowskimi, popieranie jedności europejskiej i zachęcanie do stopniowej integracji Europy oraz udzielanie sobie wzajemnej pomocy w razie napaści zbrojnej na którekolwiek z państw członkowskich. Organy Unii to:

a) Rada - przedstawiciele państw członkowskich zbierających się na szczeblu ministrów lub ambasadorów

b) Zgromadzenie - parlamentarzyści państw członkowskich zasiadających w Zgromadzeniu Rady Europy

c) Agencja Kontroli Zbrojeń - na jej czele stoi dyrektor wyznaczony przez Radę i Sekretariat.

Rada Nordycka - organizacja współpracy państw skandynawskich; podstawą uchwały parlamentów podjęte w 1952r.; w Radzie zasiadają przedstawiciele parlamentów i przedstawiciele rządów państw członkowskich, ci ostatni nie głosują, Rada nie ma prawa podejmowania wiążących uchwał, tylko formułuje zalecenia pod adresem rządów; przyczyniła się w dużym stopniu do unifikacji prawa w państwach skandynawskich oraz do rozwoju współpracy kulturalnej i gospodarczej.

3) Pozaeuropejskie organizacje regionalne:

Liga Państw Arabskich - pakt podpisany w Kairze w 1945r.; organami Ligi są:

a) Rada złożona z przedstawicieli państw członkowskich; podjęcie decyzji wymaga jednomyślności (z wyjątkiem spraw administracyjnych i proceduralnych),

b) komisje będące organami do spraw współpracy w dziedzinie gospodarczej, społecznej i kulturalnej, w 1950r. utworzono Komisję Obrony,

c) Sekretariat z siedzibą w Kairze.

Unia Afrykańska - 1999r. Konferencja Szefów Państw i Rządów Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA) w Syrcie została zastąpiona Unią Afrykańską. W 200r. w Lome został uchwalony Akt Konstytucyjna UA. Organami UA są:

a) Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów

b) Rada Wykonawcza

c) Komisja

d) Stały Komitet Przedstawicielski

e) Parlament Panafrykański

f) Rada Pokoju i Bezpieczeństwa

g) Rada Gospodarcza, Społeczna i Kulturalna

h) Trybunał Sprawiedliwości.

Głównymi celami są: obrona suwerenności, integralności terytorialnej i niepodległości państw członkowskich, przyspieszenie integracji politycznej, ekonomicznej i socjalnej, promocja i obrona wspólnego stanowiska państw afrykańskich w sprawach dotyczących kontynentu i ludności Afryki, rozwijanie współpracy międzynarodowej.

Organizacja Państw Amerykańskich - traktat bogotański z 1948r. powołał OPA. Główne organy to:

a) Konferencje Międzyamerykańskie zwoływane co 5 lat

b) Zebrania Konsultacyjne Ministrów Spraw Zagranicznych, organem doradczym jest Komitet do Spraw Obrony, w skład którego wchodzą przedstawiciele sztabów wojskowych

c) Rada OPA, złożona z przedstawicieli państw członkowskich, przy Radzie działają organy specjalistyczne: Rada Gospodarczo-Społeczna, Komitet Prawników i Rada do Spraw Oświaty i Kultury oraz Komisja Praw Człowieka.

d) Sekretariat z siedzibą w Waszyngtonie.

Głównym celem jest zagwarantowanie pokoju i bezpieczeństwa na kontynencie, zapobieganie konfliktom i zapewnie ich rozwiązywania drogą pokojową, organizowanie wspólnej akcji w wypadku agresji, rozwiązywanie politycznych, prawnych i ekonomicznych problemów istniejących pomiędzy członkami organizacji, promocja rozwoju społecznego, gospodarczego i kulturalnego państw.

Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej - ASEAM, utworzone na podstawie umowy w Bangkoku z 1967r.; celem jest rozwijanie współpracy w dziedzinie gospodarczej i socjalnej, nauki, techniki i administracji. Naczelnym organem są Konferencje Ministrów Spraw Zagranicznych zwoływane 2-3 razy w roku. Działalnością bieżącą kieruje Stały Komitet. Siedzibą Sekretariatu jest Dżakarta.

IX. POKOJOWE ZAŁATWIANIE SPORÓW MIĘDZYNARODOWYCH.

1. Pojęcie i podział sporów międzynarodowych.

Spór międzynarodowy - wg opinii doradczej MTS w sprawie interpretacji traktatów pokoju to "sytuacja, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne" lub wyrokiem STSM "brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami".

Konflikt - spór, który przybrał ostrzejszą formę i w którym grozi użycie sił zbrojnych albo też siły takie zostały już użyte (konflikty zbrojne).

Rodzaje sporów:

a) zagrażające (w kompetencji Rady Bezpieczeństwa ONZ) i niezagrażające pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu (poza jej kompetencją)

b) prawne (droga sądowa) i polityczne (rozpatrywane przez organy polityczne)

2. Środki pokojowego załatwiania sporów zazwyczaj dzielą się na środki dyplomatyczne i środki sądowe.

Rokowania bezpośrednie (negocjacje) proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w drodze wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia. Strona uznająca roszczenie drugiej strony nie czuje, że narzucono jej określoną decyzję, gdyż sama zgodziła się na proponowane rozwiązanie. Rzadko kończą się uznaniem w całości przez jedną ze stron roszczeń drugiej strony. Tendencja do kompromisu opartego na wzajemnych, nie zawsze równoważnych ustępstwach. Rokowania powinno się prowadzić "w duchu wspólnych interesów". Dzieli się na dwustronne i wielostronne.

Konsultacje - rokowania, które strony odbywają w wyniku przyjętych wcześniej w tym względzie rozwiązań. Na żądanie jednej ze stron, gdy zajdzie po temu potrzeba lub w ustalonych odstępach czasu. Czasami spory w których brak jest potrzeby osiągnięcia porozumienia i spotkanie dotyczy tylko wymiany poglądów na określone tematy także określa się mianem konsultacji.

