Spis Treści

ROZDZIAŁ I Przedsiębiorstwo jako kategoria ekonomiczna

1. Definicje małej firmy, kryteria zaliczania przedsiębiorstwa do klasy

małych i średnich firm

1.1. Klasyfikacja przedsiębiorstw według kryteriów jakościowych

1.2. Klasyfikacja przedsiębiorstw według kryteriów

ilościowych

2. Systematyzacja firm

3. Rola małych firm

ROZDZIAŁ II Finansowanie przedsiębiorstw

2.1. Istota finansowania

2.2. Potrzeby i zasady finansowania

2.3. Formy finansowania

2.4. Kredyt bankowy

2.5. Kredyt dostawcy

2.6. Kredyt odbiorcy

2.7. Weksel

2.8. Faktoring

2.9. Leasing

ROZDZIAŁ III INSTYTUCJE WSPOMAGAJĄCE FINANSOWANIE

MAŁEJ FIRMY

1. Banki

1.1. Banki Inicjatyw Społeczno - Ekonomicznych (BISE)

1.2. Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK)

2. Instytucje wysokiego ryzyka

2.1. Towarzystwo Inwestycji Społeczno - Ekonomicznej Sp. Z o.o. (TISE)

2.2. Fundusz Inwestycji Kapitałowych

2.3. CARESBAC - Polska S. A.

2.4. Fundacja na rzecz rozwoju Polskiego Rolnictwa

3. Pozostałe Instytucje Finansujące rozwój małych i średnich firm

3.1. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa

3.2. Fundacja Rolnictwa

3.3. Polska Fundacja Promocji Małych i Średnich przedsiębiorstw

3.4. Inkubator Przedsiębiorczości (BUSINESS INCUBATOR)

3.5. Polska Agencja Rozwoju Regionalnego (PARR)

3.6. Fundacja Mikro Sp. z o.o.

3.7. Wojewódzki Urząd Pracy

ROZDZIAŁ IV Źródła kryteriów na rozwój Małej firmy Belg praktyce na przykładzie

Warsztatu Mechaniki Pojazdowej

1. Rys historyczny warsztatu mechanicznego

2. Kredyt bankowy

3. Instytucje poza bankowe

ROZDZIAŁ V Małe i Średnie przedsiębiorstwa w układzie regionalnym (wojewódzkim)

1. Przestrzenna koncentracja zakładów małych i średnich

2. Lokalizacja zakładów małych i średnich w obszarach uprzemysłowionych

3. Małe I średnie zakłady a lokalne rynki zbytu

4. Regionalny układ małych, średnich i dużych zakładów

5. Przestrzenne skupiska małych i średnich zakładów działalności produkcyjnej (sekcja D)

6. Obszary o relatywnie niskim poziomie rozwoju gospodarczego a lokalizacja zakładów

małych i średnich

7. Przestrzenne zróżnicowanie nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwie

PODUMOWANIA I WNIOSKI

BIBLOGRAFIA

rozdział I

Przedsiębiorstwo jako kategoria ekonomiczna

1.Definicje małej firmy, kryteria zaliczania przedsiębiorstwa do klasy małych i średnich firm

Istotą przedsiębiorstwa jest prowadzenie określonej działalności, co ozna­cza, że ze swej natury nie jest ani organem państwowym ani inną formą działal­ności władzy publicznej.

J. Lisak postrzega przedsiębiorstwo jako „... jednostkę gospodarczą, z przedsiębiorcą na czele, prowadzącą interes na swoje ryzyko, celem osiągnięcia możliwie największego zysku, przy czym gospodarstwo domowe przedsiębiorcy jest oddzielone od majątku przedsiębiorst­wa”.

T. Gruszecki definiuje przedsiębiorstwo jako „...prowadzenie działalności gospodarczej na rachunek właściciela, co oznacza, że nie tylko korzysta on z zysku, ale ponosi ryzyko kapitałowe w razie niepowodze­nia”.

Według D. Leidlera i S. Estrina przedsiębiorstwo „... jest gospodar­czym podmiotem działającym w trzech sferach: zakupu usług produk­cyjnych, organi­zacji procesu produkcyjnego i (...) sprzedaży produktu. Zadaniem przedsiębior­stwa jest podejmowanie decyzji we wszystkich tych sferach. Ekonomiści uznają (...) za odpowiednie personifikować decydenta podejmującego te decyzje w po­staci przedsiębiorcy”.

Dla J.M. Bocheńskiego przedsiębiorstwo jest „...systemem - heteroge­nicznym i dynamicznym, złożonym z elementów wewnętrznych i zewnętrznych, z przedsiębiorcą w roli czynnika syntetycznego”.

Każda definicja przedsiębiorstwa - a przytoczono ich tu zaledwie kilka - jest w jakimś stopniu zabarwiona subiektywizmem autora, a ponadto zawiera nie kompleksową, a selektywną charakterystykę tego podmiotu gospodarują­cego. Tymczasem „...przedsiębiorstwo jest katego­rią obiektywną, posiada zatem obiektywne cechy jemu tylko właściwe, pozwalające odróżnić je od innych jed­nostek gospodarczych, choć trudne do pomieszczenia w definicji, najbardziej nawet rozwiniętej”.

Wśród różnych możliwych definicji małej firmy można wy­odrębnić dwa podstawowe typy:

1. Definicje oparte na kryteriach ilościowych,

2. Definicje oparte na kryteriach jakościowych.

Do defi­nicji przyjmujących za punkt wyjścia kryteria ilościowe należą m.in. definicje wykorzystujące bezwzględne miary wielkości, w tym m.in. wiel­kość zatrudnienia, war­tość rocznych obrotów, wartość majątku trwałego, itd. Kryteria jakościowe wykorzystywane są w definicjach opierających się na ta­kich cechach firmy, jak: finansowa niezależność, jedność własności i za­rządza­nia, udział na rynku, struktura organizacyjna itd. Kryteria te mogą być wykorzy­stywane w formie czystej lub mieszanej, zależnie do celu dokonywanego po­działu i metod grupo­wania firm.

1.1. Klasyfikacja przedsiębiorstw według kryteriów

jakościowych

Punktem wyjścia tej klasyfikacji jest przyjęcie tezy o wyodrębnia­niu się ze struktury społecznej klasy średniej. „Klasa średnia to ta część społeczeństwa, której źródłem utrzymania nie jest jedynie nisko kwalifikowana praca najemna na niskich szczeblach drabiny organizacyjnej przedsiębiorstw.” Część klasy średniej, tzw. ekonomicznie samodzielna klasa średnia wykształca typowy dla niej, odrębny rodzaj przedsiębiorstw, u podstaw, którego leży ekonomiczna i prawna samodzielność właściciela. Samodzielność ta opiera się na prawie własności i oznacza, że właściciel firmy jest w stanie zrealizować, w przedsiębior­stwie na

własne ryzyko każdy zamiar, nie podlegając przy tym żadnej kontroli osób trzecich.

„Przedsiębiorstwa te charakteryzują się następującymi cechami jakoś­ciowymi:

1. Nacechowaniem społecznej struktury przedsiębiorstwa przez osobę właści­ciela. Zjawiska

tego na ogól nie definiowano, jednakże dość obszernie opi­sano jako laki stan rzeczy, w którym właściciel kreuje swoje przedsiębior­stwo jako organizm ekonomiczny i społeczny, intensywnie oddziaływają w swej codziennej pracy na wszelkie jego funkcje i we właściwy sobie sposób kształtując stosunki z zatrudnianymi pracownikami.

2. Szczególnym charakterem gospodarki finansowej przedsiębiorstwa, w tym zwłaszcza finansowaniem fazy tworzenia firmy najczęściej oszczędnościami przedsiębiorcy, a fazy rozwojowej - zyskiem firmy. Niski stopień wykorzy­stania kredytów czy pożyczek bankowych wynika z obaw przed zaciąganiem kredytów oraz z trudności w dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania, m.in. ze względu na brak możliwości emisji akcji firmy.

3. Szczególną strukturą organizacyjną. Jej cechą znamienną jest jedno centrum decyzyjne, którym jest właściciel. On decyduje o formie i treści wszystkich podstawowych funkcji przedsiębiorstwa.”

Operowanie wyłącz­nie kryteriami jakościowymi prowadzi do zawężenia kategorię małych i średnich firm do tradycyjnych firm rzemieślniczych. Konse­kwencją tego jest : nie docenienie rolę sektora małych firm w rozwoju spo­łeczno-gos­podarczym kraju oraz ograniczenie perspektyw rozwojowych tego sektora, co prowadzi do trudności w przygotowaniu i wprowadzeniu efektywnej polityki wspar­cia małych i średnich przedsiębiorstw.

Dlatego względy praktyczne i polityczne przemawiają, więc za tym, aby kryteria jakościowe zostały uzupełnione łatwiejszymi w stosowaniu kryteriami ilościo­wymi. Zasadę taką przyjmuje np. opublikowany w Wielkiej Brytanii w 1971 r. Raport Boltona. Biorąc pod uwagę takie elementy, jak: liczba zatrudnionych, wielkość obrotów, rodzaj prowadzonej działalności, wyposażenie w środki pro­dukcji, zalicza on do małych firm te podmioty, które:

• w przypadku przemysłu przetwórczego - zatrudniają poniżej 200 pracowni­ków,

• w przypadku budownictwa - zatrudniają do 25 osób,

• w przypadku handlu detalicznego - mają roczny obrót me prze­kraczający 50 tys. Funtów,

• w przypadku transportu drogowego - posiadają nie więcej niż 6 pojazdów.

Obok tych kryteriów Raport Boltona wymienia dodatkowo trzy następne cechy decydujące o zaklasyfikowaniu do małych firm:

- cechę o charakterze ekonomicznym, wyrażającą się względnie małym udzia­łem na rynku,

• cechę dotyczącą zarządzania, znajdującą swój wyraz w osobistym kierowa­niu firmą przez jej właściciela lub współwłaściciela, a nie za pomocą sfor­malizowanej struktury kierowniczej,

• cechę o charakterze właścicielskim, oznaczającą niezależność firmy; w tym ujęciu mała firma nie stanowi części dużego przedsiębiorstwa, a właściciele są w swoich podstawowych decyzjach wolni od kontroli zewnętrznej.

1.2. Klasyfikacja przedsiębiorstw według kryteriów

ilościowych

W większości krajów Unii Europejskiej jako podstawę definiowania ma­łej firmy przyjmuje się na ogół kryteria ilościowe. Co prawda, w myśl Reko­mendacji Komisji Europejskiej od czerwca 1996r. do małych i średnich przedsię­biorstw zalicza się firmy, w których zatrud­nienie wynosi 0 - 249 osób włącznie, a obroty są mniejsze niż 40 mln ECU i firma posiada ekonomiczną niezależność. W praktyce jednak bardzo często stosowane są wcześniejsze, na­rodowe kryteria. I tak np. w Holandii do sektora małych i średnich przedsiębiorstw zalicza się firmy zatrudniające nie więcej niż 100 osób. W duńskiej statystyce przemysłowej do małych przedsiębiorstw zalicza się te, w których zatrudnienie nie przekracza 20 osób. We Francji formalna definicja odnosi się tylko do firm rzemieślniczych, w których zatrudnienie określone jest na pozio­mie do 10 osób plus do 5 uczniów i członków rodziny rzemieślnika. Również w Niemczech nie ma „oficjalnej” definicji małych podmiotów gospodarczych, a w analizach ekonomicznych i danych statystycznych do sektora małych firm zali­czane są firmy zatrudniające do 500 osób oraz te, w których roczny obrót nie przekracza 49,3 mln ECU. Ponieważ jednocześnie kraje te opracowują okre­sowe (roczne) raporty dotyczące stanu sektora małych firm, do celów tych ana­liz przyjmuje się kryterium liczby zatrudnionych i dodatkowo dzieli się małe firmy na:

• bardzo małe firmy (0 - 9 zatrudnionych), które następnie można podzielić na przedsiębiorstwa samozatrudniające (0 zatrudnionych) i mikroprzedsiębior­stwa z zatrudnieniem 1 - 9 osób,

• małe firmy zatrudniające 10-49 osób; w ramach tej grupy można wyodrębnić firmy o zatrudnieniu 10-19 i 20- 49 osób.

W innych, spoza Europy Zachodniej, krajach często przyjmuje się, że przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 100 pracowników należą już do firm dużych, natomiast do firm średniej wielkości kwalifikują się firmy zatrudniające 50 - 99 pracowników. Firmy, w których zatrud­nienie wynosi 10 - 49 osób, zali­czają się do firm małych, natomiast pozostałe przedsiębiorstwa tworzą grupę mikroprzedsiębiorstw w jej skład wchodzą gospodarstwa domowe oraz prze­mysł domowy. Taka definicja pozwala stwierdzić, że 95% przedsiębiorstw w Stanach Zjednoczonych to firmy małe.

W stosowanym przez Główny Urząd Statystyczny podziale przedsię­biorstw przyjmuje się bardzo niskie liczby pracujących. W związku z tym do firm dużych zalicza się już przedsiębiorstwa o liczbie pracujących w przemyśle i w budow­nictwie - powyżej 50 osób, a w pozostałych rodzajach działalności - powyżej 20 osób; w innych krajach tego typu firmy są klasyfiko­wane jako śred­nie, a nawet małe. Natomiast do firm małych zalicza się przedsiębiorstwa o licz­bie pracujących do 5 osób, bez względu na rodzaj prowadzonej działalności, a do firm średnich - firmy o licz­bie pracujących 6 - 50 osób w przemyśle i w budownictwie oraz 6 - 20 osób w pozostałych rodzajach działalności; w innych krajach część tych firm tworzy kategorię mikroprzedsiębiorstw oraz firm ma­łych.

Ministerstwo Finansów natomiast stosuje kryteria mieszane i nie formu­łujące definicji małej i dużej firmy. Definicja taka zawarta jest pośrednio w kryteriach ustanowionych np. w przepisach podat­kowych. Do grupy najmniej­szych podmiotów (mikroprzedsiębiorstw) zalicza się, więc takie firmy, które mają prawo do płacenia podatku dochodowego w formie ryczałtu kwotowego - karty podatkowej lub zryczałtowanego podatku dochodo­wego od przychodów osób fizycznych i które są zwolnione z obowiązku prowadzenia ksiąg.

Wielość stosowanych kryteriów i różnorodność spotykanych defi­nicji skłania do zastanowienia się nad sensem tworzenia jednej, „uniwer­salnej” defi­nicji małych lub dużych przedsiębiorstw. Wydaje się, że znacznie większą praktyczną użyteczność mają te definicje i systemy klasyfikacji, które odpowia­dają konkretnym potrzebom definiującego oraz mogą:

• stanowić punkt wyjścia sformułowania i wdrożenia efektywnej polityki pro­mowania i wspierania rozwoju sektora małych i średnich przed­siębiorstw, w tym przypadku najlepszym sposobem byłoby wykorzystanie kryteriów mie­szanych,

• być podstawą tworzenia czytelnych i porównywalnych zbiorów statystycz­nych, służących analizom społeczno-ekonomicznym, badaniom tempa i dy­namiki przeobrażeń, ich kierunku, struktury gałęziowej i terytorialnej itd.; w tym przypadku definiowanie pojęcia małej firmy powinno być dokonywana wyłącznie na pod­stawie kryteriów ilościowych,

• stać się podstawą budowania efektywnego systemu finansowania roz­woju małej firmy, obejmującego, z jednej strony, system podatkowy, z drugiej zaś system zewnętrznego zasilenia finan­sowego (kredyty, pożyczki, poręczenia, subwencje, ulgi); i w tym przypadku zakwalifikowanie firmy do małych firm po­winna być dokonywana wyłącznie na podstawie kryteriów jakościo­wych.

Główny wysiłek powinien zmierzać w kierunku zdefiniowania po­jęcia sektora małych firm, które będzie miało największy walor użytkowy przy wytyczaniu i wdrażaniu polityki wsparcia rozwoju tego sektora.

Z tego punktu widzenia wydaje się, że wśród kryteriów jakościowych de­finicja małej firmy powinna uwzględniać następujące czynniki:

1. Niezależność decyzyjną - na podejmowane decyzje nie mają wpływu żadne zewnętrzne autorytety, np. władze administracyjne, kie­rownictwo organizacji gospodarczych itd., a także nie przysługuje im prawo nadzoru nad działalno­ścią firmy,

2. Niezależność finansową od dużych przedsiębiorstw,

3. Brak, głównie finansowych, możliwości zatrudniania na stałe specjalistów odpowiadających za poszczególne sfery działalności firmy (finan­se, marke­ting, organizacja produkcji itd.), co wyklucza zaliczanie do małych niezależ­nych przedsiębiorstw takich jednostek gospodar­czych, które wchodzą w skład spółek działających na zasadach holdingu.

4. Brak dostępu do źródeł finansowania oferowanych przez rynek kapita­łowy.

Nie wydaje się konieczne akcentowanie w definicji często wska­zywanego „małego udziału” firmy na rynku, gdyż wymagałoby to określenia: wielkości, od której udział na rynku należy uważać za zbyt duży oraz zasięgu rynku, gdyż bardzo często nawet bardzo małe firmy mają znaczny udział (niekiedy są nawet monopolistą) w określonym wąskim segmencie lokalnego czy regionalnego rynku. Nie wydaje się również nieodzowne podkreślanie jedności własności i kierowania jako kry­terium klasyfikacji. Obecnie wielu przedsiębiorców posiada więcej niż jedną firmę, a wśród małych firm rośnie udział podmiotów działają­cych w formie spółek - cywilnych lub handlowych. W wielu takich spółkach właściciele są albo pasywni, albo dysponują mniejszościowymi udziałami, co wyklucza bezpośrednią kontrolę nad działalnością firmy. Pojawia się, więc dość specyficzna forma małej firmy, w której własność jest częściowo oderwana od bezpośredniego za­rządzania.

2. Systematyzacja małych firm

Podział firm na małe, średnie i duże jest tylko jednym z możliwych spo­sobów podziału i grupowania podmiotów gospodarczych. Oprócz takiej, klasyfi­kacji możliwe są również inne, w tym, np. z punktu widzenia formy i charakteru własności (publiczne - prywatne, własność jednej osoby - spółka wielu osób fi­zycznych lub prawnych, firma rodzinna - firma stanowiąca własność innych osób niebędących rodziną, itd.), położenia geograficznego, formy organiza­cyjno-prawnej (firmy osób fizycznych - osób prawnych, spółki cywilne, jawne, z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne itd.).

Nieco odmienny punkt widzenia zastosowano przy kolejnym po­dziale:

• firmy rosnące - tj. firmy związane z nowym rynkiem, który wymaga, aby firma rosła, gdyż wzrost staje się dla niej jedyną możliwością „przeżycia” na danym rynku,

• firmy stabilne - tzn. firmy usytuowane w spokojnej niszy, gdzie korzyści skali nie odgrywają istotnej roli, a możliwości zwiększenia sprzedaży na da­nym rynku są ograniczone.¹⁴

Na uwagę zasługują również dwa kolejne typy firm - firmy martwo uro­dzone i firmy - meteory. Obie te formy mają krótki cykl życia i są szczególnym przypadkiem stabilnych małych firm.

Firmy martwo urodzone są firmami, które najczęściej nie osiągają fazy „dojrzałości” w rozwoju swojego produktu, wobec czego nie są zdolne do uzy­skiwania wysokich dochodów. Tworzone są z reguły przez ludzi mających (bar­dzo) dobre kwalifikacje techniczne (technicy, inżynierowie), nie przygotowa­nych jednak do zarządzania przedsiębiorstwem.

