PRZEPIS PRAWNY
Akt normatywny składa się z przepisów prawnych.
Przepisem nazywamy elementarną część ustawy lub innego aktu
normatywnego. Przepisem jest więc artykuł, paragraf, punkt,
ustęp itd.
Przepis nie musi pokrywać się z normą prawną. Względy techniczno-
-prawne uzasadniają często zamieszczenie pewnych elementów normy w róż-
nych artykułach i paragrafach lub też sformułowanie w danym przepisie
jedynie sankcji, z pozostawieniem określenia innych elementów normy odręb-
nym aktom normatywnym (są to tzw. przepisy blankietowe).
Jak więc wynika z tego, co powiedziano, nie należy utożsamiać norm
prawnych z przepisami prawnymi. Tym co oglądamy czytając - na przykład
kodeks karny, jakieś rozporządzenie lub zarządzenie - są przepisy, a nie normy prawne.
Normy prawne są w pewien, najczęściej dość złożony i zawiły sposób
zakodowane w przepisach prawnych; wykładnia zespołu przepisów polega na
odkodowaniu zawartych w tych przepisach norm.
Potocznie, zwłaszcza w języku praktyki prawniczej, terminów „norma
prawna" i „przepis prawny" używa się zamiennie.
W większych aktach normatywnych przepisy są pogrupowane na księgi,
części, działy, rozdziały itp. Pomaga to w odszukaniu potrzebnego przepisu.
Bez takiej systematyki posługiwanie się aktem normatywnym o dużej objętości
byłoby bardzo trudne. Dotyczy to przede wszystkim kodeksów. Każda
jednostka podziału poświęcona jest określonemu zagadnieniu.
Niektóre akty normatywne zaopatrzone są także we wstęp, zawierający
określone deklaracje ustawodawcy, zwłaszcza wyjaśnienie celu, w jakim akt
został wydany. Jest to tzw. preambuła.
WYKŁADNIA PRAWNA
1. Pojęcie wykładni prawa
Wykładnią, czyli interpretacją prawa jest zespół czynności zmierza
jących do ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartycch
w przepisach.
Wątpliwości powodujące konieczność posługiwania się wykładnią wywoły
wane są różnymi przyczynami. Do najważniejszych należą:
popełnione przy formułowaniu przepisów błędy językowe (użycii
wieloznacznych wyrazów i sformułowań, wadliwa budowa zdań, błędy in
terpunkcyjne itd.);
rozbieżność między gramatycznym sformułowaniem normy a celem, dli
realizacji którego powołana jest norma lub akt normatywny;
zmiana ustroju społeczno-gospodarczego lub politycznego i inne poważ
niejsze zmiany w stosunkach społecznych, które narzucają konieczność od
miennego rozumienia niektórych norm prawnych;
ogólny (abstrakcyjny) charakter norm prawnych mogący powodowa*
wątpliwości, czy norma odnosi się do konkretnego stanu faktycznego.
Stosowanie wykładni pozwala na uelastycznienie przepisów prawnycł
i dostosowanie ich do nowych sytuacji, jakie życie tworzy.
2. Rodzaje wykładni ze względu na podmiot
Przyjmując za kryterium podziału organ lub osobę dokonującą wykładu
wyróżniamy:
wykładnię autentyczną,
wykładnię legalną,
wykładnię praktyczną,
wykładnię doktrynalną.
Wykładnia autentyczna to wykładnia dokonywana przez ten sam
organ, który wydał interpretowany przepis. Na przykład minister finansów
tłumaczy wątpliwości powstające przy stosowaniu jego zarządzenia. Wykład-
nia autentyczna ma charakter obowiązujący i nie można od niej odstąpić.
Wykładnia legalna dokonywana jest przez organ państwowy, któremu
to zadanie zostało specjalnie powierzone, z reguły w konstytucji. Organem tym
może być prezydent, sąd najwyższy danego państwa itp.
Konstytucja powierza dokonywanie wykładni legalnej ustaw Trybunałowi
Konstytucyjnemu.
Wykładnia legalna ma charakter obowiązujący.
Wykładnia praktyczna to wykładnia dokonywana przez organ państ-
wowy w toku stosowania prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw.