Rokowania pośrednie:

1) Dobre usługi i mediacja (pośrednictwo) są "procedurą pomocniczą, która ułatwia rokowania bezpośrednie między stronami i nawiązuje je w razie ich zerwania".

Przy dobrych usługach państwo ich udzielające dąży do ułatwienia stronom nawiązania przerwanych rokowań, prowadzi je do stołu obrad, jest pośrednikiem w rozmowach przedwstępnych, ale nie bierze udziału w rokowaniach. Mediator "robi to samo, ale nie poprzestaje na skromnej roli udzielenia dobrych usług dla ułatwienia i przygotowywania konferencji stron (…), bierze udział w rokowaniach, kieruje nimi, daje propozycje, jak załatwić spór". Może polegać na wzięciu w swoje ręce, za zgodą stron, inicjatywy w toku rokowań, na dyskutowaniu ze stronami, łącznie lub osobno, własnych propozycji czy też propozycji przedstawionych przez strony i zmierzających do zakończenia sporu, lub też na stworzeniu kanału komunikowania się stron ze sobą podobnie jak przy dobrych usługach. Jest bardziej aktywna, gdyż mediator przedstawia własne propozycje załatwienia sporu czy też zmniejszenia rozpiętości między rozbieżnymi stanowiskami stron, a nawet niekiedy jest gwarantem osiągniętego porozumienia.

2) Komisje badań - gdy w rokowaniach powstaje między stronami różnica zdań co do stanu faktycznego, strony mogą powołać komisję badań (zwaną także komisją śledczą) w celu wyjaśnienia kwestii spornej. Wynik ujęty w formę sprawozdania nie ma znaczenia bezwzględnie obowiązującego, ale tworzy punkt wyjścia do dalszej procedury pojednawczej.

3) Koncyliacja (procedura pojednawcza) - niekiedy uprawnienia powoływanych komisji ulegają rozszerzeniu; zlecone im zostaje, oprócz ustalenia stanu faktycznego, bezstronne opracowanie propozycji pokojowego załatwienia sporu. Komisja sama formułuje propozycję załatwienia sporu, nie współdziała ze stronami uczestniczącymi w sporze. Wnioski są tylko propozycją skierowaną do stron bez żadnej mocy wiążącej.

3, Sądy międzynarodowe.

Arbitraż międzynarodowy, czyli rozjemstwo, polega na załatwianiu sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony. Ma za przedmiot rozstrzyganie sporów między państwami przez sędziów z własnego wyboru i na zasadzie poszanowania prawa. Strony maja bezpośredni wpływ na wybór składu sądzącego, możność ustalenia podstaw prawnych orzekania i zasad proceduralnych (procedura może mieć charakter poufny).

Może mieć charakter fakultatywny (jeżeli na oddanie sporu pod arbitraż jest wymagana zgoda obu stron) lub obowiązkowy (obligatoryjny, gdy strony w uprzednio zawartej umowie zgodziły się, że na żądanie jednej z nich spór zostanie oddany pod arbitraż). Rozróżniamy arbitraż fakultatywny niezorganizowany (strony wybierają arbitrów dla poszczególnych sporów) i fakultatywny zorganizowany (istnieje stały sąd rozjemczy, któremu strony przekazują wynikłe między nimi spory. Arbitrzy rozstrzygają spór stosując przepisy obowiązującego prawa i orzeczenie sądu rozjemczego jest wiążące dla stron.

Podstawę działa sądu rozjemczego stanowi umowa stron, zwana kompromisem lub zapisem na sąd, w której strony zgadzają się na arbitraż. Arbitrzy nie mogą wykroczyć poza zakres oznaczony w kompromisie. Jego treścią jest ustalenie składu osobowego sądu oraz określenie przedmiotu sporu. Dwa systemy wyznaczania składu osobowego sądów rozjemczych:

1) tradycyjny "europejski" - przekazanie sporu do rozstrzygnięcia szefowi wybranemu trzeciego państwa,

2) "amerykański" - przekazanie sporu komisji mieszanej (joint commission), 5-cio lub 3 osobowej, po 1 lub 2 osoby delegowane przez państwa uczestniczące w sporze oraz superarbiter powołany za zgodą obu stron.

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości.

1) Organizacja MTS - 15 niezawisłych sędziów wybranych spośród osób o wysokim poziomie moralnym, odpowiadających warunkom wymaganym w ich krajach do zajmowania najwyższych stanowisk w sądownictwie albo będących prawnikami cieszącymi się uznanym autorytetem w zakresie prawa międzynarodowego. Nie może być 2 sędziów z tego samego państwa. Kandydatów promują grupy narodowe Stałego Trybunału Rozjemczego, żadna nie może zaproponować więcej niż 4 osoby, nie więcej niż 2 z obywatelstwem danego państwa. Wyboru dokonuje Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa, na zasadzie bezwzględnej większości (w Radzie Bezpieczeństwa nie czyni się różnicy pomiędzy stałymi i zmiennymi członkami). Sędziowie wybierani są na 9 lat z możliwością reelekcji. Co 3 lata ustępuje 1/3 sędziów.

Sędziowie nie mogą zajmować stanowisk politycznych lub administracyjnych ani wykonywać innych zajęć o charakterze zawodowym. Nie wolno występować im w jakiejkolwiek sprawie w charakterze przedstawiciela, doradcy lub adwokata. Sędzia może być pozbawiony swego stanowiska tylko na podstawie jednomyślnej uchwały pozostałych sędziów, jeżeli przestał odpowiadać przepisanym warunkom. W trakcie załatwiania spraw Trybunału sędziowie korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Trybunał wybiera prezesa i wiceprezesa na okres 3 lat, a jego siedzibą jest Haga.

Trybunał zasiada w składzie 15 sędziów; można obniżyć skład kompletu sądzącego do 11 zgodnie z regulaminem; do ważności posiedzenia konieczna jest obecność 9 sędziów. Status pozwala na tworzenie izb specjalnych z 3 lub więcej sędziów, do zajmowania się określonymi rodzajami spraw. Corocznie tworzona 5 osobowa izba w celu szybkiego załatwienia - za zgodą stron - orzekania w trybie uproszczonym.