Firmy - meteory opierają się najczęściej na innowacjach produk­towych i zakładane są przez energicznych przedsiębiorców. Tego rodzaju przedsiębior­stwa rosną bardzo szybko, najczęściej nie mają jednak właściwie wykształco­nych struktur administracyjnych i zarządczych o dobrze określonych kompeten­cjach, wobec czego upadają, nie osiągając często fazy „dojrzałości”.

Podział małych firm na firmy rosnące i stabilne odzwierciedla cechy oso­bowe tworzących je przedsiębiorców. Osoby przedkładające ciche, spokojne i rodzinne życie nad bardziej dynamiczne i ryzykowne nie mogą tworzyć firm rosnących, gdyż wkrótce doprowadziłyby je do upadku. Skłonne są raczej two­rzyć firmy o stabilnym rodzaju działalności i niewielkim stopniu ryzyka. Takie stabilne firmy mają z reguły zasięg lokalny, prowadzą działalność najczęściej w sferze usług, a w przypadku działalności produkcyjnej - ich celem jest produkcja wyrobów pracochłonnych, o niższej kapitałochłonności, często wysokiej jako­ści, wykonywanych na indywidualne zamówienia. Osoby preferujące życie dy­namiczne i ryzykowne zakładają przeważnie firmy wymagające m.in. wyższego zaangażowania kapitału, wiążące się z wyższym stopniem ryzyka, wykorzystu­jące bardziej skomplikowane techniki wytwarzania. Firmy te są najczęściej zali­czane do rosnących.

Na klasyfikację przedsiębiorstw można także spojrzeć z punktu widzenia procesów założycielskich i wyróżnić je w następujący sposób:

• Przedsięwzięcia zastępujące pracę polegają na utworzeniu własnej firmy jako ucieczki od bezrobocia i są podejmowane przez osoby, które są zagrożone utratą pracy albo już ją utraciły lub nie mogą jej otrzymać,

• Przedsięwzięcie stylu życia. Pewni przedsiębiorcy rozmyślnie porzu­cają do­tychczasowe zajęcie dla danego przedsięwzięcia, nie ocze­kując nawet wyż­szych dochodów, lecz jedynie niezależności i satysfak­cji z pracy. Przedsię­wzięcia te powstają dzięki: 1) brakowi konku­rencji np.: zajęcie niszy rynko­wej, niedostrzeżonej wcześniej lub zbyt małej, aby stała się atrakcyjna dla innych, 2) istnieniu barier wejścia np.: praw patentowych będących własno­ścią danego przed­siębiorcy, wymogów kwalifikacyjnych, pozwalających osiągać wysokie dochody przy relatywnie niskiej skali działania itd.,

• Wysoko dochodowe, stabilne małe przedsięwzięcia,

• Szybko rosnące przedsięwzięcia, które są usytuowane podobnie jak przedsię­wzięcia wysoko dochodowe, z tym, że związane są z dużym lub rosnącym rynkiem umożliwiającym ich gwałtowny rozwój¹⁵.

3. Rola małych firm

Odpowiedzi na pytanie o sam sens istnienia sektora małych firm już wiele lat temu udzielił Schumpeter, gdy sformułował swą znaną tezę o „kreatywnej destrukcji”. Według niej, kapitalizm nie mógłby istnieć bez ciągłego rodzenia się nowych firm powstających na gruzach tych, które upadły. Dzięki temu zdrowa kapitalistyczna gospodarka podlega wciąż reinkarnacji, jest w ciągłym procesie transformacji wiodącej ją na coraz wyższy poziom. Jednak proces upa­dania starych i rodzenia się nowych firm, a więc formowania się sektora małych firm, nie przebiega wszędzie jednakowo. Gospodarcze i społeczne funkcje peł­nione przez małe przedsiębiorstwa zależą zarówno od osiągniętego już poziomu rozwoju gospodarczego, jak i ustroju społeczno-politycznego. Nawet w krajach o podobnym poziomie gospodarki rola małych przedsiębiorstw jest inna, a stan rozwoju zróżnicowany. Odmienna jest bowiem polityka promocji tego sektora, kultura przedsiębiorcza i stosunek społeczeństwa do inicjowania i prowadzenia działalności gospodarczej przez członków danej społeczności.

Jeszcze w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w Europie i w sta­nach Zjednoczonych królowały wielkie korporacje, ale już w latach siedemdziesią­tych można było zauważyć odwrócenie tej tendencji i zmie­rzanie w kierunku stopniowego zwiększania roli małych firm w gos­podarce. Jest wiele przyczyn zaistniałej sytuacji, oto najważniejsze z nich:

1. Zmiany techniki wytwarzania i usług. Sądzić można, że prawdopodob­nie rewolucja technologiczna i związane z nią: miniaturyzacja i specjalizacja oraz zrutynizowanie procedur i reżimów technologicznych spowodowały w latach siedemdziesiątych dekoncentrację produkcji i usług.

2. Rozwój sektora usług. Zapotrzebowanie na usługi rośnie w ostatnich latach gwałtownie, zwłaszcza na reklamę, badania rynku itd. Ponieważ przeciętna wielkość firm usługowych jest mniejsza niż w przemyśle, ma to oczywiście wpływ na zmniejszenie się przeciętnej wielkości firmy w całej gospodarce. W ten sposób względny wzrost usług wpływa na względny spadek wielkości firm, wywołany jedynie zmiana­mi sektoralnymi.

3. Wzrost konkurencji Trzeciego Świata i spadek międzynarodowej konkurencyj­ności dużych firm. Duże firmy są w większym stopniu niż małe eksporterami. Stąd zmiany konkurencyjności eksportu uderzają głównie w firmy duże. Te zaś, przesuwając część produkcji do małych firm wykorzy­stując system podkontraktów i kooperacji próbują redukować koszty własnej działalności. Również zmiany w otoczeniu rynku, w tym m.in. wzrost ryzyka i niepewności na wielu rynkach, rosnąca konkurencja zagraniczna, zmiany w kursach wymiany walut, zmiany popytu, są czynnikami zwiększającymi na wielu rynkach przewagę konkurencyj­ną małych firm.

4. Zmiany na rynkach czynników produkcji, zwiększające dostęp małych firm zarówno do rynku pracy, jak i kapitału.

5. Wzrost cen energii i spadek światowego popytu. Wzrost cen energii w po­czątku łat siedemdziesiątych miał o wiele silniejszy wpływ na duże niż na małe firmy, ponieważ duże firmy w większym stopniu są uzależnione od zmiany ceny energii, powodującej znaczniejszy wzrost cen ich produktów. Miał on ponadto istotny wpływ na spadek tempa wzrostu gospodarczego krajów, przyczyniając się, obok zmian w technologii i wzrostu konkurencji zagranicznej, do zwiększenia stopy bezrobocia. Wzrost bezrobocia z kolei uważać należy za ważny czynnik rozwoju małych firm, gdyż bezrobotni w większym stopniu skłonni są do zakładania własnych przed­siębiorstw niż osoby mające zapewnione w miarę stabilne miejsce pracy i wynagrodzenie.

6. Efekt makroekonomiczny, którego źródłem są zmiany wywołane okresem gospodarczej recesji lub prosperity, powodujących różny skutek w różnych sektorach i przemysłach. Na ogół jednak obserwuje się znaczną ekspansję sektora małych firm w okresach recesji, stąd widoczny jest wówczas przy­spieszony rozwój tego sektora.

7. Czynniki polityczne, promocja kultury przedsiębiorczej i antyrządowe uprze­dzenia. W latach siedemdziesiątych i na początku lat osiem­dziesiątych w wyborach zwyciężały partie prawicowe, a ustanowione przez nie rządy mu­siały redukować rolę państwa w gospodarce, dając więcej miejsca grze sił rynkowych. Tego rodzaju postępowa­nie prowadziło do wzrostu konkurencji małych firm z dużymi. Podjęte zostały równocześnie różne, wynikające także z pobudek politycznych, formy wspierania małych przedsiębiorstw, których właściciele stanowią w dużym stopniu elektorat partii prawicowych.

8. Moda i zmiana gustów. Wzrost popytu na wyroby i usługi coraz bardziej zróż­nicowane i coraz lepiej dostosowane do indywidual­nych gustów klien­tów powiększa nisze rynkowe dostępne dla małych firm. W tym przypadku firmy małe, często rzemieślnicze, są zdolne wytwarzać wysokiej jakości pro­dukty i sprzedawać je z powodzeniem na wybranych rynkach. Firmy takie mogą się utrzymać na rynku nawet wówczas, gdy spada popyt na standar­dowe produkty wykonywane przez duże przedsiębiorstwa na masową skalę,

9. Zmiany w strategii dużych firm, przejawiające się przede wszystkim w mniej agresywnym inwestowaniu i procesach restrukturyzacji dużych przedsię­biorstw. Efektem tych zmian jest tworzenie korzystniej­szego klimatu dla funkcjonowania małych firm.

Również w Polsce ustrój nieprzychylny rozwojowi sektora małych firm przecho­dzi szybko w zapomnienie. „Po okresie radykalnego dyskrymino­wania prywatnej działalności gospodarczej w ogóle, które przejawiało się w stoso­wa­niu doraźnych „domiarów” podatkowych, reglamentacji inicjatyw założyciel­skich czy ograniczania możliwości dawania zleceń zakładom prywatnym przez przedsię­biorstwa państwowe, udział sektora prywatnego w tworzeniu dochodu narodowego poza rolnictwem szacowany był na ok. 4%. Warto zauważyć, że samo zniesienie za­sady reglamentacji inicjatyw zakładania nowych firm w roku 1988 nie stworzyło wa­runków wystarczająco dynamicznego rozwoju tej grupy przedsiębiorstw, ponieważ występujące wówczas niedobory towarów mogących służyć jako surowce i półprodukty i uzasadniana nimi reglamentacja uniemożli­wiały normalne funkcjonowanie tego sektora gospodarki. Dopiero radykalna polityka antyinflacyjna, znosząca prak­tycznie zjawisko inflacji tłumionej i na­gminnie występujących niedoborów umożliwiła rozwój sektora małych przed­siębiorstw w Polsce po roku 1990.¹⁶

Zmienił się system polityczny na bardziej przyjazny, dzięki czemu pozycja sektora małych firm w Polsce z każdym rokiem jest coraz większa i osiąga miej­sce należne mu w gospodarce rynkowej.

Obok wielu funkcji peł­nionych przez sektor małych firm w gospodarce rynkowej szczególnie ważne są jego funkcje gospodarcze, do których można zaliczyć:

• aktywny udział w procesie zmian w strukturze przemysłowej kraju, inicjowa­nie powstawania i rozwoju nowych dziedzin produkcji, rodzajów usług,

• odgrywanie ważnej roli w formowaniu się prywatnej własności środ­ków pro­dukcji, przejęcie i produkcyjne zagospodarowanie części maszyn i wyposa­żenia prywatyzowanych wielkich państwowych przed­siębiorstw i wydziele­nie z nich wielu mniejszych jednostek,

• wchłonięcie i zagospodarowanie znacznych zasobów siły roboczej, uwolnio­nej w wyniku racjonalizacji funkcjonowania sektora publicznego,

• zbudowanie koniecznej dla efektywnego funkcjonowania całego sys­temu gospodarczego ekonomicznej infrastruktury,

• wymuszenie zmian w prawnych uregulowaniach sprzyjających roz­wojowi małych pod­miotów gospodarczych.

Rozdział II

Finansowanie przedsiębiorstwa

2.1. Istota finansowania

Funkcjonowanie małej firmy, podobnie jak każdego podmiotu gospo­darczego, wiąże się z pozyskiwaniem czynników umożliwiających działalność gospodarczą (czynników produkcji), z ich transformacją (przetwarzaniem) oraz sprzedażą uzyskanych efektów działalności. Zarówno w przypadku pozyskiwa­nia czynników produkcji, jak i sprzedaży efektów działalności firma uczestniczy w transakcjach rynkowych, któ­rym nierozerwalnie towarzyszy pieniądz. Zjawi­sko pozyskiwania Środ­ków finansowych oraz gospodarowanie nimi - sposób wykorzystania zasobów finansowych w celach działalności gospodarczej firmy - jest domeną finansów przedsiębiorstw.

Finanse przedsiębiorstw obejmują trzy podstawowe obszary:

• zarządzanie kapitałem;

• finansowanie (zaopatrzenie w kapitał);

• zastosowanie kapitału (inwestycje).

Rys. 1. Finanse przedsiębiorstwa

Zarządzanie kapitałem wiąże się z takimi poczynaniami, które prowa­dzą do osiągania:

• nadwyżki przychodów nad kosztami, co decyduje o zdolności firmy do gene­rowania zysków;

• nadwyżki wpływów nad wydatkami, co warunkuje utrzymanie płynności finan­sowej, czyli możliwości wywiązywania się firmy zarówno z krótko jak i z długoterminowych zobowiązań finansowych.

Zarządzanie finansami nierozerwalnie wiąże się z takim kojarzeniem de­cyzji bieżących i długoterminowych, które w konsekwencji prowadzą do mak­symalizacji zysków w dłuższym okresie. Finansowanie może być rozumiane jako zaopatrzenie przedsiębiorst­wa w kapitał. W takim ujęciu sprowadza się ono do pozyskiwania niezbędnych środków finansowych.

Można wyróżnić dwie formy finansowania:

• aktywne - lokowanie kapitału w innym przedsiębiorstwie;

• pasywne - finansowanie własnego przedsiębiorstwa.

Zastosowanie kapitału (inwestycje) - to działania przesądzające o wyko­rzystaniu pozyskanych środków. Względy racjonalnego zastoso­wania kapitału dyktują konieczność poprzedzenia decyzji inwestycyjnej analizą danego pro­jektu, która uwzględniałaby przepływ środków pieniężnych związanych z jego finansowaniem. Przepływ środków wiąże się z wydatkami na realizację projektu oraz wpływami środków pieniężnych w okresie jego eksploatacji. Należy wy­raźnie podkreślić fakt, że nawet najdoskonalsze i najbardziej wyrafinowane techniki analityczne mogą prowadzić do błędnych decyzji, jeżeli szacunek stru­mieni środków pieniężnych nie będzie przeprowadzony z zadowalającą dokład­nością.

W przedsiębiorstwie występują procesy rzeczowe i finansowe, które są przeciwstawne. Przejawem procesów rzeczowych jest strumień dóbr, a proce­sów ekonomiczno-finansowych - strumień pieniężny. Zaopatrzenie w czynniki produkcji wymaga wydatków (odpływu gotówki), a rezul­tatem sprzedaży wyro­bów i usług są wpływy gotówki. Jest oczywiste, że kierunek przepływu pienią­dza jest przeciwny do kierunku przepływu produktów (dóbr, usług). Procesy ustalania potrzeb kapitałowych przed­siębiorstwa oraz uzyskiwania potrzebnych środków finansowych muszą w takim stopniu wyprzedzać proces produkcji, by mógł on odbywać się w sposób niezakłócony.

Zagadnienie finansowania przedsiębiorstwa bywa rozmaicie rozumiane w za­leżności od punktu odniesienia. Może być rozpatrywane w różnych płaszczy­znach uwzględniających np.:

• strukturę kapitału przedsiębiorstwa (własny i obcy);

• gwarancje prawne (zabezpieczenie: kredytu, pożyczki, leasingu itp.);

• formę kapitału (gotówka, bezgotówkowy pieniądz bankowy, forma rze­czowa);

• okres angażowania kapitału (długo, krótkoterminowy);

• przekształcenia w strukturze kapitału (stały, obrotowy).

W zależności od stopnia szczegółowości rozważań (uwzględnienia róż­nych punktów odniesienia) można mówić o finansowaniu w węższym i szer­szym ujęciu. Finansowanie w szerokim ujęciu najczęściej jest rozumiane jako wszelkie działania i przedsięwzięcia mające na celu pozyskanie kapitału za­równo krótko-, jak i długoterminowego. Nato­miast w przypadku pozyskiwania kapitału danego rodzaju, na konkretne cele oraz na określony okres mamy do czynienia z finansowaniem w węższym ujęciu. Przykładem takiego finansowa­nia może być: kredyt inwestycyjny, finansowanie inwestycji poprzez wniesienie lub powięk­szenie udziałów itp.

Należy zauważyć, że finansowanie może odbywać się za pomocą kapitału rzeczowego. Taka sytuacja występuje wówczas, gdy osoba przejmująca udziały wnosi aporty albo przejmując akcje, wnosi ekwi­walent w formie rzeczowej.

2.2. Potrzeby i zasady finansowania

Każda działalność gospodarcza wymaga odpowiednich środków na jej prowadzenie. Niezbędne są środki produkcji, takie jak: grunty, budynki, ma­szyny i urządzenia produkcyjne, surowce i materiały. Istnieje potrzeba opłacenia siły roboczej oraz innych czynników produkcji (energia, paliwa, woda itp.).

Wszystkie wspomniane czynniki produkcji muszą być sfinansowane. Firma, zatem staje przed problemem zgromadzenia odpowiednich Środ­ków fi­nansowych na jej funkcjonowanie.

Normalne funkcjonowanie firmy zawsze łączy się koniecznością za­spo­kojenia potrzeb finansowych, związanych zarówno z działalnością bieżącą, jak i rozwojową (inwestycyjną). Podejmowanie lub rozszerza­nie działalności gospo­darczej wymaga stworzenia zasobów majątko­wych lub ich zwiększenia, a w konsekwencji pojawią się potrzeby finansowe. Analizując możliwości zaspoko­jenia tych potrzeb, należy uwzględnić podstawowe zasady finansowania.

Zasada I. Środki trwałe i długoterminowo związany majątek obrotowy należy

finansować kapitałem własnym lub długoterminowym kapitałem

obcym.

Należy dążyć do pokrycia środków trwałych kapitałem własnym. Im większy jest udział kapitału własnego, tym firma dysponuje większą swobodą (niezależnością) działania. Przyjmuje się, że przynajmniej 2/3 środków trwałych należy finansować kapitałem własnym. Nie jest to jednak generalna zasada, a przy ocenie tego udziału warto odnieść jego poziom do średniej branżowej.

Wskaźnik pokrycia majątku pozwala stwierdzić, czy omawiana zasa­da jest spełniona.

Kapitał własny + długoterminowy kapitał obcy

Wskaźnik pokrycia majątku =

Majątek trwały

Wartość powyższego wskaźnika nie powinna być mniejsza od 1. Jeżeli jego wartość jest mniejsza od l, to należy rozważyć możliwość jego zwiększe­nia.

Zasada 2. Inwestycje w zakresie majątku trwałego należy finansować

kapitałami własnymi lub obcymi długoterminowymi.

Finansowanie inwestycji kapitałami długoterminowymi zmniejsza ryzyko gospodarcze przedsięwzięcia. Nie występuje, bowiem potrzeba cyklicznego po­zyskiwania środków finansowych.

Angażując kapitał w działalność inwestycyjną, wskazane jest przeana­li­zowanie okresu zwrotu nakładów inwestycyjnych. Jego długość można oszaco­wać w następujący sposób:

Wydatki inwestycyjne

Okres zwrotu (w latach) =

Zysk netto + amortyzacja

Zasada 3. Dochodowość przedsiębiorstwa i zadłużenie muszą pozostawać w

odpowiednio wyważonych proporcjach.

Dochodowość w tym przypadku jest rozumiana jako nadwyżka pieniężna generowana przez firmę (cash flow). Przedstawia, zatem wygos­podarowane sa­modzielnie przez przedsiębiorstwo środki, którymi może ono dysponować.

Wykorzystując uproszczoną formułę cash flow, rozumianą jako suma zy­sku netto i amortyzacji, lepiej jest posługiwać się pojęciem zadłużenie netto, gdyż forma uproszczona cash flow nie uwzględnia gotówki (Środ­ków płyn­nych), jaką dysponuje firma.