Wykładnią praktyczną zajmują się organy wymiaru sprawiedliwości i or-
gany administracji państwowej.
Podstawowe znaczenie ma wykładnia organów wymiaru sprawiedliwości,
szczególnie sądów, czyli wykładnia sądowa. Decyduje o tym fakt, że sądy są
organami fachowymi, znającymi prawo, o dużym autorytecie.
Szczególne miejsce zajmuje wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy
i to zarówno w zwykłych orzeczeniach wydawanych w toczących się sprawach,
jak i w specjalnych formach.
Do specjalnych form wykładni Sądu Najwyższego
należy przede wszystkim uchwalanie tak zwanych zasad prawnych. Wykładnia
Sądu Najwyższego odgrywa bardzo poważną rolę. Wpływa ona - i to jest jej
główne zadanie - na ujednolicenie orzecznictwa sądów na terenie całego kraju.
Wykładnia sądowa nie ma charakteru obowiązującego. Sądy są
związane jedynie wykładnią sądu wyższej instancji w konkretnej sprawie.
Niemniej - licząc się z możliwością uchylenia wyroku - stosują się do niej
i w innych analogicznych sprawach.
Wykładnia doktrynalna (naukowa) zawarta jest w naukowej literatu-
rze prawniczej: monografiach, artykułach, recenzjach itp. Nie ma ona charak-
teru obowiązującego, ale jej znaczenie jest duże. Szczególną rolę odgrywa
w momencie zmian przepisów, przyczyniając się do ukształtowania nowego
prawa w myśl swoich założeń.
3. Rodzaje wykładni ze względu na metodę
Ze względu na stosowaną metodę wyróżnia się:
wykładnię słowną,
wykładnię celowościową,
wykładnię systematyczną,
wykładnię historyczną7.
Wykładnia słowna (inaczej gramatyczna, językowa, werbalna) polega
na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez analizę struktur językowych przepisów, znaczenia poszczególnych wyrazów i zwrotów, zastosowanej inte
punkcji itd.
Tych, którzy przykładają nadmierną wagę do wykładni słownej, a pomija
inne rodzaje wykładni, zwykło się nazywać formalistami.
Wykładnia słowa jest podstawową metodą interpretacji.
Wykładnia celowościowa (inaczej: teleologiczna, funkcjonalna) polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla której normy te zostały wydane. Niekiedy uświadomienie sobie tego celu może rozwiać wątpliwości, występujące przy samej tylko słownej analizie przepis
Wykładnia systematyczna polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego czy w ramach całego ustawodawstwa.
Jeśli przepis używa określenia „osoba", ale zawarty jest w rozdziale kodeks
cywilnego zatytułowanym „osoba fizyczna", to stosować go należy tylko do osób fizycznych (ludzi), a nie do osób prawnych, mimo że analiza samego tylko przepisu (wykładnia słowna) prowadziłaby do odmiennego wniosku.
Wykładnia historyczna polega na ustaleniu znaczenia norm pravnych za pomocą materiałów historycznych. Poddaje się analizie przepisy obowiązujące poprzednio w danym zakresie, wyciąga się wnioski z okoliczności towarzyszących powstawaniu aktu prawnego (uzasadnienie projektu, sten*
gramy sejmowe, głosy w dyskusji).
Wykładnia historyczna stosowana jest najczęściej w literaturze naukowe
4. Rodzaje wykładni ze względu na wynik
Z punktu widzenia rezultatu, jaki przynosi wykładnia, wyróżnia się;
wykładnię rozszerzającą,
wykładnię ścieśniającą,
wykładnię stwierdzającą.
Z wykładnią rozszerzającą mamy do czynienia wtedy, gdy dana wykładnia nakazuje interpretowaną normę rozumieć i stosować szerzej niżby to wynikało z wykładni słownej.
Wykładnia ścieśniająca jest odwrotnością wykładni rozszerzając*
i występuje wtedy, gdy dana wykładnia każe interpretowaną normę rozumie węziej niż to wynika z wykładni słownej.
Wykładnią stwierdzającą (adekwatną) nazywa się taką interpretację,
która nakazuje normę rozumieć dokładnie tak samo, jak wykładnia słowna.