Istnieje możliwość delegowania sędziego ad hoc - narodowego - przez państwo w celu zachowania równości stron w sporze.

2) Kompetencje MTS:

a) ratione personae - tylko państwo ma prawo stawać jako strona przed Trybunałem, będące członkiem ONZ lub które przyjęło statut, zobowiązało się do wykonywania orzeczeń Trybunału i do udziału w pokryciu kosztów utrzymania Trybunału. Pozostałe państwa na warunkach ustalonych przez Radę Bezpieczeństwa. Pewne uprawnienia dla organizacji rządowych - głównie informacyjne.

Państwo mające interes natury prawnej, który mógłby być naruszony wyrokiem Trybunału w danej sprawie może domagać się uczestnictwa w procesie w charakterze interwenienta.

b) ratione materiae - wszelkie spory wniesione przez strony oraz wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w Karcie NZ albo w obowiązujących traktatach i konwencjach. Trybunał działa tylko wtedy, gdy strony przedstawią mu spór do rozstrzygnięcia. Zgoda stron może obejmować określony spór lub być wyrażona w tzw. klauzuli sądowej zawartej w umowie międzynarodowej.

Istnieje możliwość zobowiązania ustanawiającego kompetencję obligatoryjną - Trybunał działa na wniosek jednej strony - "klauzula fakultatywna", przyjęcie zobowiązań w jej określonych zależy od woli stron. Państwo może oświadczyć że w stosunku do każdego innego, które przyjęło takie samo zobowiązanie, uznaje za obowiązującą ipso facto i bez specjalnego porozumienia jurysdykcję Trybunału w sprawach dotyczących:

- wykładni umowy międzynarodowej

- jakiegokolwiek innego zagadnienia prawa międzynarodowego

- istnienia faktu, który w razie stwierdzenia, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego

- rodzaju lub wysokości odszkodowania należnego z tytułu naruszenie zobowiązania międzynarodowego.

Oświadczenie może być złożone bezwarunkowo albo pod warunkiem wzajemności, może być złożone na pewien okres, składane jest Sekretarzowi Generalnemu ONZ, który odpisy przesyła państwom będącym stronom statutu.

Zgromadzenie Ogólne lub Rada Bezpieczeństwa może zwrócić się do MTS o wydanie opinii doradczej w każdej kwestii prawnej. Inne organy na mocy upoważnienia udzielonego przez Zgromadzenie Ogólne mogą zwrócić się o wydanie tego rodzaju opinii doradczej w kwestiach prawnych wyłaniających się w toku ich działalności.

c) ratione iuris - Trybunał wydaje swoje decyzje na podstawie przepisów określanych w art. 38 ust. 1 statutu. Na podstawie prawa międzynarodowego stosuje:

- konwencje międzynarodowe ogólne lub specjalne, ustalając reguły wyraźnie uznane przez państwa wiodące spór

- zwyczaj międzynarodowy jako dowód istnienia ogólnej praktyki przyjętej jako prawo

- ogólne zasady prawne uznane przez narody cywilizowane

- z zastrzeżeniem, iż wyrok wiąże tylko strony i tylko do danego sporu, wyroki sądowe oraz opinie najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych.

Także na podstawie zasad słuszności (ex aequo et bono), jeżeli strony godzą się na to.

MTS może spełniać następujące funkcje:

a) sądu o kompetencji dobrowolnej, rozstrzygającego spór między państwami przedłożony mu na podstawie kompromisu zawartego przez strony w odniesieniu do danego sporu lub na podstawie klauzuli zawartej w umowie międzynarodowej obowiązującej strony uczestniczące w sporze

b) sądu o kompetencji obowiązkowej, opartej na deklaracji złożonej zgodnie z art. 36 ust. 2 statutu, działającego na podstawie skargi wniesionej przez 1-ną ze stron

c) doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, wydając opinie doradcze na żądanie Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa lub innych organów i organizacji upoważnionych przez Zgromadzenie Ogólne

d) sądu polubownego orzekającego ex aequo et bono, jeśliby strony się na to zgodziły.

3) Postępowanie przed MTS - składa się z części

a) pisemnej - strony przedkładają memoriały, kontrmemoriały, w razie potrzeby repliki, także inne akty i dokumenty dla poparcia swojego stanowiska, doręczenie odpisów za pośrednictwem sekretarza Trybunału.

b) ustnej

Rozprawą kieruje prezes lub w jego zastępstwie wiceprezes lub w zastępstwie najstarszy sędzia wiekiem. Strony są reprezentowane przez przedstawicieli korzystających z immunitetów i przywilejów niezbędnych do niezależnego wykonywania swoich obowiązków. W przypadku niestawienia się jednej, druga strona może zwrócić się o wydanie wyroku na jej korzyść (wyrok zaoczny po upewnieniu się że roszczenie jest należycie uzasadnione pod względem faktycznym i prawnym). Językami urzędowymi są język francuski i angielski, na wniosek strony upoważnienie do używania innego języka.

Wyrok zapada większością głosów, w przypadku równości rozstrzyga głos przewodniczącego, jest on zawsze motywowany. Każdy z sędziów może dołączyć opinię odrębną określającą jego stanowisko w tej sprawie. Wyrok jest podpisywany przez przewodniczącego i sekretarza, odczytywany na publicznym posiedzeniu Trybunału.

Wiąże tylko strony i tylko w odniesieniu do rozstrzygniętego sporu. Jest wyrokiem ostatecznym. Na wniosek strony w przypadku co do znaczeniu lub jego zakresu Trybunał obowiązany jest dać swoją interpretację. Rewizja możliwa tylko w przypadku odkrycia faktu nieznanego Trybunałowi i stronie żądającej rewizji w chwili wydania wyroku (ab nova reperta), jeśli mógł mieć decydujący wpływ na wydanie wyroku (ale nie jeśli nieznajomość faktu była skutkiem niedbalstwa). Powinna być zgłoszona w ciągu 6 miesięcy odkrycia nowego faktu i nie później niż w ciągu 10 lat od wydania wyroku.