Zadłużenie netto można oszacować, odejmując od kapitałów obcych (za­dłużenia długo i krótkoterminowego) środki płynne. W tej sytuacji okres spłaty długu poprzez cash flow można obliczyć:

Zadłużenie netto

Spłata zadłużenia (w latach) =

Cash flow

Oszacowanie okresu spłaty zadłużenia ma tę zaletę, że wyrażenie spłaty w ujęciu czasowym jest bardziej komunikatywne niż w wielkościach absolutnych. Szybkość spłaty zadłużenia jest uzależniona od branży. Jednak jest oczywiste, że im krótszy jest okres spłaty, tym korzystniejsza jest sytuacja finansowa firmy. Pogarszanie się wskaźnika spłaty zadłużenia (wydłużanie się okresu spłaty) sy­gnalizuje fakt zmniej­szenia się dochodowości firmy albo zwiększenia się zadłu­żenia.

Zasada 4. Należy pozyskać wystarczającą ilość środków krótkoterminowych, aby można było w każdej sytuacji sfinansować często zmieniający się majątek obrotowy.

Wiedza o płynności finansowej firmy ma podstawowe znaczenie w proce­sie zarządzania. Zmiany majątku obrotowego netto oraz zakres tych zmian są odbiciem sytuacji finansowej. Majątek obrotowy netto bywa nazywany kapita­łem pracującym (working capital) i jest rozumiany jako różnica między warto­ścią majątku obrotowego (aktywa bieżące), i zobowiązaniami krótkotermino­wymi (bieżącymi).

Planowanie finansowe powinno uwzględniać następujące zagadnienia:

• określenie wielkości środków finansowych niezbędnych do prowadze­nia dzia­łalności operacyjnej przedsiębiorstwa;

• ustalenie możliwości finansowania własnymi środkami wewnętrznymi oraz określenie zapotrzebowania na kapitał zewnętrzny;

• wybór najkorzystniejszych zewnętrznych źródeł kapitału (nowa emisja akcji, zaciągnięcie długo lub krótkoterminowych kredytów banko­wych, uzyskanie kredytu kupieckiego);

• określenie wielkości i struktury kapitału do prowadzenia działalności operacyj­nej;

• określenie sposobów osiągnięcia najkorzystniejszej relacji między przy­cho­dami finansowymi i kosztami ich uzyskania oraz określenie opty­malnego wyniku finansowego i nadwyżki pieniężnej netto.

2.3. Formy finansowania

Przedsiębiorstwo w swej działalności wykorzystuje kapitał pochodzą­cy z różnych źródeł. Z punktu widzenia źródła pochodzenia kapitału możemy wy­różnić: finansowanie zewnętrzne i wewnętrzne.

W przypadku finansowania zewnętrznego przedsiębiorstwo pozyskuje środki finansowe z zewnątrz, czyli spoza przed­siębiorstwa. Wy­różnia się, zatem finan­sowanie:

• własne, np. poprzez wkłady i udziały;

• obce, np. pozyskanie środków z rynku pieniężnego lub kapitałowego (w for­mie krótkookresowych kredytów bankowych i pożyczek długo­terminowych).

Finansowanie wewnętrzne bazuje na przekształcaniu dóbr rzeczowych w środki finansowe i może się odbywać poprzez:

• przekształcenia majątkowe (zmiana struktury kapitału), inwestycje z odpisów amortyzacyjnych, przyspieszenie obrotu kapitału, zmniej­szenie majątku przez sprzedaż;

• kształtowanie kapitału, tworzenie długoterminowych rezerw i zatrzy­mywanie zysków w przedsiębiorstwie.

Wewnętrzne		Zewnętrzne
Własne			Obce
Zwolnienie kapitału	Zysk zatrzymany	Wnoszone kapitały	Zobowiązania dłu­goterminowe	Zobowiązania krót­koterminowe

Rys. 2. Finansowanie przedsiębiorstwa

Finansowanie własne najczęściej oznacza pozyskiwanie środków z wy­pracowanego zysku (finansowanie wewnętrzne) lub z wkładów i z udzia­łów (fi­nansowanie zewnętrzne). W przypadku finansowania własnego zewnętrznego powstaje nowa sytuacja prawna udziałowców i współwłaś­cicieli. Natomiast w przypadku zatrzymania zysku (samofinansowania) sytuacja prawna współwła­ścicieli nie zmienia się.

W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej finansowanie obce oznacza wykorzystywanie kredytów oraz środków zgromadzonych na długoterminowych rezerwach celowych.

Należy podkreślić, że w przypadku zewnętrznego finansowania włas­nego podmiot wnoszący kapitał do przedsiębiorstwa staje się jego właścicielem lub współwłaścicielem.

Przykładowymi źródłami finansowania mogą być:

I. Finansowanie własne poprzez:

A. Zwolnienie kapitału

1. Przyspieszenie obrotu kapitału (np. zapasy, należności).

2. Przeniesienie środków (np. sprzedaż zbędnych środków

trwałych).

3. Finansowanie z amortyzacji.

4. Finansowanie z własnego kapitału.

B. Finansowanie z zysku zatrzymanego.

II. Finansowanie obce:

A. Krótkoterminowe:

1. Zobowiązania handlowe (dług za surowce, materiały, towary

i usługi).

2. Kredyty dostawców.

3. Wstrzymane zapłaty.

4. Kredyty bankowe krótkoterminowe (w rachunku bieżącym,

lombardowy, akceptacyjny).

5. Rezerwy na zobowiązania.

B. Średnioterminowe:

1. Kredyt dostawców na urządzenia (inwestycyjne).

2. Częściowo zachowane zaliczki.

3. Kredyty bankowe średnioterminowe.

C. Długoterminowe:

1. Kredyty inwestycyjne.

2. Kredyty długoterminowe.

3. Pożyczki.

2.4. Kredyt bankowy

Udzielanie kredytów jest jedną z podstawowych czynności operacyj­nych banków komercyjnych, które pełnią funkcję wyspecjalizowanego pośrednika finansowego. Ich działalność najczęściej obejmuje równoczesne przyjmowanie depozytów i udzielanie kredytów. Jak każda działalność gospodarcza wiąże się z pewnym ryzykiem.

Ryzyko kredytowe wynika z ewentualnego, trudnego do przewidzenia, opóźnie­nia w spłacie kredytu i należnych odsetek czy nawet utraty wierzytelności. Chcąc zmniejszyć ryzyko kredytowe, banki podejmują działania polegające na:

• selekcji wniosków kredytowych na podstawie analizy sytuacji mająt­kowej i zdolności kredytowej potencjalnego kredytobiorcy;

• ocenie założeń projektów przedsięwzięć gospodarczych;

• wymaganiu od kredytobiorcy złożenia odpowiednich zabezpieczeń zwrotu kredytu i należnych odsetek.¹⁷

Obowiązujące w Polsce przepisy prawne warunkują przyznanie kredytu zdolnością kredytową kredytobiorcy, czyli zdolnością do spłaty kredytu wraz z odsetkami. Ocena wiarygodności kredytowej jest domeną kredytodawcy i nie może być przedmiotem negocjacji.

Jednym z głównych źródeł informacji o kredytobiorcy, jego sytuacji ma­jątkowej i zdolności kredytowej jest wniosek kredytowy. Prawidłowe wypełnie­nie wniosku ma podstawowe znaczenie w negocjacji warunków kredytowania oraz dla podpisania umowy kredytowej.

Umowa kredytowa zawsze powinna być sporządzona na piśmie i zawierać uzgodnienia określające¹⁸:

• strony umowy;

• kwotę i walutę kredytu;

• cel, na który kredyt został udzielony;

• zasady i termin spłaty kredytu;

• wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany;

• sposób zabezpieczenia spłaty kredytu;

• uprawnienia banku związane z kontrolą wykorzystania i spłaty kredytu;

• terminy i sposób postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pienięż­nych;

• wysokość prowizji, jeżeli umowa ją przewiduje;

• warunki dokonywania zmian i rozwiązania umowy.

Udzielane przez banki kredyty są bardzo różnorodne. Ich charakter i forma zależą m.in. od przeznaczenia, okresu kredytowania i for­my zabezpiecze­nia. Podejmując, zatem próbę ich systematyzowania (kla­syfikowania), należy przyjąć konkretne kryterium, którym może być np.:

• przedmiot kredytu,

• okres kredytowania,

• forma kredytu,

• sposób jego zabezpieczenia,

• waluta kredytu.

Biorąc pod uwagę przedmiot kredytu, wyróżnia się dwa rodzaje kredy­tów.

1. Kredyty obrotowe - przeznaczone na finansowanie bieżącej działalności gospo­darczej firmy. Mogą być wykorzystane na zakup surowców i materia­łów, sfinansowanie bieżących transakcji czy wypłatę wyna­grodzeń. W naszej praktyce przyjmują one różną formę.

2. Kredyty inwestycyjne - finansujące działalność rozwojową firmy. Jeżeli wiążą się z rozszerzaniem majątku trwałego firmy, to mają one najczęściej charakter kredytu długoterminowego.

Uwzględniając okres kredytowania rozróżnia się w polskiej praktyce ban­kowej trzy rodzaje kredytów.

1. Kredyty krótkoterminowe - okres kredytowania nie przekracza najczęściej jednego roku.

2. Kredyty średnioterminowe, których okres kredytowania trwa od jed­nego roku do trzech (lub pięciu) lat.

3. Kredyty długoterminowe udzielane na okresy wieloletnie, w naszej praktyce przekraczające trzy lata (lub pięć lat).

Forma kredytu jako kryterium pozwala wyróżnić:

• kredyt w rachunku bieżącym;

• kredyt w rachunku kredytowym;

• kredyty dyskontowe;

• kredyty akceptacyjne;

• kredyty związane ze skupem faktur;

• kredyty związane z leasingiem.

Kredyt w rachunku bieżącym (conto corrente) nierozerwalnie wiąże się z koniecznością prowadzenia przez bank kredytujący rachunku bieżącego kredy­tobiorcy. Umowa kredytowa umożliwia kredytobiorcy dopro­wadzenie do po­wstania debetu na rachunku bieżącym, co pozwala firmie - kredytobiorcy dys­ponować środkami finansowymi większymi niż faktycznie zostały zgromadzone na jej rachunku bieżącym. Kredyt ten może przyjąć formę kredytu otwartego (in blanco). W tym przypadku bank zobowiązuje się finansować, w czasie obowią­zywania umowy, zobowiązania kredytobiorcy do określonej w umowie wysoko­ści. Ta forma kredytu ma charakter odnawialny. Rachunek bieżący pełni za­równo funkcję rachunku kredytowego, jak i rachunku rozliczeniowego.

Kredyt w rachunku bieżącym jest praktyczną formą kredytowa­nia działal­ności eksploatacyjnej firmy, gdyż pozwala na elastyczne jej kredytowanie. Jest on wykorzystywany w zależności od sytuacji płatniczej kredytobiorcy, a bieżące wpływy na rachunek przedsiębior­stwa automatycznie zmniejszają jego zadłuże­nie. Fakt ten sprzyja racjonalnemu wykorzystaniu kredytu i zmniejszeniu jego kosztów ( odsetek).

Podstawowym celem kredytu w rachunku bieżącym jest utrzymanie bie­żącej płynności przedsiębiorstwa. W związku z potrzebą szybkiego realizowania doraźnych zobowiązań powstała specyficzna forma kredytu w rachunku bieżą­cym tzw. kredyt kasowy. Jego środki mają zastąpić chwilowe niedobory go­tówki w kasie firmy. Dlatego kredytobiorca zainteresowany jest, aby kredyt był udzielany niemal natychmiast (w bardzo krótkim terminie). Podobnie jego spłata powinna nastąpić w ciągu kilku dni. Ta forma finansowania najczęściej służy do opłacania drobnych, lecz pilnych zobowiązań firmy. Kredyt kasowy może otrzymać jedynie sprawdzony i dobrze znany klient banku.

Kredyt w rachunku kredytowym zostaje uruchamiany przez założenie kredytobiorcy wyodrębnionego rachunku, który służy do ewidencjono­wania przebiegu wykorzystania i spłaty tego kredytu. Może funkcjonować jako kredyt krótko - lub średnioterminowy.

Omawiany kredyt w praktyce przyjmuje różne formy. Najczęściej występuje w formach przedstawionych niżej:

• Kredyt docelowy służy do sfinansowania konkretnej transakcji i nie może być odnawiany,

• Kredyt na wymagalne zobowiązania przeznaczany jest na sfinansowanie wy­magalnych zobowiązań w okresach przejściowych trudności płat­niczych kre­dytobiorcy,

• Kredyt kasowy ma charakter podobny jak kredyt kasowy w rachunku bieżą­cym, jedyną różnicą jest fakt, że jego uruchomienie wymaga otwarcia ra­chunku kredytowego,

• Kredyt sezonowy występuje, gdy wpływy ze sprzedaży produkcji lub usług są istotnie przesunięte w czasie w stosunku do nakła­dów eksploatacyjnych. Może to wynikać ze specyfiki produkcji. Zjawiska takie występują np. w przetwórstwie płodów rolnych. Kredyt sezonowy w tym przypadku może być przeznaczony na skup płodów rolnych,

• Linia kredytowa stwarza możliwość sukcesywnego i powtarzalnego kredyto­wania pewnych transakcji, np. dostaw określonych surowców, materiałów, towarów czy świadczonych usług.

Kredyt dyskontowy - instytucja kredytująca (bank) wyraża zgodę na przyjmowanie weksli przed terminem ich wymagalności, dyskontując je od daty przyjęcia do daty zapłaty. Bank otwiera linię kredytowo­-dyskontową, w ramach, której wyraża zgodę na przyjmowanie weksli. Kredyt dyskontowy jest kredytem krótkoterminowym i służy najczęściej finansowaniu działalności bieżącej.

Sprzedawcą weksla i kredytobiorcą jest najczęściej dostawca, który prolonguje zapłatę odbiorcy dobra lub usługi, jednak żąda potwierdzenia swej należności za pomocą weksla. Sprzedaż weksla bankowi jest praktycznie formą uzyskania jeszcze niewymagalnej należności, czyli uzyskania przez dostawcę środków fi­nansowych.

Kredyt akceptacyjny - na mocy umowy bank zobowiązuje się do akcep­towania ciągnionych na niego weksli przez osoby do tego upoważ­nione. W tym przypadku bank nie stawia do dyspozycji klienta środków pieniężnych, lecz ak­ceptując ciągniony na siebie weksel, staje się głównym dłużnikiem wekslowym zobowiązanym do wykupu tego weksla. Kredyt akceptacyjny jest udzielany w momencie wykupienia przez bank weksla nieopłaconego przez płatnika.

Kredyty związane z leasingiem - mają charakter kredytu rzeczowego. Kredyty z punktu widzenia sposobu zabezpieczenia można podzielić na:

• lombardowe;

• hipoteczne.

Kredyt lombardowy występuje wtedy, gdy został on zabezpieczony zastawem ustanowionym, np. na przedmiotach wartościowych, papierach wartościowych lub towarach. Przedmiot zastawu powinien znajdować się w posiadaniu banku. Wymóg ten jest charakterystyczną cechą kredytu lombardowego.

W przeciwieństwie do kredytu lombardowego, który ma charakter krót­koterminowy, kredyt hipoteczny jest kredytem długoterminowym i zazwyczaj inwestycyjnym. Kredyt hipoteczny występuje wtedy, gdy zadłużenie jest zabez­pieczone hipoteką ustanowioną na nieruchomościach. Hipoteka, czyli zapis hi­poteczny, powstaje przez stosowny wpis do księgi wieczystej prowadzonej przez sąd rejonowy. Wpis musi precyzować sumę pieniężną, którą obciążona jest nieruchomość. Ta forma zabezpieczenia gwarantuje bankowi zwrot kredytu nawet w sytuacji, gdy nieruchomość zmieni właściciela. Wynika to z faktu, że bank zachowuje pierwszeństwo przed wierzycielami kolejnych właścicieli nie­ruchomości. W naszej praktyce gospodarczej sytuacja banku jest mniej ko­rzystna. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego praktycznie nie uwzględ­niają hipoteki jako zabezpieczenia kredytu, dlatego np. zobowiązania wobec bu­dżetu państwa (nawet nieujawnione w księdze wieczystej) mają pierwszeństwo przed zabezpieczo­nymi hipotecznie należnościami banku.

2.5. Kredyt dostawcy

Szczególną formą finansowania krótkoterminowego jest kredyt do­stawcy. Zgodnie z jego nazwą kredytodawcą jest producent lub dostawca dóbr. Nato­miast kredytobiorcą jest odbiorca tych dóbr. Ten rodzaj kredytu jest najczęściej dla kredytodawcy formą wspierania zbytu (sprzedaży) produkowanych przez niego wyrobów.

Kredyt dostawcy może wystąpić jako kredyt wyposażeniowy albo jako kredyt towarowy.

Kredytobiorca - odbiorca dóbr ponosi opłaty, które uwzględniają zarówno cenę przedmiotu transakcji, jak i koszt kredytu najczęściej wkalkulowany w cenę. Istotą kredytu kupieckiego jest odroczenie ter­minu zapłaty za otrzymane dobro. Warunki spłaty tego kredytu precyzu­ją trzy następujące elementy:

• maksymalny okres kredytowania, który najczęściej kształtuje się w gra­nicach od jednego do dwóch miesięcy,

• okres skonta, najczęściej kilka dni od daty sprzedaży, za który odsetki nie są naliczane,

• określona stopa skonta, czyli procentowo wyrażony koszt kapitału dla da­nego okresu spłaty pożyczki.

Ustalając cenę kredytu, uwzględniany jest okres skonta. W praktyce oznacza to, że kredytobiorca wywiązujący się przed terminem ze zobo­wiązania spłaty pożyczki (przed maksymalnym okresem kredytowania zobowiązań) uzy­skuje wymierne korzyści.

Wyżej przedstawione rozważania zakładały, że koszt kredytu wkal­kulowany został w cenę. Częściej jednak udzielenie kredytu kupieckiego jest kojarzone z upustem. W transakcjach kupieckich kredyt udzielany przez sprzedającego na­bywcy ma formę odroczenia terminu zapłaty w stosunku do daty sprzedaży. W przypadku, kiedy nabywca zapłaci wkrótce po dacie sprzedaży (okres skonta), korzysta z upustu. Natomiast zapłata w odroczonym terminie musi być doko­nana w pełnej wysokości. W takiej sytuacji kosztem kredytu jest strata wynika­jąca z niewykorzy­stania upustu.

2.6. Kredyt odbiorcy

W przypadku kredytu odbiorcy kredytodawcą jest klient, czyli odbior­ca wyrobów lub usług. Udzielenie takiego kredytu polega na dokonaniu przez klienta wpłaty na rzecz firmy dostarczającej dobro lub usługę z pewnym wy­przedzeniem (przedpłata). Charakterystyczne jest to, że przedpłata stanowi nie tylko źródło finansowania, lecz jednocześnie gwarantuje kredytobiorcy zbyt wy­robu lub usług. Z reguły również przedpłaty poprawiają płynność finansową kredytobiorcy (wytwórcy czy usługodawcy). W tym przypadku znacznie więk­sze ryzyko podejmuje kredytodawca, gdyż kredytobiorca może nie wywiązać się z umowy. W związku z tym kredytodawca będzie żądał określonych zabezpie­czeń (np. weksla, gwarancji bankowej).

Kredyt odbiorcy występuje najczęściej w sytuacji:

• rynku producenta;

• produkcji wyrobów nietypowych i wymagających znacznych nakładów na ich wytworzenie.