Każda ze stron ponosi własne strony procesu, ale Trybunał może postanowić inaczej.

Międzynarodowy Trybunał Praw Morza - utworzony w 1996r. na podstawie Konwencji o prawie mora. Złożony jest z 21 niezawisłych sędziów reprezentujących główne systemy prawne świata, wybranych przez strony konwencji na specjalnie w tym celu zwołanym spotkaniu. Nie może być 2 obywateli tego samego państwa. Izba mająca zajmować się sporami dotyczącymi Dna Mórz i Oceanów liczy 11 członków. Kompetencje to spory dotyczące interpretacji konwencji o prawie morza. Decyzje są ostateczne i wiążące tylko dla stron sporu i w danej sprawie. Siedzibą trybunału jest Hamburg.

4. Stałe sądy regionalne.

Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich z siedzibą w Luksemburgu, utworzony na podstawie traktatu rzymskiego z 1957r.:

1) rozpatruje skargi jednego państwa członkowskiego przeciwko drugiemu dotyczące niewywiązywania się ze zobowiązań przyjętych w Traktacie rzymskim, a także inne spory dotyczące spraw objętych tym traktatem, które obie strony godzą się mu przekazać

2) rozpatruje skargi Komisji przeciwko państwu członkowskiemu niewywiązującemu się ze zobowiązań zaciągniętych w Traktacie rzymskim

3) rozpatruje odwołania organów Wspólnot, osób fizycznych i prawnych od decyzji poszczególnych Wspólnot wykraczających poza przyznane im kompetencje

4) może rozpatrywać inne sprawy przekazane przez Radę zgodnie z przepisami konwencji.

Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu, utworzony na podstawie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950r.; składa się z 45 sędziów (liczba stron konwencji) wybieranych przez Zgromadzenie Parlamentarne większością głosów z listy 3 kandydatów przedstawionych przez państwa strony konwencji na okres 6 lat z możliwością reelekcji. Kadencja upływa z osiągnięciem przez nich 70 lat. Zasiada w składzie Komitetów (3 sędziów), Izb (7 sędziów) i Wielkiej Izby (17 sędziów). Każde państwo może wnieść skargę jeśli uważa, że inna strona naruszyła postanowienia Konwencji lub jej protokołów. Może przyjmować skargę każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez państwo stronę Konwencji zawartych w niej lub jej protokołach praw. Trybunał może rozpatrywać skargę dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych, przewidzianych prawem wewnętrznym, zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego. Sprawa powinna być przedłożona w ciągu 6 miesięcy od daty podjęcia ostatecznej decyzji odwoławczej.

Międzyamerykańskie - Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w San Jose - 7 sędziów mających obywatelstwo państw członków OPA, wybranych na 6-letnią kadencję, spośród prawników o najwyższym autorytecie i uznanej kompetencji. Jurysdykcja we wszystkich sprawach spornych, odnoszących się do interpretacji czy stosowania konwencji w stosunku do stron, które przyjęły jego kompetencję. Prawo wnoszenie spraw ma wyłącznie państwo oraz komisja.

5. Załatwianie sporów w świetle statutów i praktyki organizacji międzynarodowych.

7. Środki przymusu niebędące wojną.

1) Retorsja - zastosowanie wobec państwa, które naruszyło interesy drugiego państwa, podejmując środki zgodne z prawem międzynarodowym, środków podobnej natury. Najczęściej odwetem za dyskryminację drugiego państwa - nieuzasadnionego ograniczania wiz dla obywateli, odebranie konsulowi exequatur, nałożenie specjalnie wysokich ceł na towary przywożone z drugiego państwa. Zastosowanie retorsji wobec drugiego państwa nie stanowi naruszenia prawa międzynarodowego, jakkolwiek prowadzi do naprężenia w stosunkach z tym państwem (np. "wojna celna").

2) Represalia - bezprawne działanie, odwet za dokonane uprzednio podobne działanie bezprawie. Mają na celu wymuszenie od strony przeciwnej poszanowania prawa międzynarodowego. Prawo zwyczajowe zezwala na stosowanie przy spełnieniu pewnych warunków - zasady proporcjonalności i zasady humanitarności. Represalia należy stosować tylko wówczas, gdy w inny sposób nie można uzyskać zadośćuczynienia; postulat, aby stosować je po uprzednim bezskutecznym zwróceniu się do strony przeciwnej z tytułu naruszenia prawie międzynarodowego. Mogą polegać na dokonaniu działania tego samego rodzaju (in kind) lub innego rodzaju (not in kind).

Karta Narodów Zjednoczonych zabraniając stosowania użycia siły i groźby jej użycia w art. 2 ust. 4 ogranicza w sposób istotny zakres środków podejmowanych tytułem represaliów.

Wśród środków stosowanych w charakterze represaliów znajdują się:

a) Embargo - zajęcie statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków w portach państwa stosującego embargo. Odróżnić należy od tzw. embarga na broń (zakaz wywozu broni) czy też embarga finansowego (zakaz dysponowania rachunkami w bankach).

b) Blokada pokojowa - przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów wojennych niedopuszczających statków handlowych do portów. Ogranicza w sposób istotny prawa państw trzecich. Warunkiem dopuszczalności w klasycznym prawie międzynarodowym była jej uprzednia notyfikacja zainteresowanym państwom oraz musiała być przeprowadzona w sposób efektywny. Ma na celu wymuszenie od drugiego państwa spełnienia określonych żądań.

c) Okupacja pokojowa - zajęcie części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony państwa okupowanego. Należy ją odróżnić od okupacji wojennej. Ma na celu wymuszenie od drugiego państwa spełnienia określonych żądań.

X. PRAWO KONFLIKTÓW ZBROJNYCH.

1. Wojna, konflikt zbrojny, użycie siły.

Wojna - stan walki orężnej między państwami, przeciwstawienie stanu pokoju. Współcześnie jest stosowane określenie konflikt zbrojny. Dzieli się na:

1) międzynarodowy - zakres zobowiązań jest znacznie szerszy niż w przypadku odwrotnym.