Zarówno w przypadku kredytu dostawcy, jak i odbiorcy powstaje pro­blem odpłatności za wykorzystane środki finansowe. Bardzo często o tym, czy jest to kredyt bezpłatny, czy odpłatny i w jakiej wysokości, decyduje pozycja rynkowa stron transakcji.

2.7. Weksel

Weksel jest dokumentem zobowiązującym wystawcę lub wskazaną przez niego osobę (trasata) do bezwarunkowej zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej w określonym terminie jednostce zwanej beneficjentem.

Cechą charakterystyczną weksla jest to, że samo złożenie na nim podpisu powo­duje samoistne zobowiązanie, tzn. oderwane od przyczyny, która je wywołała. Sprawia to, że osoba zobowiązana do zapłaty weksla nie ma podstaw podważa­nia żądań wierzyciela.

Z wekslem łączy się również tzw. rygor wekslowy, tj. szybkiego i sku­tecznego egzekwowania zapłaty w przypadku niewywiązania się dłużnika ze zobowiązania w określonym terminie.

Posiadacz weksla dysponuje możliwością przenoszenia praw wynika­ją­cych z tego dokumentu na inne osoby (indos, żyro). Aktualny właściciel weksla, w przypadku odmowy zapłaty przez głównego dłużnika, może żądać uregulo­wania należności od każdej osoby podpisanej na wekslu. Jest to bardzo ważna cecha weksla, która pozwala wykorzystywać ten dokument jako środek płatni­czy.

Do wystawiania weksli służy urzędowy blankiet spełniający wymagania formalnoprawne. Zakup blankietu urzędowego o odpowiedniej wartości wiąże się z wniesieniem stosownej opłaty skarbowej, która jest zdecydowa­nie niższa niż opłata w przypadku pożyczki. Weksel jako papier wartościowy i dokument spełniający również funkcje obiegowe musi sprostać określonym wymaganiom formalno­prawnym. Przyjmuje się, że weksel powinien zawierać takie podsta­wowe elementy, jak:

• słowo „weksel”, które w treści dokumentu jest obligatoryjne;

• nazwę wystawcy weksla - trasanta;

• remitenta (beneficjanta) - osobę, na rzecz której należy dokonać płatności;

• trasata - dłużnika wekslowego zobowiązanego do zapłaty danej kwoty;

• sumę wekslową - kwotę zobowiązania;

• termin płatności zobowiązania;

• datę i miejsce wystawienia;

• podpis wystawcy.

Wyróżnia się dwa rodzaje weksli:

• własny (sola),

• trasowany (trata),

Z wekslem własnym związane są dwie osoby - jego wystawca (trasant), będący płatnikiem, oraz remitent, czyli osoba będąca odbiorcą płatności.

Wystawca (trasant) weksla trasowanego zleca zapłacenie danej kwoty trasatowi na rzecz remitenta (beneficjenta). Zlecenie takie jest prawomoc­ne dopiero po przyjęciu weksla przez, trasata, czyli po akcepcie. Formułę akceptu zawierającą stwierdzenie przyjęty lub akcept oraz podpis trasata zamieszcza się na wekslu.

Dodatkową formą uwiarygodnienia zapłaty kwoty wekslowej jest poręczenie osoby trzeciej - tzw. awal. Osoba ta na pierwszej stronie weksla zamieszcza stwierdzenie poręczam i podpisuje. Poręczyciel odpo­wiada solidarnie za zobo­wiązanie wekslowe.

Weksel odgrywa znaczącą rolę w finansowaniu bieżącej działalności firmy. Może być wykorzystywany do regulowania bieżących zobowiązań. Stwa­rza możliwość uzyskania dogodnego kredytu kupieckiego związane­go z trans­akcją kupna-sprzedaży. Może także stanowić formę pozys­kiwania gotówki na bieżącą działalność firmy. W tym ostatnim przypad­ku wierzytelność wekslowa może być nabyta przez bank, albo też weksel znajduje zastosowanie jako zabez­pieczenie kredytu bankowego. Nabycie weksla przez bank oznacza operację zwaną dyskontem weksla. Operacja dyskonta polega na zakupie weksla przez bank przed upływem terminu jego płatności, w zamian za potrącenie oprocen­towania (dyskonta). Dyskontując weksel, bank wypłaca dysponentowi weksla płynną gotówkę, stanowiącą równowartość kwoty wekslowej, pomniejszonej o odsetki obliczone według stopy dyskontowej za okres od przedłożenia weksla do dyskonta do oznaczonego terminu wymagalności weksla. Stopa dyskonta weksli przyjmowana przez banki jest równa stopie redyskontowej ustalanej przez bank centralny, powięk­szonej najczęściej o około dwa punkty procentowe.

Forma gwarancji wekslowej jest szczególnie praktyczna jako zabez­pie­czenie wykonania umowy. Weksel może np. zastąpić kaucję gotów­kową, a więc pozwala uniknąć zamrożenia gotówki.

W przypadku gwarancji bardzo często ma zastosowanie weksel własny in blanco zawierający jedynie podpis. Jednocześnie zawierane jest porozumienie wekslowe, które reguluje zasady wykorzystania weksla w przypadku niewywią­zania się z umowy.

2.8. Faktoring

Faktoring, jako określona forma przekazywania należności, po doświad­czeniach amerykańskich znalazł zastosowanie w Europie Zachod­niej dopiero w latach sześćdziesiątych. Instytucjami przejmującymi wierzytelności, tzw. fakto­rami, są banki albo wyspecjalizowane instytucje finansowe. Najczęściej fakto­ring definiowany jest jako przeniesienie wierzytelności handlowych z wierzy­ciela na fak­tora, który jednocześnie zobowiązuje się do wyegzekwowania wie­rzytelności oraz ewentualnego wcześniejszego uregulowania należności wierzy­ciela. Z tak ogólnej definicji wynika, że faktoring może pełnić trzy podstawowe funkcje:

• finansowania;

• usługową (rozliczeniową);

• gwarancyjną.

Finansowanie polega na uregulowaniu wierzytelności należnych wie­rzy­cielowi przed terminem wynikającym z transakcji kupna - sprzedaży. W ten sposób sprzedawca uzyskuje kredyt. Oczywiście uzyskany kredyt jest przeważ­nie niższy od kwoty należności, gdyż faktor odlicza należne mu opłaty. Fakto­ring ze względu na swą specyfikę jest formą finan­sowania krótkoterminowego i często nie przekracza 30 dni.

Bank lub wyspecjalizowana firma pełniąca rolę faktora często podej­mują funkcję usługową polegającą na inkasowaniu należności, a niekiedy także faktu­rowaniu, sporządzaniu sprawozdań.

Przejęcie wierzytelności przez faktora spełnia jednocześnie formę zabez­pieczenia przed ryzykiem nieściągalności wierzytelności.

Pełny faktoring występuje wtedy, gdy instytucja faktoringowa pełni wszystkie trzy funkcje, a szczególnie funkcję gwarancyjną. Faktor (instytucja finansowa), przejmując ryzyko związane z niemożliwością wyegzekwowania należności, przed zawarciem umowy sprawdza wiarygodność kredytową za­równo wierzyciela, jak i dłużnika. Pozytywna ocena warunkuje zawarcie umowy oraz ewentualne przejęcie przez faktora obowiązków świadczenia usług w rozliczaniu klientów, fakturowaniu, sporządzaniu sprawozdań.

Zakres funkcji pełnionych przez faktoring jest uzależniony od szczegóło­wego sformułowania umowy. Zawarta między sprzedawcą (wierzy­cielem) a faktorem umowa precyzuje zobowiązania prawne stron oraz szczegóły procedu­ralne. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej sprzedawca przed zawar­ciem umowy kupna-sprzedaży z nabywcą przesyła odpowiedni formularz kre­dytu do faktora. Po uzyskaniu akcep­tacji realizowana jest umowa kupna-sprze­daży. Natomiast w przypadku braku akceptacji przez faktora sprzedaż może być realizowana, jednak faktor nie nabywa należności z tego tytułu. Umowa kredy­towa między firmą dostawcy a faktorem jest zazwyczaj zawierana na dłuższe okresy, nawet kilkuletnie. Istnieje możliwość jej rozwiązania na wniosek każdej ze stron.

Faktoring jest procesem, a nie jednorazowym aktem przekazania należno­ści. Jest on szczególnie użyteczny w sytuacji, gdy firma ma wielu odbiorców swoich wyrobów. W tej sytuacji sprzedawca nie musi sprawdzać wypłacalności wszystkich swoich odbiorców, gdyż zrobi to za niego faktor, który jest ze swej istoty wyspecjalizowaną instytucją finansową.

Instytucja faktoringowa pobiera za swe usługi określone opłaty. Składają się na nie: prowizja oraz odsetki za okres rozliczeniowy. Prowizja za sprawdze­nie wypłacalności nabywcy oraz ponoszone ryzyko jest uzależniona od poziomu ryzyka. Najczęściej stanowi ona 1- 3% zaakceptowanej przez faktora kwoty na­leżności (faktur).

Oprocentowanie kredytu jest wyższe od aktualnej rynkowej stopy pro­centowej o około 2- 3 punkty procentowe.

Faktoring jest relatywnie kosztowną formą finansowania działalności go­spodarczej firmy. Ponieważ ma jednak określone zalety, znajduje zastosowanie w praktyce.

• Firma dostawca (wierzyciel) nie ma potrzeby analizowania wypłacalności poszczególnych klientów, gdyż uczyni to faktor, który przejmuje ryzyko związane z niewypłacalnością odbiorcy.

• Firma dostawcy może z wyprzedzeniem (przed terminem płatności należno­ści) otrzymać swą należność od faktora. Ten sposób finan­sowania sprzedaży zapewnia dostawcy terminowy napływ środków pieniężnych i jest korzyst­niejszy, np. od ubezpieczenia transakcji czy dyskontowania weksla. Faktor opłaca należność już w momencie wystawienia faktury.

• Finansowanie należności przez faktora może dotyczyć różnych wierzytelno­ści, pochodzących zarówno od firm prywatnych, jak i od firm publicznych (państwowych lub komunalnych).

• Umowy o faktoring zawierane są najczęściej na dłuższy okres, dzięki temu firma dostawca może zapewnić sobie stały i wygodny sposób finansowania należności.

• Należność, która jest przedmiotem umowy faktoringowej, może stano­wić jednocześnie zabezpieczenie kredytu udzielanego przy okazji reali­zacji funk­cji finansowania.

• Przejęcie przez faktora obowiązku świadczenia usług w zakresie fakturowa­nia, sprawdzania wypłacalności klienta, egzekwowania należności, sporzą­dzania sprawozdań może spowodować istotne obniżenie kosztów administra­cyjnych w firmie dostawcy, szczególnie w przypad­ku, kiedy firma ta ma wielu odbiorców. Należy pamiętać, że Świad­czenie tego typu usług w innych warunkach mogłoby być znacznie droższe.

• Faktoring może być traktowany jako alternatywna forma kredytu kupiec­kiego (kredytu dostawcy). Konkurencja występująca w gos­podarce rynkowej często wymusza na firmach, będących dostawcami, prowadzenie polityki sprzedaży stwarzającej dogodne warunki płatności dla odbiorcy, np. poprzez wydłużenie okresu płatności. Efekt ten można uzyskać, udzielając kredytu kupieckiego albo wykorzystując faktoring. Jednakże warunkiem udzielenia kredytu kupieckiego jest posiadanie przez sprzedawcę znacznych środków finansowych. Nato­miast zastosowanie faktoringu jest możliwe bez koniecz­ności posiada­nia takich środków przez sprzedawcę.

Podstawowym mankamentem faktoringu jest stosunkowo wysoka opłata pobierana przez instytucje faktoringowe (banki lub inne wyspecja­lizowane in­stytucje finansowe).

Faktoring może być szczególnie interesującą formą finansowania dla małych i średnich firm. Firmy te ze swej natury dysponują bardzo ograniczo­nymi środkami finansowymi. Nie mają wyspecjalizowanej kad­ry zdolnej do prowadzenia dojrzałej analizy wypłacalności klientów firmy oraz egzekwowania należności. W tej sytuacji, zamiast podejmować nadmierne ryzyko udzielania kredytu kupieckiego niesprawdzonemu odbiorcy, znacznie bardziej opłacalne może okazać się skorzystanie z, faktoringu, który dostarczy firmie środków fi­nansowych oraz przejmie od firmy dostawcy obowiązki, do których nie jest ona przygotowana.

2.9. Leasing

Leasing wywodzi się od angielskiego czasownika to lease, które można tłumaczyć jako wydzierżawić lub wypożyczyć. Przez to pojęcie rozumie się możliwość uzyskania prawa do użytkowania określonej rzeczy.

Umowa leasingu w polskim prawie jest umową nienazwaną, czyli nie uregulowaną przepisami prawa. Łączy ona w sobie elementy umów nazwanych, takich jak umowa: najmu, dzierżawy, sprzedaży.

Leasing można zdefiniować jako umowę, w której wydzierżawiający (le­asingodawca) przekazuje dzierżawcy (leasingobiorcy) prawo do użytkowania określonego aktywu w uzgodnionym okresie w zamian za ustalone płatności. Leasing może być również traktowany jako forma finansowania przedsię­wzięć inwestycyjnych. Jego rozwój jest konsekwencją przeciw­stawnych tenden­cji obserwowanych na rynku. Z jednej strony, presja postępu technicznego wy­musza na producentach ciągłą wymianę szybko starzejących się urządzeń pro­dukcyjnych, co wiąże się ze znacznymi wydatkami inwestycyjnymi. Z drugiej jednak strony, wytwórcy urządzeń napotykają trudności zbytu własnych wyro­bów. Wynajmowanie wyprodukowanych urządzeń na zasadach ratalnych opłat w tej sytuacji jest pożyteczne dla obu stron.

Leasing stwarza potencjalnemu inwestorowi szczególną możliwość ko­rzystania ze środka trwałego bez konieczności ponoszenia jedno­razowego wy­datku inwestycyjnego. Jest uważany jako sprzyjająca forma finansowania w przypadku:

• szybko rozwijającego się przedsiębiorstwa;

• ograniczeń kredytowych.

Leasing może przyjmować różne formy. Zależą one od poziomu rozwoju gospodarczego kraju, a także od systemu prawnego, na którym leasing został ukształtowany. Biorąc pod uwagę liczbę stron biorących udział w transakcji wydzierżawiania rzeczy, wyróżnia się:

• leasing bezpośredni, np. producent zawiera umowę leasingu bezpośrednio z użytkownikiem;

• leasing pośredni, w transakcji uczestniczą więcej niż dwie strony ­między pro­ducentem (leasingodawcą) a użytkownikiem (leasingobior­cą) występuje wyspecjalizowane przedsiębiorstwo leasingowe.

Ta druga forma leasingu z natury rzeczy bywa droższa dla przyszłego użytkownika (leasingobiorcy), który musi pokryć koszty funkcjonowania

i pewien zysk pośrednika.

Z punktu widzenia zobowiązań wynikających z umowy leasingowej wy­różnia się:

• leasing operacyjny (bieżący);

• leasing finansowy (kapitałowy, właściwy).

W przypadku leasingu operacyjnego zakłada się, że przedmiot leasin­gu może być użytkowany przez wielu leasingobiorców. W tym przypadku leasin­godawca jest szczególnie zaintereso­wany utrzymaniem w należytym stanie przedmiotu leasingu, dlatego najczęściej sprawuje daleko idący nadzór. Umowy dotyczące leasingu operacyjnego są zawierane na okresy krótsze niż czas eks­ploatacji (amortyzacji) urządzenia. Leasing operacyjny najczęściej przyjmuje formę leasingu bezpośredniego.

Przyjmuje się, że w przypadku leasingu operacyjnego leasingodawca nigdy nie przekazuje praw własności leasingobiorcy. W związku z tym ry­zyko i korzyści wynikające z praw własności pozostają przy leasingodawcy.

W konsekwencji leasingodawca jest nadal właścicielem, czyli wykazuje przedmiot leasingu we własnym bilansie i amortyzuje go oraz otrzymuje wyna­grodzenie w formie rat płatności leasingowych. Natomiast leasin­gobiorca ponosi jedynie opłaty leasingowe, które w całości może zaliczyć do kosztów działalno­ści gospodarczej.

Leasing finansowy (kapitałowy) jest kojarzony z sytuacją, gdy leasingo­biorca użytkuje przedmiot leasingu w czasie zbliżonym do okresu amortyzacji (użytkowania) urządzenia, a umowa leasingu najczęściej zawiera klauzulę, we­dług, której leasingobiorca będzie miał prawo zakupu przedmiotu leasingu po wygaśnięciu tej umowy.

W przypadku leasing finansowego następuje przekazanie leasin­gobiorcy ryzyka i praw własności do dzierżawionego obiektu. Praktyka wypracowała określone zasady postępowania:

• leasingobiorca może stać się właścicielem dopiero po zakończeniu okresu dzierżawy;

• okres dzierżawy nie powinien być krótszy niż 75% czasu użytkowania obiektu;

• ustalona z góry suma płatności leasingowych nie może być niższa niż 90% rzeczywistej wartości aktywu.

Kiedy dochodzi do leasingu finansowego, leasingobiorca ujmuje w ewi­dencji przedmiot dzierżawy, amortyzuje go, przekazuje leasingodawcy umowne raty płatności leasingowych, a po zakończeniu okresu leasingu przejmuje na własność odpłatnie lub nieodpłatnie dzierżawiony obiekt. Z kolei leasingodawca wyksięgowuje z ewidencji własnego majątku przed­miot leasingu w momencie rozpoczęcia leasingu, otrzymuje wynagrodzenie za świadczoną usługę w formie rat leasingowych, przekazuje prawo własności obiektu leasingu dzierżawcy po zakończeniu okresu leasingu.

Rozdział III

Instytucje wspomagające finansowanie

małej firmy

1. Banki

Wspomaganiem finansowym zajmuje się wiele instytucji krajo­wych, za­granicznych (np. Bank Credit National) i międzynarodowych (np. Bank Świa­towy, Europejski Bank Inwestycyjny, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju). Środki finansowe pochodzą ponadto ze źródeł bezzwrotnej pomocy w ramach Programu PHARE¹⁹, Brytyjskiego Funduszu Know-How i innych.

Mimo iż wiele banków w Polsce w swojej ofercie kredytowej wymienia kredyty dla małych firm, to nie przewiduje dla nich żadnych preferencji. Jednak należy zwrócić uwagę na pewne instytucje bankowe.

1.1. Bank Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych S.A. (BISE)

Bank ten powstał z misją wspierania rozwoju małych i średnich przedsię­biorstw, szczegól­nie tych, które tworzą nowe miejsca pracy.

Przedmiotem kredytu dla małych i średnich przedsiębiorstw mogą być gospo­darczo uzasadnione projekty inwestycyjne związane z uruchomie­niem, rozbu­dową i modernizacją przedsiębiorstw prywatnych o różnej formie prawnej. Za­kres działalności kredytobiorców powinien dotyczyć: produkcji przemysłowej, w tym produkcji materiałów budowlanych, ochrony środowiska, oszczędności energii, handlu i usług. Charakterystykę długo i krótkoterminowych złotowych kredytów przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Kredyty długo i krótkoterminowe BISE S.A.