2) niemający charakteru międzynarodowego

Konflikty międzynarodowe - "w razie wypowiedzenia wojny lub powstanie jakiegokolwiek innego konfliktu zbrojnego między dwiema lub więcej umawiającym się stronami, nawet gdyby jedna z nich nie uznała wojny " oraz "we wszystkich przypadkach okupacji całości lub części terytorium jednej z umawiających się stron, nawet gdyby okupacja ta nie napotkała żadnego oporu zbrojnego" (art. 2 4 konwencji genewskich). Także "konflikty zbrojne, w których narody walczą przeciwko panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciwko reżimom rasistowskim w wykonaniu prawa narodów do samostanowienia" (art. 1 protokołu dodatkowego I z 1977r.).

Konflikty niemające charakteru międzynarodowego - toczą się "między siłami zbrojnymi państwa a rozłamowymi siłami zbrojnymi i innymi zorganizowanymi grupami uzbrojonymi, dowodzonymi przez odpowiedzialne dowództwo" (art. 2 protokołu dodatkowego II z 1977r.). Nie są to konflikty między państwami-stronami konwencji genewskich.

Użycie siły - przypadki, w których ma miejsce starcie się sił zbrojnych 2 lub więcej przeciwników oraz akcje zbrojne, które nie napotykają zbrojnego oporu (interwencje zbrojne, demonstracje o charakterze wojennym). Posługuje się tym określeniem Karta NZ (art. 2 ust. 4).

2. Zakaz użycia siły zbrojnej w rozwoju historycznym.

Pakt Paryski z 1928r. - pakt Brianda-Kelloga. Postanowienia:

1) potępienie uciekania się do wojny w celu załatwienia sporów międzynarodowych

2) wyrzeknięcie się jej jako narzędzia polityki narodowej w swych wzajemnych stosunkach

3) załatwianie i rozstrzyganie sporów i konfliktów, bez względu na ich naturę i pochodzenie, które mogłyby powstać między stronami, powinno być rozstrzygane tylko za pomocą środków pokojowych

4) państwo uciekające się do wojny będzie pozbawione korzyści traktatu niniejszego.

Zajmował ważne miejsce w uzasadnieniu w uzasadnieniu wyroków skazujących wydawanych po II wojnie światowej przez sądy międzynarodowe (norymberski i tokijski) i państwowe zbrodniarzy wojennych oskarżonych o wszczęcie wojen napastniczych.

3. Zakaz użycia siły w świetle obowiązującego prawa międzynarodowego.

Zakaz nieinterwencji - obejmuje wojny domowe.

Samoobrona indywidualna i zbiorowa.

Karta NZ kwalifikuje prawo państwa do samoobrony jako "prawo naturalne" - "na odparcie siły wszystkie prawa pozwalają". Pojmowane szeroko jako prawo użycia siły w przypadku zagrożenia lub naruszenia podstawowych praw państwa. Ograniczenia są dwojakiego rodzaju:

1) przedmiotowe - przysługuje państwu, przeciwko któremu dokonano zbrojnej napaści; użycie siły dopuszczalne w celach samoobrony przed bezprawnym użyciem siły, ale nie przed innymi naruszeniami prawa;

2) czasowe - przysługuje tylko do czasu podjęcia przez Radę Bezpieczeństwa środków koniecznych dla utrzymania pokoju.

Określenie napaści (agresji) - "użycie siły zbrojnej przez państwo przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości drugiego państwa albo w inny sposób niezgody z Kartą Narodów Zjednoczonych". " Następujące akty, bez względu na to, czy wypowiedziano wojnę, zgodnie z postanowieniami art. 2, będą uważane za akt napaści:

a) inwazja lub atak dokonany przez siły jednego państwa na terytorium drugiego państwa albo okupacja wojskowa, nawet czasowa, będąca następstwem takiej inwazji lub ataku, albo aneksja, przy użyciu siły, terytorium drugiego państwa lub części jego terytorium,

b) bombardowanie przez siły zbrojne jednego państwa terytorium drugiego państwa albo użycie przez państwo jakiejkolwiek broni przeciwko terytorium drugiego państwa,

c) blokada portów lub wybrzeża państwa przez siły zbrojne drugiego państwa,

d) atak dokonany przez siły zbrojne jednego państwa na siły lądowe, morskie lub powietrzne albo flotę morską lub powietrzną drugiego państwa,

e) użycie sił zbrojnych jakiegoś państwa, które znajdują się na terytorium drugiego państwa na mocy porozumień z państwem przyjmującym, w sposób naruszający warunki ustalone w tym porozumieniu lub przedłużenie obecności tych sił zbrojnych na danym terytorium poza okres przewidziany w porozumieniu,

f) działalność państwa polegająca na udzieleniu zezwolenia w odniesieniu do terytorium oddanego do dyspozycji drugiego państwa, aby było ono użyte przez to państwo dla dokonania aktu napaści przeciwko trzeciemu państwu,

g) wysyłanie przez jakieś państwo w imieniu tego państwa zbrojnych band, grup, oddziałów nieregularnych lub

najemników, które dokonują zbrojnych działań przeciwko drugiemu państwu o takiej wadze, że równają się one aktom wymienionym powyżej lub poważnemu zaangażowaniu się na tym obszarze" (art. 3 Karty NZ).

Wyliczenie nie jest wyczerpujące. Wojna napastnicza jest zbrodnią przeciwko międzynarodowemu pokojowi.

4. Rozbrojenie.

1959r. - traktat w sprawie Antarktyki przewidujący jej demilitaryzację.

1963r. - traktat w Moskwie o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową.

1965r. - uchwała Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie denuklearyzacji Afryki.

1967r. - układ dotyczący przestrzeni kosmicznej zabrania wprowadzania na orbitę wokół Ziemi obiektów z bronią nuklearną i innymi rodzajami broni masowego zniszczenia, a także umieszczania takiej broni na ciałach niebieskich.

1967r. - traktat o denuklearyzacji Ameryki Łacińskiej

1968r. - traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej.

1971r. - układ w odniesieniu do dna mórz i oceanów oraz wnętrza Ziemi pod tym dnem.

1971r. - uchwała Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie denuklearyzacji Oceanu Indyjskiego.

1972r. - traktat o nierozprzestrzenianiu broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksyn oraz ich zniszczeniu.

1978r. - Deklaracja i Program działania w sprawie rozbrojenia.

1979r. - utworzenie Komitetu Rozbrojeniowego w Genewie.

1990r. - układ w sprawie redukcji broni konwencjonalnych w Europie.

5. Ogólne zasady prawa wojennego (ius in bello).

Konwencje haskie z 1907r., najważniejszą jest IV-ta konwencja z dołączonym regulaminem dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej, III dotyczy rozpoczęcia kroków wojennych, V i XIII neutralności wojennej w wojnie lądowej i morskiej, VI stanowisko prawne statków handlowych nieprzyjacielskich po rozpoczęciu wojny, VII przemiany takich statków na wojenne, IX bombardowań morskich, X zastosowania do wojny morskiej konwencji genewskiej o polepszeniu losu rannych, XI ograniczenia w wykonywaniu prawa łupu, XII utworzenie międzynarodowego trybunału łupów (nie została ratyfikowana).

Klauzula Martena - kodyfikacja haska nie objęła wszystkich zwyczajów wojny lądowej; klauzula stwierdza: "Zanim bardziej wyczerpujący kodeks praw wojennych będzie mógł być ułożony, Wysokie Układające się Strony uważają za właściwe stwierdzić, że w wypadkach nieobjętych przepisami obowiązującymi, przez nie przyjętymi, ludność i wojujący pozostają pod opieką i władzą zasad prawa narodów, wypływających ze zwyczajów ustanowionych między narodami cywilizowanymi, oraz zasad ludzkości i wymagań sumienia publicznego. Oświadczają one, że tak właśnie należy rozumieć zwłaszcza art. 1 i 2 przyjętego regulaminu" (preambuła IV konwencji haskiej).

Konwencje genewskie - 1925r., protokół genewski w sprawie używania gazów i środków bakteriologicznych oraz

konwencja genewska z 1929r. o traktowaniu jeńców i polepszeniu losu rannych i chorych. Konwencje genewskie z 1949r. o ochronie ofiar wojny (2 pierwsze - los rannych i chorych w wojnie lądowej i morskiej, 3cia - dotyczy jeńców, 4ta - ochrony ludności cywilnej).

Konwencja haska z 1954r. zawiera postanowienia dotyczące ochrony dóbr kultury w konfliktach zbrojnych.

W 1977r. 2 protokoły dodatkowe do konwencji genewskich z 1949r., uzupełnienie i rozszerzenie zakresu ochrony ofiar wojny (I-szy dotyczy konfliktów międzynarodowych, II-gi dotyczy konfliktów mniemających charakteru międzynarodowego).

Zakres mocy obowiązującej prawa wojennego. Ma ono charakter prawa powszechnie obowiązującego jako prawo zwyczajowe.

Zasada konieczności wojennej - państwa obowiązane są przestrzegać prawa wojennego tylko w zakresie, w jakim nie koliduje ono z koniecznością wojskową, gdyż "konieczność nie ma zakazów" (odrzucana przez większość doktryny).

Zasada proporcjonalności - wojujący mogą być zwolnieni od przestrzegania niektórych przepisów prawa wojennego, jeżeli szkody wyrządzone nieprzyjacielowi są niewspółmiernie mniejsze od korzyści wojskowej (kontrowersyjna).

Rozpoczęcie wojny - bądź z chwilą jej wypowiedzenia, bądź z chwilą rozpoczęcia działań wojennych. Powoduje przerwanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych między państwami wojującymi.

Rodzaje porozumień między państwami wojującymi:

1) Rozejm - wstrzymanie działań wojennych za wzajemną zgodą stron wojujących. Może być ogólny (wstrzymanie następuje wszędzie) lub miejscowy (zawieszenie broni - pomiędzy określonymi częściami armii lub na określonej przestrzeni).

2) Kartel - porozumienie między dowódcami stron wojujących, dotyczące wymiany jeńców, transportu rannych, pogrzebania zabitych.

3) Kapitulacje wojskowe - umowy kończące na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo obronę bądź to wszystkich wojsk strony wojującej, bądź poszczególnych armii i oddziałów.

4) Faktyczne poddanie się - jedna ze stron rezygnuje z walki, informując o tym drugą białą flagą, co obowiązuje ją do natychmiastowego zaprzestania walki.

Mocarstwa opiekuńcze - państwa neutralne, które na skutek zwrócenia się do nich państw wojujących, podejmą się opieki nad interesami danego państwa na obszarze państwa nieprzyjacielskiego. Służą potrzebie kontaktowania się ze sobą wojujących państw. Pełni funkcję pełnomocnika i pośrednika, służą ochronie interesów jeńców, osób internowanych a także do ogólnego nadzoru nad wykonaniem konwencji genewskich.

Jeńcy - III konwencja genewska. Status jeńca przysługuje nie tylko członkom sił zbrojnych i nieregularnych oddziałów specjalnych, członkom zorganizowanych ruchów oporu i także wszystkim członkom sił zbrojnych którejkolwiek ze strony w konflikcie mających prawo uczestniczenia w działaniach wojennych. Jeńcy znajdują się pod władzą państwa nieprzyjacielskiego, powinni być zawsze traktowani w sposób humanitarny, mają prawo do poszanowania swej osoby i czci. Wolno zatrudniać zdrowych jeńców, za wynagrodzeniem obliczanym zgodnie ze sposobem ustalonym w konwencji. Mają prawo do wysyłania i otrzymywania korespondencji, a także otrzymywania paczek. Jeniec ujęty w czasie ucieczki podlega tylko karze dyscyplinarnej.

Ranni i chorzy - I konwencja genewska ochronę w wojnie lądowej, a II w wojnie morskiej. Ranni i chorzy członkowie sił zbrojnych powinni być traktowani w sposób humanitarny i korzystać z ochrony we wszelkich okolicznościach. Zabronione jest dokonywanie na nich doświadczeń biologicznych i pozostawienie z premedytacją bez pomocy lekarskiej i bez opieki oraz narażenie na wywołane w tym celu niebezpieczeństwo zarażenia się lub zakażenie.