Cechy kredytu	Kredyt 1998 r.
		Długoterminowe	Krótkoterminowe
Przeznaczenie kredytu Kwota kredytu Okres kredytowania Oprocentowanie Prowizja	zakupy inwestycyjne na uruchomienie lub rozsze­rzenie działalności go­spodarczej od 30 tys. do 2,4 mln zł do 6 lat z możliwością karencji na spłatę rat ka­pitałowych do 12 mie­sięcy zmienna, aktualna od 27% w stosunku rocz­nym od 1,2% do 1,7% kwoty udzielanego kredytu	bieżące potrzeby zwią­zane z prowadzoną działalnością od 30 tys. do 2,5 mln zł do 12 miesięcy zmienna, aktualnie od 27% w stosunku rocz­nym 1,2% kwoty udzielanego kredytu

Źródło: Oferta BISE S.A.

1.2. Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK)

Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK), w którym został utworzony fun­dusz poręczeń dla małych i średnich przedsiębiorstw.

O poręczenie kredytowe mogą ubiegać się firmy bez względu na status prawny i formę własności. Muszą one spełniać następujące warunki:

l) zatrudnienie nie przekracza 250 osób,

2) roczny przychód nie większy niż 20 mln ECU (ok. 60 mln zł),

3) suma bilansowa do 10 mln ECU. Poręczeniem może być objęty kredyt inwe­stycyjny lub na zakup surowców i materiałów do produkcji. Wysokość porę­czenia udzielonego przez Bank nie może przekraczać 70% kwoty przyznanego kredytu. Poręczenie nie obejmuje odsetek od kredytu. Jednocześnie nie może ono przekraczać sumy 4 mln zł. Okres trwania poręczenia winien być nie dłuż­szy się niż 5 lat. Prowizja od poręczenia uzależniona jest od okresu, na jaki prze­znaczono kredyt.

Oprócz Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie wnioski o udzie­lenie

poręczenia kredytowego z Funduszu Poręczeń Kredyto­wych przyjmują nastę­pujące banki: Rabo Bank Rolno-Przemysłowy Polska S.A. w Warszawie; Bank Inicjatyw Społeczno-Ekonomicz­nych S.A. w Warszawie; Powszechny Bank Kredytowy S.A.; Bank Gdański S.A.; Bank Rozwoju Eksportu; Po­wszechna Kasa Oszczędności Bank Państwowy; Bank Polska Kasa Oszczędno­ści S.A.; Bank Ochrony Środowiska S.A.; Spółdzielczy Bank Rozwoju „Samo­po­moc Chłopska”; Pierwszy Komercyjny Bank S.A. w Lublinie; Bank Zachodni S.A.

2. Instytucje wysokiego ryzyka

Venture capital (fundusz wysokiego ryzyka) to najczęściej kapitał sta­wiany do dyspozycji przedsiębiorstwom w celu umożliwienia im startu lub roz­winięcia działalności. Jest on lokowany w przedsięwzięcia o zwięk­szonym stop­niu ryzyka, za które uważa się m.in. finansowanie nowo powstających firm, in­nowacji, projektów wynalazczych czy prac badawczych, gdzie ryzyko jest czę­sto zbyt wysokie, by firma mogła uzyskać kredyt bankowy. Ewentualność fiaska rekompensuje inwestorom spo­dziewany stosunkowo wysoki zysk.

Fundusz wysokiego ryzyka, udostępniając przedsiębiorcy kapitał, który staje się jego kapitałem własnym, dzieli wraz z nim ryzyko i nagrodę związaną z prowadzoną działalnością gospodarczą, nie żądając z tego tytułu zabezpieczeń, płacenia prowizji i odsetek jak w przypadku kredytu. Finansowanie przedsię­wzięcia w powyższy sposób oznacza zgodę przedsiębiorcy na okresową współ­własność i dzielenie się „władzą” w firmie. Poza wsparciem kapitałowym sta­nowią również pomoc w za­kresie zarządzania finansami firmy i pełnią funkcje doradcze. Dla funduszu wysokiego ryzyka ważne jest, aby istniały realne szanse późniejszej odsprzedaży udziałów z godziwym zyskiem.

Zaangażowanie kapitału wysokiego ryzyka znacznie zwiększa wiarygod­ność przedsiębiorcy i może w przypadku poprawiającej się kondycji firmy umożliwić również skorzystanie przez nią z kredytów (dotąd niedostępnych).

Fundusze inwestycyjne typu venture capital są realizowane przeważnie w kilku etapach. W pierwszym etapie rozpoczyna działalność określony zespół ludzi, następnie często wytwarzany jest prototyp wyrobu oraz ocena popytu na ten produkt; tu zakres finansowania, zdaniem badaczy, jest większy niż w pierwszym etapie. Kolejny etap to produkcja oraz tworzenie sieci zbytu. Ostat­nim etapem jest ekspansja, rozszerzenie rynków zbytu i zwiększenie zdolności produkcyjnych. Na tym etapie powinien nastąpić pełny zwrot poniesionych na­kładów oraz wypracowanie nadwyżki w postaci zysku.

W warunkach polskich po dokonaniu inwestycji kapitału wysokiego ry­zyka następuje zwykle sprzedaż udziałów firmie „matce” lub innemu inwesto­rowi. W Polsce venture capi tal jest jeszcze mało znany, chociaż w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej funkcjonuje od dawna. Aktualnie obowiązu­jące w Polsce przepisy prawne w zakresie podatków stwarzają motywacje do podejmowania inwestycji finansowych w oma­wianej (specyficznej) formie. Są to przede wszystkim możliwości zali­czenia do kosztów uzyskania przychodów wydatków na: prace badaw­czo-rozwojowe i doświadczalne, opracowanie pro­jektów wynalazczych, reklamę. Ponadto podmioty gospodarcze finansujące przedsięwzięcia w ramach venture capi tal mogą także ograniczyć ryzyko, ubez­pieczając się od negatywnych skutków (strat) związanych z realizowaną inwe­stycją. Wypłacone odszkodowania zwolnione są z podatku dochodowego. W Polsce funkcjonują już tego typu instytucje finansowe.

1. Towarzystwo Inwestycji Społeczno -Ekonomicznych Sp. z o.o. (TISE)

Rolnej Skarbu Państwa, Fundacja na Rzecz Rozwoju Pol­skiego Rolnictwa i Instytucja ta działa od 1991 r. Jej udziałowcami oprócz Banku Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych są: Agencja Rozwoju Przemysłu, Agencja Własno­ści partnerzy francuscy. Wspiera ono rozwój małych i średnich prywatnych firm poprzez doinwestowanie kapitałowe, mini­mum 10 tys. zł lub wykup części udziałów w firmach nowo powstających oraz już istniejących. Udział TISE w kapitale spółki jest zawsze mniejszy niż 49%. Przedstawiciel TISE zasiada w Radzie Nadzorczej Spółki. TISE odsprzedaje swoje udziały na 3 do 10 lat. Dzięki kilkunastu „montażom finansowym” utworzono około 300 miejsc pracy, a ponadto zapewniono dalszą pracę kilkudziesięciu osobom.

2.2. Fundusz Inwestycji Kapitałowych

Fundusz ten działa w ramach Polsko-Brytyjskiego Programu Rozwoju Przedsiębiorczości (Polish-British Enterprise Project). Program ten jest wspólną inicjatywą rządów Polski i Wielkiej Brytanii, skierowaną na pomoc dla małych firm. Jest to największy program finansowany przez rząd brytyjski ze środków Funduszu Know-How w krajach Europy Wschodniej i Środkowej. Celem jego jest wszechstronna pomoc małym i średnim przedsiębiorstwom. Realizowana jest ona w ramach czterech programów kierowanych przez Lubelsko-Chełmską Fundację Rozwoju oraz Fundację Rozwoju Województwa Białostockiego. Jed­nym z nich jest Fundusz Inwestycji Kapitałowych. Wartość udziału kapitało­wego Funduszu w pojedynczym przedsięwzięciu wynosi 10-150 tys. USD. Oferowany jest przedsiębiorstwom zatrudniających do 100 pracowników (prefero­wane są instytucje zatrudniające 5- 50 pracowników), mających siedzibę na te­renie województwa lubelskie­go i białostockiego. Firmy te winny być co naj­mniej w 51% własnością prywatną. Preferowane są przedsiębiorstwa, działające w przetwórstwie rolno-spożywczym, przemyśle drzewnym, budowlanym oraz firmy turystyczne.

2.3. CARESBAC - Polska S.A.

CARESBAC (Care SmalI Business Assistance Corporation) został utwo­rzony przez międzynarodową organizację charytatywną Care jako spo­sób na wspomaganie rozwoju sektora prywatnego za granicą. W Polsce CARESBAC - Polska został utworzony przez CARESBAC, Fundusz Współpracy, Fundusz na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Europej­ski Bank Odbudowy i Rozwoju. Wspomagany jest również finansowo przez Korporację Prywatnych Inwestycji Zamorskich i Amerykańską Agencję Rozwoju Międzynarodowego. Spółka ta nie udziela kredytów bankowych, ale proponuje długoterminowy kapitał inwe­stycyjny według następujących zasad:

1) całkowita wartość inwestycji powinna wynosić 75- 300 tys. USD,

2) współinwestowanie odbywa się na zasadzie udziałów kapitałowych 25-49% całej wartości firmy.

Przez małe lub średnie przedsiębiorstwo Fundusz ten rozumie firmę, która:

1) zatrudnia 15-100 pracowników,

2) ma obrót roczny 150- 1500 tys. USD,

3) legitymuje się wartością majątku 50- 400 tys. USD. CARESBAC angażuje swoje udziały w dane przedsięwzięcie na 5- 7 lat.

2.4. Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa

Instytucja ta została powołana dzięki funduszom pochodzącym z fun­dacji amerykańskich, obecnie wspierana jest poprzez środki pocho­dzące od osób prywatnych z Europy i Stanów Zjednoczonych, także Unii Europejskiej i Ame­rykańskiej Agencji ds. Rozwoju. Głównym jej zadaniem jest wspieranie (róż­nymi metodami) rozwoju polskiego rolnictwa i gospodarki żywnościowej. Fun­dacja ta inwestuje na zasa­dzie spółek kapitałowych (venture capital) w przed­sięwzięcia zwią­zane z produkcją rolniczą, przetwórstwem płodów rolnych, a również z dziedzinami na rzecz obsługi rolnictwa i handlu. Firmy, w które inwe­stuje, powinny spełniać następujące warunki:

1. wykazywać się odpowiednią stopą zwrotu kapitału (wskaźnik IRR minimum 20%),

2. minimalny udział Fundacji w danym przedsięwzięciu nie powinien być niż­szy niż 20%.

Ponadto instytucja ta jest twórcą pierwszego programu przedsiębiorczości wśród kobiet wiejskich. Realizowany jest on w siedmiu wojew6dz­twach: elblą­skim, gorzowskim, jeleniogórskim, koszalińskim, nowosąde­ckim, płockim i sie­dleckim. Ma na celu pomóc kobietom ze środowisk wiejskich - założyć lub wspierać dalszy rozwój tzw. rodzinnych firm. Stąd Fundacja organizuje szkole­nia, a również uruchomiła działalność pożyczkową i doradczą.

Pożyczki preferencyjne przewidziane są dla osób, które podejmują dzia­łalność gospodarczą po raz pierwszy, a również dla tych, którzy uruchamiają nowe miejsca pracy. Udzielane są do wysokości 10 tys. zł na 1 rok. Ich opro­centowanie wynosi 27% w skali roku, a do najczęściej stosowanych form za­bezpieczeń należą: poręczenie, przewłaszczenie i weksel.

Jedną z form wspierania przedsiębiorczości na wsi jest także promo­wanie rozwoju agroturystyki. W tym celu w Fundacji funkcjonuje program turystyki wiejskiej, którego zadaniem jest przygotowanie mieszkańców wsi do organizacji nowej, modnej obecnie formy wypoczynku na wsi. Program ten działa w trzech województwach o tradycjach turystycz­nych (gorzowskim, jeleniogórskim, no­wosądeckim).

3. Pozostałe instytucje finansujące rozwój małych

Przedsiębiorstw

Poza instytucjami finansowymi omówionymi powyżej istnieje wiele in­nych jednostek, które zajmują się doradztwem, szkoleniem oraz udzie­lają poży­czek i dotacji. Są to instytucje o różnej formie prawnej - występują jako agencje, fundacje, inkubatory czy fundusze.

3.1. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa

Instytucja ta udziela preferencyjnych kredytów na zakup ziemi młodym rolnikom. Oprocentowanie wynosi 5,75% rocznie, a okres kredytowania może trwać do 15 lat. Ponadto od 1996 r. Agencja udziela kredytów przez akredyto­wane banki na rozwój przedsiębiorczości (z wyjątkiem rolnictwa) w gminach wiejskich i wiejsko-miejskich. Ubiegać się o nie mogą nowe firmy, które będą zatrudniać do sześciu osób lub już istniejące o zatrudnieniu do 50 osób. Maksy­malna kwota pożyczki wynosi 60 000 zł dla jednego podmiotu plus 10 000 zł na jedno nowe miejsce pracy. Oprocentowanie kredytu jest zmienne, nie większe niż 1,5% stopy redyskonta weksla (na podstawie danych ARiMR). Prowizja od udzielonego kredytu wynosi 5,5%.

3.2. Fundacja Rolnicza

Instytucja ta została ustanowiona przez Prymasa Polski w 1991 r. W ra­mach działalności statutowej udziela za pośrednictwem banków kredytów na:

1. wspieranie inicjatyw gospodarczych na wsiach ze szczególnym uwzględ­nieniem bezrobotnych,

2. odbudowa małej retencji wodnej oraz pozyskanie niekonwen­cjonal­nych źródeł energii dla wsi,

3. szkolenia dla małych firm. Oprocentowanie kredytu wynosi do: 15 tys. zł - 14,5%; 40 tys. zł - 17,5%; 80 tys. zł - 20%; 150 tys. zł - 22%.

Do czerwca 1996 r. udzielono 798 kredytów na łączną kwotę ­25 995 344 złotych na powstanie i rozwój małych firm, a również przyznano 186 tys. zł na cztery hydroelektrownie na rzece Warcie.

3.3. Polska Fundacja Promocji Małych i Średnich

Przedsiębiorstw

Fundacja powstała w 1995 r. i finansowana jest ze środków PHARE. Zo­stała powołana na bazie Zespołu Programów Funduszu Współpracy, (który reali­zował omówione wyżej dwa programy). Trwają obecnie negocjacje, co do moż­liwości zaangażowania środków m.in. z Banku Światowego, Know-How Fund oraz Amerykańskiej Agencji Rozwoju Międzynarodowego. Jej zadaniem jest inicjowanie i koordynowanie działań wspierających rozwój małych i średnich przedsiębiorstw oraz stymulowanie przepływu informacji i komunikacji między rządem a środowiskiem przedsiębiorców. Funda­cja dąży do tworzenia korzyst­nych warunków rozwoju małych firm przez wzmocnienie reprezentacji tego sektora oraz wpływanie na kształt uregulowań prawnych i jego rozwój. Ponadto zadaniem jej jest ułatwienie dostępu do:

1. informacji technologicznej, źródeł finansowania i nowych instrumentów finan­sowych,

2. infrastruktury materialnej - zasobów materialnych, sprzętu i budynków. Ma ona również na celu stworzenie projektów mechanizmów ułatwiających ko­rzystanie z preferencyjnych kredytów, poręczeń oraz dotacji.

3.4. Inkubator przedsiębiorczości (business incubator)

Inkubatory działają w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej od 15 lat. Są sposobem na zmniejszenie bezrobocia, wspierają inicja­tywy lokalne, po­budzają przedsiębiorczość i rozwój małych firm. Pol­skie inkubatory rozpoczęły swoją działalność w 1990 r., mają one różną formę prawną i organizacyjną. Ideą przewodnią tworzenia inkubatorów jest wspieranie rozpoczynających działal­ność przedsiębiorców przez skupienie firm w jednym budynku, udostępnienie im wspólnych faksów, telefonów, sal konferencyjnych, świadczenie na miejscu usług dorad­czych. Inkubatory pomagają w dostosowaniu działań firm do kon­kret­nych potrzeb, warunków oraz celów lokalnych. Można powiedzieć, że są one jednym z realizatorów strategii rozwoju lokalnego. Wspierają działalność przez oferowanie relatywnie niskiego czynszu za najem lokali, udostępnianie pełnego serwisu technicznego, świadczenie wspól­nych usług administracyjnych łącznie z prowadzeniem księgowości, poszukiwanie źródeł finansowania. Ob­serwuje się zjawisko synergii, polegające na efektywnej współpracy firm, wy­miany doświadczeń, wza­jemnej pomocy, a w konsekwencji tworzenia polskiej jednej rodziny biznesowej. Instytucje te koncentrują się głównie w regionach zagrożonych bezrobociem. W Polsce działa 30 inkubatorów. Oto przykład: w łódzkim inkubatorze działa 27 firm, tworzą one łącznie około 100 miejsc pracy. Firmy rozpoczynające działalność nie płacą czynszu w pierwszym miesiącu, w następnych miesiącach czynsze stopniowo wzrastają. Stawki czynszu są prze­ciętnie o 50% niższe od występujących w danej dzielnicy miasta.

3.5. Polska Agencja Rozwoju Regionalnego (PARR)

Polska Agencja Rozwoju Regionalnego (fundacja Skarbu Państwa) zo­stała powołana w 1993 r. Celem powołania Agencji było udzielanie bezpośred­niego wsparcia na rzecz rozwoju regionalnego oraz upowszech­nienia standar­dów Unii Europejskiej w zakresie wdrażania programów związanych z tym rozwojem²⁰. Instytucja ta ma swoje agencje w Łodzi, Wałbrzychu, Nowej Ru­dzie, Suwałkach, Olsztynie, Mielcu, Rzeszowie oraz Katowicach i realizuje:

1. Program PHARE-STRUDER (STRU­DER - Structural of D evelopmen t in Selected Regions),

2. Polsko ­- Szwajcarski Program Regionalny.

Pomoc w ramach programu PHARE - STRUDER skierowana jest do re­gionów Polski charakteryzujących się przestarzałą strukturą gospodar­czą i wy­sokim bezrobociem. Obejmuje ona następujące województwa: olsztyńskie, su­walskie, łódzkie, rzeszowskie, wałbrzyskie, katowickie. O pomoc finansową z tego programu mogą również ubiegać się firmy, które znajdują się poza wymie­nionymi województwami, ale realizują na ich terenie projekty inwestycyjne²¹.

Program PHARE-STRUDER składa się z czterech segmentów:

1. wsparcia struktur i działań szczebla regionalnego,

2. środków finan­sowych (Fundusz Dotacji, Fundusz Poręczeń, Regionalne Fundu­sze Inwestycyjne),

3. szkolenia i usług w zakresie doradztwa,

4. wsparcia Małych Projektów Infrastrukturalnych.

Środki Programu przeznaczone są m.in. na wsparcie istniejących małych i średnich przedsiębiorstw i na stworzenie dogodnych warunków do ich funkcjo­nowania. Pomoc ta może być udzielana bezpośrednio w ramach następujących komponentów:

1. Funduszu Dotacji,

2. Fun­duszu Poręczeń,

3. Regionalnych Funduszy Inwestycyjnych lub pośrednio w postaci:

1. wsparcia instytucji otoczenia biznesu i działań regional­nych,

2. szkolenia pracowników małych przedsiębiorstw, bezrobotnych i zagro­żonych bezrobociem,

3. doradztwa,

4. realizacji małych projektów infrastruk­turalnych.

Bezpośredniego wsparcia dla małych firm udzielał Fundusz Dotacji, któ­rego celem było wspomaganie prywatnej działalności gospodarczej i tworzenie nowych miejsc pracy. Od momentu uruchomienia funduszu poręczeń toczą się dyskusje nad dalszą możliwością wspomagania przedsiębiorstw poprzez dotacje. Z Funduszu Dotacji mogą korzystać tylko przedsiębior­stwa prywatne, które spełniają następujące warunki:

1. zatrudniają nie więcej niż 100 osób,

2. nie mają zobowiązań wobec Skarbu Państwa i Zakładu Ubezpieczeń Społecz­nych,

3. w roku poprzedzającym złożenie wniosku nie wykazały znaczącej straty,

4. podczas podpisywania umowy złożą zobowiązanie o kontynuacji działalno­ści na terenie województwa przez co najmniej 3 lata.

Firmy spełniające powyższe warunki mogą ubiegać się o dotacje na pro­jekty inwestycyjne, jeśli:

1. wartość nakładów inwestycyjnych kształtuje się w granicach 5 tys. -400 tys. ECU, a okres ich realizacji mieści się w granicach dwóch lat;

2. udział środków własnych wnioskodawcy w realizacji projektu stanowi co najmniej 20% całości nakładów. Dotacje z programu STRUDER wynoszą 25% wartości nakładów inwestycyjnych, w przypadku gdy nakłady inwesty­cyjne prze­kraczają 200 tys. ECU i część ich środków jest finansowana kre­dytem, wówczas odsetek środków własnych może stanowić 15%.

W programie STRUDER uczestniczą banki akredytowane. Oceniają one wnioski o udzielenie dotacji tych przedsiębiorstw, które jednocześnie w danym banku ubiegają się o kredyt na realizację tego samego projektu inwestycyjnego. Jeżeli przedsiębiorstwo zabiega o dotację (bez kredytu) wówczas oceną wniosku zajmuje się Polski Bank Rozwoju oraz Bank Inicjatyw Społeczno -Ekonomicz­nych. Szczegółową procedurę przyznawa­nia dotacji ilustruje rys. 3.

Dotacje z omawianego Programu są wypłacane na podstawie przed­stawionych przez firmę faktur i rachunków. Szczegółowe informacje o do­tacjach z Pro­gramu STRUDER można uzyskać w regionalnych agencjach rozwoju regional­nego. W ramach tego programu finansowane są również szkolenia i usługi do­radcze dla małego biznesu.

Rys. 3. Procedura przyznawania dotacji

3.6. Fundusz Mikro Sp. z o.o.

Instytucja ta jest finansowana przez Polsko-Amerykański Fundusz Przed­siębiorczości. Pożyczki są skierowane do małych firm prywatnych zatrudniają­cych do 10 osób, które nie mogą uzyskać kredytu w bankach, głównie z uwagi na brak zabezpieczenia i małe doświadczenie w branży. Są to nietypowe po­życzki najczęściej tzw. grupowe udzielane łącznie kilku firmom, które nawza­jem sobie gwarantują poręczanie pożyczek. Dlatego każdy z klientów zaciągają­cych pożyczkę jest odpowiedzialny solidarnie z innymi za spłatę całej kwoty pożyczki. Ze spłaty pożyczek rozlicza się cała grupa. Wysokość pierwszej po­życzki wynosi do 5 tys. zł, następne (po okresie spłaty poprzedniej) mogą być udzielane w kwocie wyższej - do 30 tys. zł. Oprocentowanie pożyczek jest stałe w okresie trwania umowy, a więc odsetki naliczone są w wysokości określonej w umowie, niezależnie czy zmienia się stopa procentowa w banku. Dlatego przy malejącej inflacji korzystne jest zaciągnięcie pożyczek na możliwie najkrótszy okres. Wysokość oprocentowania podawana i ob­liczana jest w stosunku rocz­nym, a więc odsetki naliczone są od wielkości pożyczki pozostającej do spłaty. Wysokość oprocentowania pożyczek - najniższa wynosi 29% i dotyczy poży­czek grupowych (od 4 do 7 osób). Okres spłaty pożyczki wynosi od 6 do 12 miesięcy.

Pożyczki z Funduszu Mikro są udzielane przez dwanaście lokalnych przedstawicielstw mających siedziby w: Gdańsku, Toruniu, Bydgoszczy, Po­znaniu, Łodzi, Warszawie, Lublinie, Wrocławiu, Gliwicach, Częstochowie, Katowicach i Krakowie. Do końca 1996 r. udzielono 570 pożyczek. Procedura udzielania pożyczek jest uproszczona w porównaniu ze stosowaną w bankach.

3.7. WOJEWÓDZKI Urząd Pracy

Rejonowy Urząd Pracy może udzielać pożyczek ze środków Funduszu Pracy przyznawanych w ramach łącznego limitu środków określonych na ten cel przez Dyrektora Wojewódzkiego Urzędu Pracy. Podmiotami uprawnionymi do ubiegania się o pożyczkę są:

1. osoby bezrobotne,

2. pracodawcy oraz jednoosobowe podmioty gospodarcze.

Jeżeli chodzi o bezrobotnych, to pożyczki mogą być udzielane na podję­cie działalności gospodarczej określonej przepisami ustawy o działalności go­spodarczej²². Sposób zabezpieczenia spłaty pożyczki uzależ­niony jest od wysoko­ści przyznanej kwoty środków finansowych. Najczęściej rejonowe urzędy pracy korzystają z poręczenia osób cywilnych lub prawnych wg prawa cywilnego, a również poprzez: weksle, hipotekę, gwarancje bankową, zastaw na prawach i rzeczach, blokadę środków na rachunkach bankowych. Pożyczki na podjęcie działalności gospodarczej oprocentowane są w stosunku rocznym w wysokości 50%. Natomiast w gminach uznanych za zagrożone wysokim bezro­bociem oprocen­towanie pożyczek wynosi 30% zmiennej stopy oprocentowania kredytu lombardowego.

Ponadto pożyczki udzielane są pracodawcom oraz jednoosobowym pod­miotom gospodarczym na zorganizowanie dodatkowych miejsc pra­cy dla bezro­botnych skierowanych na te miejsca przez rejonowy urząd pracy. Pracodawca powinien spełniać następujące warunki:

1. w ostat­nich 12 miesiącach nie zmniejszył zatrudnienia (chyba, że wynikało to z sezonowości produkcji lub usług),

2. prowadzi działalność co najmniej 6 miesięcy i w okresie tym nie zmniejszył zatrudnienia.

Wysokość pożyczki na utworzenie jednego miejsca pracy nie może prze­kroczyć kwoty 20-krotnego przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodo­wej. Warunki udzielania pożyczki (w tym wysokość stopy procentowej oraz wa­runki spłaty) określa się w umowie zawieranej przez rejonowy urząd pracy z pożyczkobiorcą. Pożyczki skierowane do tych jednostek oprocentowane w wy­sokości 70%, a w gminach uznanych za zagrożone wysokim bezrobociem strukturalnym 50% zmiennej stopy oprocen­towania lombardowego.

Omawiane powyżej pożyczki mogą być umorzone do wysokości 80% po speł­nieniu określonych przez pożyczkobiorcę warunków. Najczęściej otrzymują je osoby podejmujące działalność gospodarczą po raz pierw­szy. Przewiduje się również, że okres karencji spłaty kapitału i odsetek od udzielonej pożyczki nie może jednak przekraczać 12 miesięcy, natomiast okres całkowitej spłaty nie może przekraczać 4 lat.

Wielkość funduszy, jakimi dysponują Wojewódzkie Urzędy Pracy, zależy od środków przyznanych w Ustawie budżetowej, natomiast ich wykorzystanie roz­kłada się na szkolenia, prace interwencyjne, roboty publiczne, refundację wyna­grodzeń absolwentów i pożyczki.

ROZDZIAŁ IV

Źródła kredytów na rozwój małej firmy w praktyce na przykładzie Warsztatu Mechaniki Pojazdowej

1. Rys historyczny warsztatu mechanicznego

Zakład Mechaniki Pojazdowej, opisywany w niniejszej pracy, powstał jako jednoosobowa firma w 1990r., niezatrudniająca pracowników, rozliczająca się z Urzędem Skarbowym na zasadach ryczałtu.

Początkowo warsztat zajmował niewielkie pomieszczenie z zaadaptowa­nego garażu oraz zajmował się głównie jedynie drobnymi naprawami zespołów mechanicznych pojazdów. Stopniowo z biegiem lat warsztat został przeniesiony do specjalnie do tego celu wybudowanego i wyposażonego budynku znajdują­cego się na posesji jedynego pracownika a zarazem właściciela tejże firmy.

Kierując się wymaganiami lokalnego rynku usług właściciel postanowił rozszerzyć gamę oferowanych usług dodatkowo o naprawy blacharskie i lakier­nicze. W tym celu zostały zakupione niezbędne urządzenia potrzebne do wyko­nywania tychże napraw. Całość dotychczasowych inwestycji finansowana był z zaoszczędzonej części pieniędzy właściciela firmy wypracowanych w przeciągu kilku lat pracy. W pierwszych latach działalności, jak i obecnie klientelę warsz­tatu stanowią osoby z klasy średniej społeczeństwa posiadających samochody nie najnowsze, nie będące na gwarancji producenta, które w razie konieczności naprawy nie wymagają autoryzowanych stacji obsługi. Z biegiem lat rynek samochodowy w Polsce stopniowo nasycał się, popyt na samochody używane gwałtownie się zmniejszał wymuszając tym samym spadek cen tychże samo­chodów. Następstwem tego jest to, iż obecnie osoby średnio zamożne stać na kupno samochodu nowego lub zaledwie kilkuletniego. Awaryjność takich aut jest mała co sprawia, iż rzadziej wymagają one napraw typowo mechanicznych, z drugiej strony gwałtownie rosnąca ilość samochodów, a tym samym ilość wy­padków i drobnych stłuczek spowodowała przesunięcie głównego profilu dzia­łalności warsztatów z napraw mechanicznych w stronę napraw blacharskich i napraw powłok lakierniczych pojazdów. Opisane zmiany a gównie to, że po­dobnie jak w krajach Unii Europejskiej przeciętny wiek samochodów jeżdżą­cych po Polskich drogach jest coraz niższy, powodują również stopniowo ro­snące wymagania stawiane pracownikom warsztatów wykonującym naprawy. Również rosnąca z roku na rok konkurencja ze strony nowy powstających po­dobnych firm powoduje konieczność szczególnego zwrócenia uwagi na jakość wykonywanych usług. Renoma usług się bardzo ważna w kreowaniu wize­runku firmy na rynku. Obecni szansę przetrwania, w warunkach narastającej konkurencji, mają jedyni zakłady wciąż podnoszące markę swej działalności. Zakład taki jest powszechnie znany i ceniony przez klientów i nawet bez pono­szenia specjalnych kosztów związanych z promocją i reklamą jest w stanie przetrwać a nawet dobrze prosperować.

Zaistnienie wszystkich wymienionych czynników skłoniło właściciela firmy do zastanowienie się nad możliwościami dalszego rozwoju zakładu.

Dysponent omawianego warsztatu mechanicznego rozwój swojej firmy posta­nowił pokierować w stronę dalszego podniesienie jakości świadczonych napraw lakierniczych. Chcąc swe usługi wykonywać w sposób zupełnie profesjonalny konieczne stał się zakupienie bezpyłowej komory lakierniczej. Hermetyczność oraz doskonała wentylacja takiej komory umożliwia wykonywanie samochodo­wych powłok lakierniczych pozbawionych jakichkolwiek wad związanych z zanieczyszczeniem normalnego powietrza drobinami pyłu, kurzu i innymi nie­korzystnie wpływającymi na powstającą i schnącą powierzchnię lakierowaną auta. Inwestycja tego typu spowodowałaby wyprzedzenie konkurencyjnych warsztatów - nieposiadających tego typu urządzenia - w zmaganiach o pozy­skanie klientów i promowaniu swych zakładów. Niewystarczające możliwości płatnicze właściciela firmy - bezpyłowa komora lakiernicza to wydatek rzędu 70 tyś. zł - zmusiły go do poszukiwania możliwie korzystnego dla niego źródła finansującego inwestycję.

2. Kredyt bankowy

Rozpatrując problematykę kredytowania, warto zwrócić uwagę na pod­stawowe różnice między kredytem i pożyczką. Kategorie te różnią się istotnie z prawno-ekonomicznego punktu widzenia.

Pożyczka jest instytucją prawa cywilnego. Artykuł 720 § I Kodeksu cy­wilnego stwierdza: „...przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowią­zuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczo­nych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pie­niędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości”.

Kodeks cywilny nie reguluje umowy o kredyt bankowy. Jej regulacja prawna znalazła się w Prawie bankowym. Artykuł 69 ust. 1 Prawa bankowego stanowi: „...przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z prze­znaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kre­dytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu^”23.

Oznacza to, że pożyczkodawca nie ma wpływu na sposób wyko­rzystania udzielonej pożyczki. Natomiast w przypadku kredytu wyraź­nie określone jest jego przeznaczenie, a kredytodawca ma prawo kon­troli wykorzystania kredytu oraz możliwość wypowiedzenia umowy w przypadku niezgodnego z umową zastosowania środków kredytowych.

Podstawowymi różnicami między pożyczką a kredytem są:

• na pożyczkobiorcę przenoszona jest własność określonej ilości pienię­dzy, a na kredytobiorcę określona kwota środków pieniężnych w po­staci bez­gotówkowego pieniądza bankowego;

• kredyt udzielany jest na konkretne cele wskazane we wniosku kredyto­wym i sprecyzowane w umowie, natomiast pożyczki ten warunek nie musi dotyczyć;

• kredyt powinien być wykorzystany zgodnie z warunkami określonymi w umowie kredytowej; pożyczki ten warunek nie musi dotyczyć;

• kredyt powinien być odpłatny; pożyczka może być odpłatna lub nieod­płatna;

• umowa kredytowa musi być zawsze zawarta na piśmie; umowa pożyczki musi być zawarta na piśmie jedynie wówczas, gdy kwota pożyczki prze­kracza 500 PLN^24.

Biorąc pod uwagę istotę i zaprezentowany wyżej sposób definiowania kredytu, można stwierdzić, że kredyt może być udzielany tylko i wyłącz­nie przez banki. Natomiast pożyczka, jako kategoria prawa cywilnego ma znacznie szerszy za­kres.

Pierwszą instytucją w której próbowano pozyskać kredyt był bank BPH S.A. w Kielcach.

Bank rozpoczął działalność w lutym 1989 roku jako jeden z dziewięciu banków komercyjnych wydzielonych z Narodowego Banku Polskiego. Obecnie jest jednym z największych polskich banków, dysponuje siecią ponad 190 pla­cówek na terenie 15 województw. Na liście produktów kredytowych BPH S.A. znajduje się m.in.:

• kredyt na działalność gospodarczą dla małych firm,

• kredyt na bieżące potrzeby związane z działalnością gospodarczą.

Udzielanie kredytów jest jedną z podstawowych czynności operacyj­nych banków komercyjnych, które pełnią funkcję wyspecjalizowanego pośrednika finansowego. Ich działalność najczęściej obejmuje równoczesne przyjmowanie depozytów i udzielanie kredytów. Jak każda działalność gospodarcza wiąże się z pewnym ryzykiem.

Ryzyko kredytowe wynika z ewentualnego, trudnego do przewidzenia, opóźnienia w spłacie kredytu i należnych odsetek czy nawet utraty wierzytelno­ści. Chcąc zmniejszyć ryzyko kredytowe, banki podejmują działania polegające na:

1. selekcji wniosków kredytowych na podstawie analizy sytuacji mająt­kowej i zdolności kredytowej potencjalnego kredytobiorcy;

2. ocenie założeń projektów przedsięwzięć gospodarczych;

3. wymaganiu od kredytobiorcy złożenia odpowiednich zabezpieczeń zwrotu kredytu i należnych odsetek.

Jednym z głównych źródeł informacji o kredytobiorcy, jego sytuacji ma­jątkowej i zdolności kredytowej jest wniosek kredytowy, który określa istotne elementy umowy kredytowej. Wniosek przygotowany do złożony w BPH S.A. zawierał niżej wyszczególnione dane wymagane od wnioskodawcy przez bank.

l. Charakterystykę wnioskodawcy:

• nazwa firmy, adres firmy, rodzaj działalności prowadzonej przez firmę,

• historia działalności firmy (gdzie i kiedy powstała oraz profil działalno­ści);

• zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej oraz pełny numer REGON;

2. Kwota i waluta wnioskowanego kredytu.

3. Przeznaczenie kredytu.

4. Proponowany okres kredytowania, okres karencji i terminy spłaty.

5. Proponowane zabezpieczenie kredytu.

Równocześnie wymaga się uzupełnienia wniosku kredytowego dodat­kowymi materiałami, które stanowią załączniki wniosku kredytowego. Najogólniej za­łączniki można podzielić na dwa typy. Pierwszy charak­teryzuje aktualny stan firmy, a drugi prezentuje przedsięwzięcie i sytuację firmy po jego zrealizowa­niu.

Udzielając kredytu, banki podejmują działania mające na celu zmini­mali­zowanie ryzyka związanego z kredytowaniem. Działania te mają zminimalizo­wać straty w przypadku nieprzewidzianych trudności w wy­wiązywaniu się kre­dytobiorcy ze zobowiązań.

Podstawowym gwarantem spłaty kredytu jest dobra sytuacja gos­podarcza i fi­nansowa kredytobiorcy oraz jego zdolność do wywiązywania się ze zobowiązań. Dlatego bank przed podjęciem decyzji kredytowej przeprowadza szczegółową analizę wniosku kredytowego oraz załączo­nych do niego dokumentów.

Z zasady jednak bank nie poprzestaje na analizie, lecz żąda od kredyto­biorcy zabezpieczenia przewidzianego prawem cywilnym i weks­lowym. W ustaleniach tych bank uwzględnia rodzaj kredytu oraz charak­ter kredytobiorcy. Czynnikami decydującymi o formie zabezpieczenia są: rodzaj i wysokość kre­dytu, okres spłaty kredytu, stan majątkowy kredytobiorcy i jego status prawny.

Ogół zabezpieczeń można podzielić na:

• osobiste - odpowiedzialność osoby udzielającej zabezpieczenia całym jej majątkiem;

• rzeczowe - odpowiedzialność osoby udzielającej zabezpieczenia ogra­ni­cza się do konkretnych składników jej majątku.

Podstawowe rodzaje zabezpieczeń osobistych przyjmowanych przez BPH S.A. przedstawiono niżej,

l. Weksel własny in blanco - wystawiany przez kredytobiorcę.

2. Poręczenie wekslowe - awal

3. Poręczenie według prawa cywilnego

4. Gwarancja bankowa

5. Przelew (cesja) wierzytelności

6. Przystąpienie do długu

7. Pełnomocnictwo

Poniżej przedstawiono przykłady zabezpieczeń rzeczowych przyjmowanych przez BPH S.A.

l. Zastaw ogólny

2. Bankowy zastaw rejestrowy

3. Zastaw na prawach

4. Przewłaszczenie

5. Kaucja

6. Blokada środków na rachunkach bankowych

7. Hipoteka

Forma zabez­pieczenia kredytu jest ustalana przez bank w trakcie negocja­cji z kredyto­biorcą. W opisywanym przypadku jedynym akceptowanym przez bank zabezpieczeniem okazało się zabezpieczenie rzeczowe w formie hipoteki - obciążenie nieruchomości (w tym wypadku domu) prawem, na mocy, którego bank będzie mógł dochodzić zaspokojenia własnego roszczenia z nieruchomo­ści, bez względu na to czyją stała się własnością. Bank ma pierwszeństwo przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości.

Złożenie wniosku kredytowego z zasady poprzedzone jest negocja­cjami między bankiem (inspektorem kredytowym) a kredytobiorcą. W trakcie tych negocjacji uzgadniane są podstawowe postanowienia umowy kredytowej takie, jak wysokość kredytu, termin spłaty, wysokość oprocentowania, wysokość pro­wizji bankowej oraz rodzaje pro­ponowanego zabezpieczenia kredytu.