Formacje i zakłady sanitarne, jak również personel sanitarny korzystają z ochrony. Nie mogą być przedmiotem ataków, a jeśli wpadną w ręce strony przeciwnej dalej wykonują swoje czynności dopóki strona nie będzie w stanie ich przejąć. Ochroną objęte zostały transporty sanitarne (m.in. statki szpitalne).

Nie uważa się za powód wystarczający do pozbawienia ochrony stwierdzenie, że:

a) personel sanitarny jest uzbrojony i używa broni w obronie własnej lub w obronie swych rannych i chorych,

b) w przypadku braku uzbrojonych sanitariuszy - zakładu lub formacji strzeże pikieta, warta lub konwój,

c) w formacji lub zakładzie znajduje się broń ręczna i amunicja odebrana chorym, a nie oddane jeszcze właściwej władzy,

d) formacje i zakłady albo ich personel rozciągają swą działalność na rannych i chorych cywilnych.

Ochrona ludności cywilnej:

1) zakaz atakowania i bombardowania niebronionych miast, wsi, domów mieszkalnych i budowli,

2) obowiązek uprzedzenia o mającym nastąpić bombardowaniu,

3) zarówno ludność cywilna jak i poszczególne osoby cywilne nie powinny być przedmiotem ataków,

4) zabronione jest stosowanie metod mających na celu szerzenie terroru wśród ludności cywilnej,

5) nie wolno stosować środków i metod walki, rażących bez rozróżnienia ludność i cele cywilne oraz wojskowe,

6) nie mogą być atakowane dobra przeznaczone dla ludności cywilnej,

7) nie wolno atakować ani niszczyć dóbr niezbędnych do przeżycia ludności cywilnej (zasobów żywności, zbiorników z wodą pitną).

Zakończenie wojny i likwidacja skutków wojny - wojny kończą się zazwyczaj zawarciem traktatów pokoju. Może także się zakończyć poprzez faktyczne zaprzestanie działań wojennych. Zawojowanie, jako sposób zakończenia wojny, pozostaje w kolizji z zasadami prawa międzynarodowego, a w szczególności Karty NZ.

Często w traktacie zawarte jest zobowiązanie strony pokonanej do wypłaty reparacji wojennych - odszkodowania za straty poniesione podczas wojny.

Restytucja - zwrot przedmiotów zabranych przez władze okupacyjne z obszarów okupowanych.

Odpowiedzialność za przestępstwa wojenne - porozumienie londyńskie 8 VIII 1945r. utworzono Międzynarodowy Trybunał Wojskowy do sądzenia głównych przestępców wojennych w Europie (składał się z 4 sędziów i 4 zastępców, wyznaczonych przez sygnatariuszy). Powołano także komitet głównych oskarżycieli (4 osoby wyznaczone przez sygnatariuszy). Utworzono także Międzynarodowy Trybunał w Tokio.

Statut MTW wyodrębnia 3 kategorie przestępstw:

a) zbrodnie przeciwko pokojowi,

b) zbrodnie wojenne,

c) zbrodnie przeciwko ludzkości.

Zasady norymberskie - uchwała Zgromadzenia Ogólnego 12 II 1946r. i 11 XII 1946r.:

1) "każdy, kto dopuścił się czynu, który według prawa międzynarodowego stanowi przestępstwo, jest odpowiedzialny za ten czyn i podlega ukaraniu",

2) okoliczność, że prawo wewnętrzne nie przewiduje kary za czyn wspomniany, nie uwalnia osoby, która dopuściła się tego czynu, od odpowiedzialności, zgodnie z prawem międzynarodowym,

3) i 4) nie zwalnia od odpowiedzialności okoliczność, że czynu dopuścił się szef państwa lub odpowiedzialny funkcjonariusz rządowy, ani też, że przestępstwo popełniono na rozkaz rządu lub zwierzchnika,

5) i 6) powtórzenie postanowień statutu MTW dotyczących określenia przestępstw wojennych i zakresu odpowiedzialności za te przestępstwa.

Konwencje genewskie - ukaranie osób, które dokonały albo wydały rozkaz dokonania ciężkiego naruszenia konwencji, czyli:

a) umyślne zabójstwo,

b) tortury lub nieludzkie traktowanie, włączając w to doświadczenia biologiczne,

c) umyślne sprawienie wielkich cierpień lub ciężkie zamachy na nietykalność cielesną albo zdrowie,

d) niszczenie i przywłaszczenie sobie rzeczy nieusprawiedliwione koniecznościami wojskowymi i dokonywane w szerokich rozmiarach bezprawnie i samowolnie.

Nieprzedawnialność zbrodni wojennych, (konwencja z 9 XII 1968r. uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne) czyli:

a) zbrodni wojennych określonych w statucie Trybunału Norymberskiego oraz ciężkich naruszeń konwencji wymienionych w konwencjach genewskich z 1949r.,

b) zbrodni przeciwko ludzkości, popełnionych zarówno w czasie pokoju jak i w czasie wojny, oraz nieludzkich czynów, będących rezultatem polityki apartheidu i zbrodni ludobójstwa, także wówczas, gdy czyny takie nie stanowią naruszenia prawa wewnętrznego państwa, na obszarze którego zostały dokonane.

Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii - utworzony przez Radę Bezpieczeństwa w 1993r., złożony z 11 sędziów z siedzibą w Hadze.

Międzynarodowy Trybunał karny - 18 sędziów, statut z 17 VII 1998r.

6. Wojna lądowa.

Okupacja wojenna - za okupowane uważa się takie terytorium, które faktycznie znajduje się pod władzą armii nieprzyjacielskiej. Władza okupanta ma charakter przejściowy, nie może on jednostronnie decydować o losie okupowanego terytorium, ani też zmieniać zasad porządku prawnego na nim.

Okupant powinien podjąć wszystkie będące w jego mocy środki w celu przywrócenia i zapewnienia, jeśli to możliwe, porządku życia społecznego, przestrzegając, z wyjątkiem bezwzględnych przeszkód, praw obowiązujących w tym kraju. Wykonywanie władzy należy do okupanta mimo braku zwierzchnictwa państwowego. Okupant nie może przymuszać ludności do udzielania wiadomości o armii przeciwnej strony wojującej, przymuszać do przysięgania na wierność państwu nieprzyjacielskiemu. Powinien respektować prawa rodzinne, życie jednostek, własność prywatną, przekonania religijne itp.. Może pobierać podatki zgonie z obowiązującym prawem podatkowym, przy czym powinien pokrywać koszty administracji. Kontrybucję można nakładać tylko na podstawie pisemnego rozkazu i na odpowiedzialność

generała dowodzącego armią okupacyjną. Nie wolno nakładać zbiorowych kar na ludność za działania jednostek.

Okupant jest jedynie administratorem i użytkownikiem gmachów publicznych, nieruchomości, lasów i rolnych gospodarstw należących do państwa nieprzyjacielskiego, a znajdujących się w kraju okupowanym. Ma on obowiązek ochraniać wartość tych majątków i rządzić nimi zgodnie z zasadami użytkowania. Majątek gmin i różnorakich instytucji powinien być traktowany na równi z własnością prywatną.

Zabronione jest masowe i indywidualne przesiedlanie i deportowanie ludności z obszarów okupowanych.

7. Wojna morska.

8. Wojna powietrzna.

9. Konflikty zbrojne niemające charakteru międzynarodowego.

Konwencje genewskie z 1949r. - Art. 3 wspólny dla 4 konwencji nakłada na każdą ze stron takiego konfliktu obowiązek stosowania się do przynajmniej następujących postanowień":

1) osoby, niebiorące bezpośrednio udziału w dziedzinach wojennych, powinny być we wszystkich okolicznościach traktowane w sposób humanitarny; w szczególności w stosunku do wymienionych osób "będą w każdym czasie i w każdym miejscu zakazane":

a) zamachy na życie i nietykalność cielesną, a w szczególności zabójstwa we wszelkiej postaci, powodowanie kalectwa, okrutne traktowanie, tortury, męki,

b) branie zakładników.

c) zamachy na godność osobistą, w szczególności traktowanie poniżające i upokarzające,

d) skazywanie na karę śmierci i egzekucje bez uprzedniego wyroku wydanego przez sąd należycie ukonstytuowany, z zastosowaniem gwarancji procesowych uznanych za niezbędne przez narody cywilizowane;

2) ranni, chorzy i rozbitkowie powinni być zbierani i leczeni".

Art. 3 jest nazywany "konwencją w miniaturze".

Protokół dodatkowy II z 1977r. - liczne postanowienia dotyczące konfliktów międzynarodowych przeniesione do konfliktów niemających tego charakteru, zakres ochrony kombatantów i ludności cywilnej jest stosunkowo wąski.

10. Neutralność wojenna.

3 reguły waszyngtońskie dotyczące wojny morskiej z 1871r.. Rząd neutralny jest zobowiązany:

1) dołożyć należytego starania, aby nie dopuścić do uzbrajania i zaopatrywania w swych portach oraz zezwalania na odpłynięcie statków, które mają wojować przeciwko państwu, z którym ten rząd pozostaje w stanie pokoju,

2) nie pozwalać i nie tolerować, aby jedna ze stron wojujących uczyniła z jego portów lub wód terytorialnych dla działań wojennych przeciwko drugiemu państwu, a także dla odnawiania lub powiększania swych zasobów wojennych albo werbowania żołnierzy,

3) dołożyć należytego starania w swych portach i na swych wodach oraz w stosunku do osób podlegających jego jurysdykcji, aby zapobiec pogwałceniu wymienionych powyżej zobowiązań.

Przepisy prawa neutralności są zawarte w deklaracji paryskiej z 1856r., V i XIII konwencji haskiej z 1907r. i w deklaracji londyńskiej z 1909r..

Prawa i obowiązki państw neutralnych:

1) na państwach wojujących ciąży obowiązek respektowania nietykalności terytorialnej państwa neutralnego, które w żadnych okolicznościach nie powinno być objęte działaniami wojennymi,

2) państwom wojującym nie przysługuje prawo przejścia,

3) nie wolno stronom wojującym zakładać na terytorium państwa neutralnego stacji radiotelegraficznych i innych urządzeń do komunikowania się z siłami zbrojnymi, a także korzystać z urządzeń o charakterze wojskowym nie otwartych dla użytku publicznego,

4) na obszarze państwa neutralnego nie mogą być formowane oddziały przeznaczone do walki ani otwierane biura werbunkowe,

5) państwo neutralne nie powinno tolerować na swym terytorium wymienionych działań i jest obowiązane do karania za czyny przeciwne neutralności, gdy zostały popełnione na jego terytorium,

6) nie może dopuścić do wywozu i tranzytu, na koszt strony wojującej, broni, amunicji i materiałów wybuchowych, a także zezwolić na korzystanie z kabli telefonicznych lub telegraficznych i komunikacji radiowej,

7) zobowiązane jest internować oddziały należące do państw wojujących, które przyjmuje na swe terytorium

8) XIII konwencja haska zabrania państwom wojującym prowadzenia działań wojennych na wodach terytorialnych państw neutralnych - łącznie z wykonywaniem prawa wizyty i rewizji oraz prawa łupu,

9) zabronione państwu neutralnemu jest odstępowanie państwom wojującym okrętów wojennych, amunicji i sprzętu wojennego,

10) w zakresie dopuszczania okrętów państw wojujących do swych portów i na swe wody terytorialne państwo neutralne powinno stosować wobec stron wojujących te same zakazy i ograniczenia,

Zobowiązania wynikające z XIII konwencji haskiej (dotyczącej wojny morskiej) mają charakter względnie obowiązujący, mają zastosowanie tylko wtedy, gdy państwo neutralne nie ustaliło innych przepisów prawa wewnętrznego.

52

---