Po przykrych doświadczeniach z lat ubiegłych przy udzielaniu kredytów banki zwracają więk­szą uwagę na zdolność kredytową oraz możliwość zabez­pieczenia kredytu.

W rozpatrywanym przypadku wniosek o kredyt na sumę 70 tyś zł, po roz­patrzeniu, został odrzucony ze względu na niewystarczającą zdolność kredy­tową firmy. Jednocześnie bank wyraził gotowość udzielenia kredytu na kwotę ok. 30 tyś zł - w ocenie wnioskodawcy niewystarczającą na przeprowadzenie planowanej modernizacji zakładu.

3. Instytucje pozabankowe

Kredyty udzielane przez inne banki z reguły obłożone są warunkami po­dobnymi do tych, jakie stawia swym klientom BPH S.A. Dlatego po nieudanej próbie uzyskania kredytu w tymże banku poszukiwania zdobycia finansów na unowocześnienie zakładu mechanicznego skupiono na niebankowych instytu­cjach powołanych do istnienia specjalnie w celach pomocy w powstawaniu i rozwoju małych firm.

W mieście Kielce od 1995 roku działa Ośrodek Wspierania Przedsię­biorczości. Instytucja ta powstała po tym jak Rząd Polski zdecydował się na przyjęcie pożyczki z Banku Światowego na realizację projektu pod nazwą „Promocja zatrudnienia i rozwoju służby zatrudnienia”, który składa się z dziesięciu integralnych komponentów. Jednym z nich jest „Projekt Rozwoju Małej Przedsiębiorczości” - Tor # 10.

Realizatorem programu jest Minister­stwo Pracy i Polityki Socjalnej ko­rzystające z pomocy technicznej Uniwersytetu Stanowe­go Ohio. Całość przed­sięwzięcia jest finanso­wana ze środków budżetowych Państwa oraz z pożyczki Banku Światowego.

W ramach projektu tworzone są w organiza­cjach pozarządowych typu non - profit, w świetle polskiego prawa Fundacjach lub Sto­warzyszeniach, trzy elementy (komponenty) systemu wspierania przedsiębiorczości:

• Ośrodek wspierania przedsiębiorczości (OWP)

• Fundusz Rozwoju przedsiębiorczości (FRP)

• Inkubator przedsiębiorczości (Inkubator)

Idea Ośrodka Wspierania Przedsiębiorczości zakłada, że jest to organiza­cja współuczestnicząca w tworzeniu i rozwijaniu przedsię­biorczości oraz samo­zatrudnienia wśród bezrobotnych, wspomagająca lokalny rozwój społeczno-ekonomiczny poprzez aktywne wspieranie nowych i istniejących małych i śred­nich firm. Cele działalności OWP są integralnie związane z potrzebami i wymaganiami lokalnego rynku pracy. W szczególności cele te obejmują:

• wspieranie i popularyzowanie idei przedsiębiorczości i samozatrndnienia,

• aktywne wspieranie inicjatyw lokalnej społeczności w zakresie tworzenia i rozwijania małych i średnich przedsiębiorstw,

• aktywną współpracę z Rejonowymi urzędami pracy w celu wspierania samozatrudnienia wśród osób bezrobotnych, współpracę z innymi organiza­cjami (samorządowymi, prywatnymi, pozarządowymi) w celu tworzenia wspólnej płaszczyzny do działal­ności na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego regionu,

• inne cele wynikające z doraźnych .potrzeb gospodarczych i społecznych w regionie.

Cele OWP są realizowane po­przez działalność szkoleniową, dorad­czą i informacyjną.

Działalność szkoleniowa polega na organizowaniu przez OWP różnorod­nych szkoleń, kursów, seminariów i warsztatów dotyczących teorii i praktyki przedsiębiorczości. Działalność doradcza polega na indy­widualnej pracy z klientem w celu rozwiązania konkretnego problemu, rozwiązanie, którego nie jest możliwe poprzez działalność szkoleniową. Działalność informacyjna polega na dostarczeniu lub umożliwieniu klien­towi Ośrodka dostępu do informacji go­spodarczej potrzebnej przy zakłada­niu i kierowaniu firmą.

Fundusze Rozwoju Przedsiębiorczości stanowią obok Ośrodków Wspiera­nia Przedsiębiorczości i Inkubatorów Przedsiębiorczości jeden z elementów kompleksowego projektu, w wyniku, którego powstawać będą małe przed­się­biorstwa tworzące nowe miejsca pracy.

Pożyczki udzielane są na bazie umów cywilnoprawnych, maksymalnie do 50 tyś zł na okres nie dłuższy niż 36 miesięcy.

Oprocentowanie wynosi:

• 23% w skali roku,

• 24% w skali 24 miesięcy,

• 25% w skali 36 miesięcy.

Osoby ubiegające się o pożyczkę z FRP powinny przedstawić:

• zaświadczenie z Wojewódzkiego Urzędu Pracy o statusie osoby bezrobotnej (dla osób bezrobotnych),

• zaświadczenie z Urzędu Skarbowego o nie zaleganiu w podatkach,

• zaświadczenie z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o nie zaleganiu w opła­tach składek (dla osób prowadzących działalność gospodarczą),

• wniosek o pożyczkę wg wzoru obowiązującego w FRP,

• biznes plan wg wzoru obowiązującego w FRP,

• analizę działalności firmy w odniesieniu do funkcjonujących podmiotów go­spodarczych,

• odpowiednie zabezpieczenie pożyczki (ustalone przez FPR stosownie do wysokości kwoty pożyczki: weksel in blanco - zabezpieczenie obowiąz­kowe, poręczenie osób fizycznych - zarobek min. 700 zł netto - również zabezpieczenie obowiązkowe, zastaw, przeniesienie własności, zastaw hi­potecznych, blokada lokat bankowych.

Dodatkowo Fundusz od zawarcia umowy pobiera opłatę manipulacyjną w wy­sokości 3% kwoty pożyczki. Osoby ubiegające się o pożyczkę mogą skorzystać z częściowej refundacji odsetek przez RUP w wysokości 24114 zł przy opro­centowaniu 7,2% w skali rocznej^25.

Odbiorcami usług FRP tworzonych w ramach projektu TOR # 10, są osoby bezrobotne, zagrożone grupowymi zwolnieniami oraz przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą nie dłużej niż 24 miesiące, zatrudniających do 10 osób z zastrzeżeniem, że rozpoczynali działalność gospodar­czą w opar­ciu o pożyczkę uzyskaną z Rejonowego Urzędu Pracy lub wcześniej z FRP.

Jak wcześniej przedstawiono warsztat mechaniczny, na którego moderni­zację starano się uzyskać kredyt, powstał bez pomocy RUP lub FRP, wyłącznie z własnych pieniędzy

obecnego właściciela. Funkcjonuje również dłużej niż 24 miesiące. Wszystkie te czynniki w rozpatrywanym przypadku uniemożliwiają również uzyskanie kredytu z Funduszu Rozwoju Przedsiębiorczości.

Trzecią instytucją, w które poszukiwano funduszy na rozwój firmy był Rejonowy Urząd Pracy w Kielcach Niestety RUP udziela kredytów na bardzo podobnych warunkach jak FRP - tylko osobą bezrobotnym na podjęcie działal­ności gospodarczej oraz osobą, które rozpoczęły prowadzenie własnej firmy dzięki kredytowi RUP lub FRP.

Rozdział V

Małe i średnie przedsiębiorstwa w układzie

Regionalnym (wojewódzkim)

1. Przestrzenna koncentracja zakładów małych i średnich

Lokalizacja małych i średnich zakładów w przestrzeni gospodarczej Polski rządzi się specyficznymi prawami. W 1995 r. na ogólną liczbę 1 261tys²⁶ małych i średnich zakładów 234.3 tys., tj.19% ogółu zakładów tej wielkości, zlokalizowanych było w woj.katowickim i warszawskim. Liczba pracujących w zakładach małych i średnich, prowadzących swoją działalność na obszarze wyżej wspomnianych województw, przekroczyła w 1995 r. 1.3 mln osób, co stanowiło 20% ogółu pracujących w zakładach małych i średniej wielkości. W 1995 r. w dziesięciu województwach²⁷, w których znajduje się największa liczba zakładów małych i średnich, swoją działalność prowadziło 578.4 tys. zakładów, zatrudniając ponad 3.2 mln pracowników (tablica 1a.). Oznacza to, że zgromadzony na obszarze dziesięciu województw potencjał jednostek małych i średnich stanowi 46% ogółu jednostek tej wielkości działających w kraju, a pracujące w nich osoby - 48% ogółu pracujących (w zakładach małych i średnich). Województwa, w których obserwujemy największą przestrzenną koncentrację jednostek małych i średnich, nie tworzą jakiegoś zwartego obszaru, jakkolwiek większość zakładów prowadzi swoją działalność w zachodniej części kraju (w dychotomicznym podziale Polski na część wschodnią i zachodnią) mapka.

Zakłady małe i średnie w 1995 r.

W przeciwieństwie do obszaru, w którym działa duża liczba zakładów małych i średnich, województwa, w których zlokalizowana jest najmniejsza ich ilość, tworzą z dwoma wyjątkami²⁸- zwarty obszar położony we wschodniej części kraju²⁹ (oba obszary są pod względem zajmowanej powierzchni równoważne). W obszarze tym skupia się 98.7 tys. zakładów małych i średnich, a liczba pracujących w nich osób przekracza 0.5 miliona (tablica 1b.). Zlokalizowane tu małe i średniej wielkości zakłady reprezentują 8% całej populacji zakładów tej wielkości, a pracujące osoby stanowią 8% ogółu pracujących w jednostkach małych i średnich. Przestrzenny rozkład pracujących w zakładach małych i średnich w swoim zasadniczym kształcie nawiązuje do regionalnych układów rynku pracy (pracujących ogółem). Niemniej, to co odróżnia oba rozpatrywane przez nas obszary, tj. województwa o najwyższej liczbie zakładów małych i średnich w przeciwieństwie do województw, w których zlokalizowana jest ich najmniejsza ilość, to nieco odmienne relacje pomiędzy liczbą pracujących ogółem a liczbą pracujących w zakładach małych i średnich (rys.2). Przypomnijmy, że województwa, w których koncentruje się największa

liczba zakładów małych i średnich skupiają 48% pracujących w jednostkach małych i średnich i nieco ponad 50% ogółu pracujących, podczas gdy w województwach, w których

zlokalizowana jest najmniejsza liczba zakładów małych i średnich, zatrudnienie znajduje 8% pracujących w tej kategorii zakładów i 7% pracujących ogółem. Te drobne na pozór różnice procentowe w udziale pracujących ogółem oraz w udziale pracujących w zakładach małych i średnich maskują istotne różnice w regionalnej strukturze zakładów według ich wielkości, jak też w liczbie pracujących w zakładach małych i średnich z jednej strony, a w zakładach dużych - z drugiej. Zagadnieniu temu poświęcimy znacznie więcej uwagi w innym miejscu niniejszego opracowania.

2. Lokalizacja zakładów małych i średnich w obszarach uprzemysłowionych

Sądzić można, iż w warunkach polskich o lokalizacji znacznej ilości zakładów małych i średnich decyduje bliskość dużych aglomeracji miejskich oraz dobrze rozwinięty, różnorodny przemysł. Wysoki poziom uprzemysłowienia, wyrażający się liczbą pracujących w przemyśle (sekcje C, D i E według Europejskiej Klasyfikacji Działalności) w przeliczeniu na 10 000 mieszkańców, skorelowany jest przede wszystkim z liczbą zakładów dużych, a w znacznie mniejszym stopniu z liczbą zakładów małych i średnich oraz z ogółem pracujących w nich osób. W najbardziej uprzemysłowionych województwach³⁰, w których przeciętnie co dziesiąty mieszkaniec pracuje w przemyśle, w zakładach małych (0-50 osób) pracowało 44% całej populacji pracujących w tej kategorii zakładów, a w zakładach średnich (51-200 osób)- 42%. Województwa odznaczające się wysokim potencjałem produkcyjnym skupiały prawie połowę pracowników wszystkich dużych zakładów pracy w kraju (tablica 2) i odpowiednio nieco więcej niż połowę pracowników zakładów małych i średnich. W 1995 r. pracujący w dużych zakładach stanowili 44% ogółu pracujących w województwach o najwyższym poziomie uprzemysłowienia, podczas gdy pracujący w zakładach małych 39%całej populacji pracujących w tej grupie województw (pozostałe 17% pracujących stanowiły osoby zatrudnione w zakładach średniej wielkości).

Pracujący w zakładach małych i średnich w ogólnej liczbie pracujących w województwie w 1995 r.

W województwach, w których tylko co 17 mieszkaniec pracuje w przemyśle, zakłady małe (0-50 osób) dawały w 1995 r. zatrudnienie 47%, a zakłady małe i średnie łącznie 70% ogółu pracujących w obszarze o najniższym poziomie uprzemysłowienia. Z uwagi na małą liczbę zakładów dużych, które partycypują w lokalnym rynku pracy tylko w 30%, gospodarka tego obszaru oparta jest na działalności zakładów małych i średnich. Wraz z niższym poziomem uprzemysłowienia zmniejsza się liczba pracujących w województwie, przy czym spadek ten jest wyraźnie silniejszy w grupie zakładów dużych i małych, a relatywnie mały w przypadku zakładów średniej wielkości. Inne proporcje występują jeśli zakłady według liczby pracujących w nich osób rozpatrywać nie w odniesieniu do Polski jako całości ale w ramach wyróżnionych przez nas grup województw (od I do IV); wraz ze spadkiem poziomu uprzemysłowienia wzrastają udziały pracujących w zakładach małych i średnich maleją natomiast udziały pracujących w zakładach dużych. Istotną barierę w rozwoju dużych zakładów w obszarach o niskim poziomie uprzemysłowienia stanowi brak infrastruktury przemysłowej, niski poziom kwalifikacji siły roboczej, a przede wszystkim ograniczone lokalne rynki zbytu. Nie bez znaczenia jest relatywnie niska gęstość zaludnienia województw o niskim poziomie uprzemysłowienia co sprawia, że przedsiębiorstwa mają małe możliwości wyboru lokalnych partnerów a rynek pracy, życie kulturalne i socjalne są zbyt płytkie aby przyciągnąć bardziej wykwalifikowany personel.

3. Małe i średnie zakłady a lokalne rynki zbytu

Małe i średnie zakłady, które dostarczają produkcję o niezbyt zaawansowanej technologii (tzw. low-tech) i w niezbyt dużych ilościach, nastawione są przede wszystkim na obsługę rynków lokalnych. Znaczna ilość zakładów małych i średnich prowadzi działalność handlową i budowlaną, co w kontekście charakteru tego rodzaju działalności, zdaje się podkreślać lokalny rys ich aktywności. Z uwagi na to, że konsumentami towarów i usług, świadczonych przez małe i średnie zakłady, są zapewne przede wszystkim gospodarstwa domowe, ich rozmieszczenie może być istotnym wyznacznikiem lokalizacji większości zakładów małych i średnich. W obszarze o najwyższej koncentracji ludności, obejmującym woj. warszawskie, bielskie, katowickie, krakowskie i łódzkie, a stanowiącym zaledwie 6% powierzchni kraju, występuje duża liczba zakładów o liczbie pracujących przekraczających 200 osób. W 1995r. pracujący w dużych zakładach zlokalizowanych w obszarze największej koncentracji ludności (przeciętna gęstość zaludnienia wynosi tu ponad 500 osób na 1 kilometr kwadratowy), a więc dysponujące najbardziej rozległym i różnorodnym rynkiem pracy, stanowili 38% ogółu pracujących w zakładach liczących 201 i więcej pracowników, podczas gdy ta sama kategoria zakładów w obszarach o małej gęstości zaludnienia i tym samym relatywnie małej liczbie ludności, była miejscem pracy dla 16% populacji pracującej w dużych zakładach pracy (tablica 3). Inny charakter produkcji, jaką świadczą małe i średnie zakłady sprawia, iż zwłaszcza te pierwsze są silniej - co nie znaczy jednak wprost proporcjonalnie - związane z lokalnymi rynkami zbytu, a tym samym z liczbą potencjalnych konsumentów, tj. ludnością zamieszkującą dane terytorium. Proporcje między liczbą pracujących w poszczególnych kategoriach zakładów (zakłady małe o liczbie pracujących poniżej 5 osób, zakłady małe zatrudniające od 6 do 50 osób oraz zakłady średnie, w których pracuje od 51 do 200 osób) a liczbą ludności są relatywnie najwierniej zachowane w przypadku zakładów małych o liczbie pracujących do 5 osób. Obszary zamieszkałe przez 25% ludności, a zajmujące 6% powierzchni kraju, są miejscem aktywności dla 28% populacji pracujących w zakładach małych. W obszarach o najmniejszej gęstości zaludnienia, gdzie kolejne 25% ludności kraju zamieszkuje terytorium stanowiące 45% powierzchni Polski, zlokalizowana jest nieco mniejsza liczba małych zakładów pracy; osoby w nich zatrudnione stanowią 21% ogółu pracujących w zakładach tej wielkości. W odniesieniu do lokalizacji zakładów małych, o liczbie pracujących od 6 do 50 osób, obserwuje się znacznie większe - jakkolwiek nie tak duże jak to ma miejsce w przypadku zakładów dużych - dysproporcje w przestrzennym rozmieszczeniu; dla ponad 31% pracujących w zakładach tej wielkości miejscem pracy są regiony o największej koncentracji ludności, podczas gdy w obszarach o dużym rozproszeniu pracujący w zakładach małych (6-50 osób) stanowią niecałe 21% populacji pracujących w tej kategorii zakładów. Pewne zależności między liczbą pracujących a liczbą ludności odnajdujemy również w przypadku zakładów średniej wielkości o liczbie pracujących od 51 do 200 osób.

4.Regionalne układy małych, średnich i dużych zakładów

W analizie regionalnych struktur wielkości zakładów podstawowe znaczenie ma relacja zakładów dużych i małych. Te ostatnie mogą prowadzić swoją działalność tam, gdzie potrzeby rynku są - z tych lub innych względów - ignorowane przez duże zakłady pracy, względnie w sytuacjach, gdy na rynku pojawia się pewna nisza, której nie są w stanie wypełnić duże jednostki swoją produkcją masową. Małe zakłady mogą zatem funkcjonować wszędzie tam, gdzie rozdrobniony i "płytki rynek" zgłasza zróżnicowane zapotrzebowanie na towary i usługi charakteryzujące się niskimi nakładami materiałowymi oraz wysoką elastycznością. Małe zakłady mogą także występować jako kooperanci dużych przedsiębiorstw.

Podstawę typologii struktur regionalnych stanowiły frakcje pracujących w małych i dużych zakładach. Wyodrębniono 6 typów struktur (tablica 4) Skrajne struktury charakteryzowały się, z jednej strony - dużym udziałem zakładów małych i średnich (typ I), a z drugiej - wysokim udziałem zakładów dużych i bardzo niskim zakładów średniej wielkości (typ VI). Struktura pracujących, w której znaczący udział mają pracujący w zakładach małych i średnich jest typowa dla woj. częstochowskiego, kaliskiego, leszczyńskiego, nowosądeckiego, pilskiego, radomskiego, słupskiego i suwalskiego (rys 3). Natomiast woj, warszawskie, katowickie, krakowskie, legnickie, lubelskie, płockie, rzeszowskie i wałbrzyskie stanowią przykład struktury zdominowanej przez zakłady duże.

Próba objaśnienia przestrzennego zróżnicowania struktur wielkości zakładów ograniczyła się - z konieczności -do analizy struktur gospodarczych poszczególnych regionów (województw). Zwrócono uwagę, że w skali kraju znaczenie zakładów małych i średnich (w kategoriach liczby osób w nich pracujących) różni się w zależności od sekcji gospodarki narodowej. I tak pracujący w małych i średnich zakładach sekcji "transport, gospodarka magazynowa i łączność" stanowili w 1995 r. zaledwie 30% ogółu pracujących w tej sekcji gospodarki narodowej. Domeną małych i średnich zakładów była działalność handlowa, naprawy i hotelarstwo (90% pracujących w tych sekcjach gospodarki narodowej to pracujący w zakładach małych i średnich) oraz w nieco mniejszym stopniu działalność związana z budownictwem (pracownicy małych i średniej wielkości zakładów stanowili 74% ogółu pracujących w sekcji "budownictwo"). Można się zatem spodziewać, że gospodarka regionu, którego profil wyznacza działalność handlowa oraz budownictwo będzie zorganizowana w daleko większym stopniu w postaci zakładów małych i średnich niż to ma miejsce w innych regionach.

Zestawienie struktur gospodarczych (pracujący w układzie sekcji gospodarki narodowej), w ramach uprzednio wyróżnionych typów, nie pozwala na jednoznacznie przyporządkowanie udziału małych, średnich i dużych zakładów pracy określonej strukturze (tablica 5). Wyjątkiem jest sekcja C i E obejmująca górnictwo, kopalnictwo oraz zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. Wydobycie kopalin i produkcja energii dokonujące się na masową skalę, wymagają zupełnie innej organizacji procesów produkcyjnych oraz innego, niż dajmy na to działalność handlowa czy budowlana, zorganizowania w jednostki małe. średnie i duże. Pracujący w przemyśle wydobywczym i energetycznym (sekcje C i E) stanowili 2 - 3% ogółu pracujących w obszarach zaliczonych przez nas do typu I, II i III (relatywnie niski udział zakładów dużych oraz wysoki - zakładów małych) oraz od 4 do 10% ogółu pracujących w obszarach o relatywnie dużym udziale pracujących w zakładach dużych i małym udziale osób pracujących na rzecz zakładów małych (typ V i VI). Inne sekcje nie wykazują takiej prawidłowości w miarę jak zmieniają się relacje między udziałami pracujących w zakładach małych, średnich i dużych.

Typy strukturalne

Wytłumaczenia zdaje się dostarczać zestawienie zawarte w tablicy 6. Okazuje się bowiem, że każdy rodzaj działalności (sekcja według Europejskiej Klasyfikacji Działalności) odznacza się dość wyraźną gradacją udziału pracujących w zakładach małych i średnich, w zależności od przechodzenia do poszczególnych typów strukturalnych. Zwróćmy uwagę, że w województwach zaliczonych do typu I, gdzie udział pracujących w małych i średnich zakładach jest najwyższy (przeciętnie 69% ogółu pracujących), pracownicy tej kategorii zakładów stanowią najliczniejszą grupę spośród ogółu pracujących, w każdej z wyróżnionych sekcji gospodarki narodowej. Z kolei typ VI, grupujący województwa z relatywnie niskim udziałem pracujących w zakładach małych i średnich (przeciętnie 53% ogółu pracujących) to typ struktury, gdzie pracujący w zakładach małych i średnich stanowią najmniej liczną frakcję i to bez względu na rodzaj prowadzonej działalności. Wynika stąd, że na regionalne układy pracujących w zakładach małych, średnich i dużych nie oddziaływuje struktura gospodarki regionu. Powyższą uwagę potwierdzają hipotetyczne udziały pracujących w zakładach małych i średnich w ogólnej liczbie pracujących (tablica 6). Wielkość tych udziałów nie odbiega zbytnio od wielkości udziałów rzeczywistych, wyliczonych dla poszczególnych typów strukturalnych. Podstawę prezentowanych udziałów stanowiła hipotetyczna liczba pracujących w zakładach małych i średnich, wyliczona w oparciu o stałą strukturę pracujących według sekcji, typową dla kraju jako całości.

U w a g a: sekcje C i E - górnictwo, kopalnictwo, zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę; sekcja D - działalność produkcyjna; sekcja F - budownictwo; sekcje G i H - handel, naprawy, hotele i restauracje; sekcja I - transport, gospodarka magazynowa i łączność; sekcje J, K i L - pośrednictwo finansowe, obsługa nieruchomości, wynajem i działalność związana z prowadzeniem interesów, administracja publiczna i gwarantowana prawnie opieka socjalna; sekcje A, B, M, N i O - rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo, edukacja, ochrona zdrowia, opieka socjalna oraz pozostała działalność usługowa komunalna, socjalna i indywidualna.

5. Przestrzenne skupiska małych i średnich zakładów działalności produkcyjnej (sekcja D)

Z uwagi na to, że produkcja małych i średnich zakładów obejmuje bardzo szeroki zakres wyrobów, podjęto próbę grupowania województw w agregaty o zbliżonym profilu (strukturze) działalności produkcyjnej. Do grupowania województw wykorzystano metodę elementarnych połączeń (linkage analysis)³¹. Zastosowanie tej metody pozwoliło na utworzenie 8 grup województw (od A do H) o charakterystycznych cechach działalności produkcyjnej każda (tablica 8). W wyróżnionych grupach województw wiodący udział miała produkcja artykułów spożywczych; napojów i wyrobów tytoniowych, jak też produkcja tkanin i wyrobów włókienniczych, jakkolwiek waga tej produkcji w działalności produkcyjnej małych i średnich zakładów jest w każdej grupie inna. Produkcja artykułów spożywczych, napojów i wyrobów tytoniowych odgrywa największą rolę (pracujący przy produkcji artykułów spożywczych mają najwyższy udział procentowy w strukturze pracujących w zakładach małych i średnich) w grupie E³² (25.8%) oraz w grupie H³³ (24.3%), podczas gdy produkcja tkanin i wyrobów włókienniczych jest tym rodzajem produkcji, której rozmiary wyróżniają grupę D³⁴ (39.9% pracujących w podsekcji

"produkcja tkanin i wyrobów włókienniczych") oraz grupę C³⁵ (24.9% pracujących). Profil działalności produkcyjnej, który wyróżnia pozostałe grupy to: produkcja skóry i wyrobów ze

skóry - grupa A³⁶; produkcja metali i przetworzonych wyrobów z metali - grupa G³⁷; produkcja drewna i wyrobów z drewna -grupa B³⁸; produkcja metali i przetworzonych wyrobów z metali oraz produkcja urządzeń elektrycznych i optycznych - grupa F³⁹; produkcja gdzie indziej nie sklasyfikowana czyli głównie produkcja mebli, instrumentów muzycznych i artykułów sportowych - grupa E. Poszczególne obszary o zróżnicowanej strukturze działalności produkcyjnej nie tworzą zwartych kompleksów przestrzennych (rys.4). Niemniej, można zauważyć, że na obszarach o najniższym poziomie uprzemysłowienia najczęściej występują struktury, które wyróżniliśmy jako te, gdzie małe i średnie zakłady podejmują przede wszystkim działalność związaną z produkcją tkanin i wyrobów włókienniczych (woj. białostockie, ostrołęckie, siedleckie, sieradzkie i skierniewickie), z produkcją drewna i wyrobów z drewna (woj. nowosądeckie, olsztyńskie i suwalskie) i oczywiście z produkcją artykułów spożywczych (woj. bialskopodlaskie, elbląskie, koszalińskie, łomżyńskie i zamojskie). W Europie Zachodniej coraz częściej nowe ośrodki powstają poza tradycyjnymi centrami przemysłowymi. Składają się nań małe i średnie zakłady o zbliżonym profilu produkcji. Zakłady tam zlokalizowane charakteryzuje brak hierarchicznych powiązań, a proces produkcji przebiega w wyniku współdziałania znacznej liczby zakładów w taki sposób, że tylko niewielka liczba zakładów produkuje dobra finalne. Reszta zakładów pracuje w charakterze podwykonawców, a ich produkcja nadzorowana jest przez pierwszą grupę zakładów.

Województwa o charakterystycznych cechach działalności produkcyjnej

Brak informacji na temat funkcjonalnych powiązań małych i średnich zakładów nie pozwala na identyfikację podobnych procesów w polskiej przestrzeni gospodarczej. Niemniej, obserwowana na obszarze niektórych województw koncentracja działalności produkcyjnej małych i średnich zakładów, o zbliżonym profilu produkcyjnym, pozwala mniemać, iż sąsiedztwo to - w sensie geograficznym - związane jest z pewnymi formami kooperacji (między zakładami małymi i średnimi, jak też między tą grupą zakładów a zakładami dużymi). Na szczeblu lokalnym koncentrację małych i średniej wielkości zakładów obserwuje się przede wszystkim w odniesieniu do zakładów produkujących artykuły spożywcze, napoje i wyroby tytoniowe (podsekcja DA według Europejskiej Klasyfikacji Działalności) oraz w stosunku do zakładów wytwarzających tkaniny i wyroby włókiennicze (podsekcja DB). Takie lokalne skupiska zakładów małych i średnich, o jednorodnym profilu produkcji, występują na obszarze woj.łódzkiego i sieradzkiego (produkcja tkanin i wyrobów włókienniczych) oraz w woj.koszalińskim, suwalskim i zamojskim (przetwórstwo spożywcze).W każdym przypadku małe i średnie zakłady przetwórstwa spożywczego bądź zajmujące się produkcją wyrobów włókienniczych zatrudniają, co najmniej, 20% pracujących zaangażowanych w działalność produkcyjną na danym obszarze. Znaczenie wyżej wymienionych skupisk zakładów małych i średnich (poza woj.łódzkim) - biorąc pod uwagę rozmiary produkcji -jest w wymiarze krajowym raczej marginalne. W skali kraju liczą się natomiast skupiska małych i średnich zakładów przetwórstwa spożywczego zlokalizowane w woj. warszawskim i katowickim oraz zakłady wytwarzające tkaniny i wyroby włókiennicze w woj.warszawskim i poznańskim, a przede wszystkim małe i średnie zakłady tekstylne województwa łódzkiego. Dla rozwoju małych i średnich zakładów korzystne warunki stworzone zostały zwłaszcza w województwach należących do grupy F (woj. warszawskie, katowickie i krakowskie) gdzie obok małych i średnich zakładów przetwórstwa spożywczego i wyrobów tekstylnych istotną rolę odgrywają małe i średnie zakłady prowadzące działalność wydawniczą i poligraficzną, zakłady zajmujące się produkcją urządzeń elektrycznych i optycznych oraz zakłady produkujące metale i przetworzone wyroby z metali. W przypadku woj.warszawskiego, katowickiego i krakowskiego możemy mówić o zupełnie nowych ośrodkach, które powstały w granicach starych centrów przemysłowych.

6. Obszary o relatywnie niskim poziomie rozwoju gospodarczego a lokalizacja zakładów małych i średnich

Wysoki poziom rozwoju gospodarczego niektórych obszarów, w kategoriach wartości produktu krajowego brutto per capita, wydaje się być - obok stopnia uprzemysłowienia -jednym z ważniejszych czynników sprzyjających skupianiu się w ich obrębie dużej liczby zakładów małych i średnich. Korelacja rang województw uszeregowanych według liczby zakładów małych i średnich oraz liczby pracujących w nich osób z jednej strony, a poziomem produktu krajowego brutto per capita - z drugiej, zdaje się potwierdzać to przypuszczenie, chociaż wartość współczynnika korelacji nie jest wysoka ( r=0,602). W województwach, w których poziom produktu krajowego brutto na mieszkańca przekracza średnią krajową (takich województw jest w Polsce czternaście), koncentruje się 52% pracujących w zakładach małych i średnich, podczas gdy w województwach o poziomie produktu krajowego brutto per capita niższym o 20% i więcej od średniej krajowej (województw o relatywnie niskim poziomie rozwoju gospodarczego jest w naszym kraju piętnaście) skupia się jedynie 16% pracujących w zakładach małych i średnich. Jeśliby przyjąć, że przestrzenne zróżnicowanie liczby pracujących w zakładach małych i średnich według poziomu rozwoju gospodarczego obszarów, nawiązuje do regionalnych układów liczby pracujących ogółem, to w regionach o niskim poziomie rozwoju gospodarczego daje się zaobserwować pewną "nadreprezentację" liczby pracujących w zakładach małych i średnich. Na obszarach o poziomie produktu krajowego brutto na mieszkańca niższym, co najmniej, o 20% od średniej krajowej koncentruje się 15% pracujących w gospodarce narodowej (z wyłączeniem rolników indywidualnych, duchowieństwa oraz pracowników MON i MSW) i 17% całej populacji pracujących w zakładach małych i średnich, podczas gdy obszary o relatywnie wysokim poziomie rozwoju gospodarczego skupiają odpowiednio 55% i 52% pracujących (tablica 9). Te niewielkie różnice - o czym wspominaliśmy już poprzednio - maskują istotne zróżnicowanie strukturalne wielkości zakładów, występujące w obszarach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego. W obszarach gospodarczo rozwiniętych (grupa I) pracujący w zakładach małych i średnich stanowią 44% ogółu pracujących tam osób, podczas gdy w obszarach relatywnie zacofanych odsetek pracujących w zakładach małych i średnich przekracza 65% ogółu tam pracujących. Można zatem sądzić, iż w regionach relatywnie zacofanych, gdzie zlokalizowana jest mniejsza liczba zakładów dużych, zatrudniających 201 osób i więcej, rolę zakładów dużych w rozwoju regionalnym przejęły zakłady średniej wielkości. To odmienne rozłożenie ciężaru tworzenia wartości dodanej pomiędzy zakłady średniej wielkości i zakłady duże, w regionach o niższym poziomie rozwoju gospodarczego, nie oznacza wcale, że łącznie zakłady te, tj. zakłady średnie i duże mają takie samo znaczenie dla gospodarki regionów zacofanych, jak i regionów o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. W tym ostatnim przypadku pracujący w zakładach średnich i dużych, a więc w zakładach zatrudniających 51 osób i więcej, stanowią 61% pracujących ogółem, podczas gdy w regionach o niskim poziomie rozwoju tylko 55%. W regionach zacofanych zdecydowanie dominują zakłady najmniejsze, zatrudniające do 5 osób (23% ogółu pracujących), następnie zakłady małe o zatrudnieniu od 6 do 50 osób (22% ogółu pracujących) oraz zakłady średnie (21% ogółu pracujących). W regionach o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, z racji generalnie mniejszego znaczenia w ich gospodarce sektora zakładów małych i średnich, udziały zakładów najmniejszych, jak też zakładów o liczbie pracujących od 6 do 50 osób wynoszą po 19% ogółu pracujących, natomiast udział zakładów średnich w ogólnej liczbie pracujących nie przekracza 18%. Można sądzić, że to strukturalne zróżnicowanie oddziaływuje na procesy gospodarcze w poszczególnych regionach, będąc jednym ze źródeł polaryzacji pomiędzy dynamicznie rozwijające się obszary centralne z jednej strony, a strefę peryferyjną - z drugiej. Można również sądzić, że sam profil gospodarczy regionów o różnym poziomie produktu krajowego brutto per capita wymusza niejako sposób, w jaki gospodarka jest zorganizowana w zakłady o określonej wielkości. A zatem czy wpływ na takie zorganizowanie może mieć wyższy udział przemysłu i budownictwa (w kategoriach liczby pracujących) w regionach o relatywnie wysokim poziomie rozwoju, natomiast w regionach zacofanych wyższy odsetek pracujących w sekcjach związanych z obsługą rolnictwa? Zróżnicowanego udziału zakładów małych i średnich w ogólnej liczbie pracujących, w obszarach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego - jak wynika z wyliczeń zawartych w tablicy 10 - nie można wiązać z różnicami w strukturach gospodarczych regionów. Hipotetyczna liczba pracujących w zakładach małych i średnich według sekcji gospodarki narodowej (przy stałej strukturze pracujących ogółem), a następnie wyliczone w oparciu o nią hipotetyczne udziały pracujących w zakładach małych i średnich, z uwzględnieniem poziomu rozwoju gospodarczego regionów (grupa I, II i III), nie odbiegają swoją wartością od wartości wskaźników rzeczywistych (tablica 11). Nie dysponujemy danymi, które pozwoliłyby bliżej scharakteryzować zakłady zlokalizowane w obszarach o wysokim i niskim poziomie produktu krajowego brutto, nie potrafimy zatem sprecyzować jaki charakter ma działalność produkcyjna w obszarach centralnych, a jaki w peryferyjnych, jak rozległe są rynki zbytu zakładów tej samej wielkości lecz działających w różnych obszarach, jak dalece silna jest presja, jaką zakłady tej samej kategorii lecz zlokalizowane w obszarach centralnych wywierają na obszary peryferyjne itp. Analiza wielkości zakładów według sekcji gospodarki narodowej w obszarach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego (grupa I i III) tylko w niewielkim stopniu poszerza naszą wiedzę o przestrzennych aspektach zróżnicowania gospodarki, zróżnicowania będącego wynikiem odmiennej organizacji gospodarki według wielkości zakładów. Obszary o wysokiej (grupa I), jak też niskiej (grupa III) wartości produktu krajowego brutto per capita nie różnią się pomiędzy sobą jeśli idzie o profil działalności zakładów małych zatrudniających do 5 osób. W obu przypadkach około 50% pracujących w zakładach małych zajmuje się działalnością handlową, a około 20% działalnością produkcyjną (tablica 12). Znaczących różnic możemy się natomiast dopatrzeć w przypadku działalności zakładów małych zatrudniających od 6 do 50 pracowników. W obszarach o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego zakłady tej wielkości angażują relatywnie większą liczbę osób w działalność związaną z handlem, przemysłem czy budownictwem niż to ma miejsce w obszarach o niskim poziomie produktu krajowego brutto per capita. W tych ostatnich, funkcje, jakie zakłady małe (6 - 50 osób) pełnią w obszarach o wysokiej dynamice rozwoju, spełniają zakłady średniej wielkości (51-200 osób). Oczywiście z racji określonych uwarunkowań najwyższy odsetek pracujących znajduje zatrudnienie w działalnościach związanych z obsługą rolnictwa (dotyczy to zarówno zakładów małych, jak i średnich).

7. Przestrzenne zróżnicowanie nakładów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach

Nakłady inwestycyjne, które prowadzą do wzrostu wartości majątku trwałego przedsiębiorstw rozkładają się w przestrzeni bardzo nierównomiernie. Poziom poniesionych wydatków pozostaje w ścisłym związku z wartością środków dotychczas zainwestowanych, o czym świadczy bardzo wysoka wartość współczynnika korelacji wyliczonego pomiędzy standaryzowaną wartością nakładów inwestycyjnych a wartością środków trwałych (r=0.962). Tej przestrzennej zbieżności pomiędzy nakładami inwestycyjnymi a wartością środków trwałych sprzyjają nowe inwestycje, które z racji, iż realizowane są w obszarach o wysokim poziomie zainwestowania w minionych okresach, odznaczają się przeciętnie znacznie wyższą efektywnością. Koncentracja nakładów jest też - do pewnego stopnia - efektem określonej inercji procesów inwestowania. Największe nakłady ponoszone są w obszarach o najwyższym poziomie uprzemysłowienia. W 1995 . r. w dwunastu województwach⁴⁰, w których liczba pracujących w przemyśle (sekcje C, D i E) przekracza 100 osób na 1000 mieszkańców poniesione wydatki stanowiły 47% ogółu wydatków na inwestycje, podczas gdy w obszarze ośmiu województw o niskim poziomie uprzemysłowienia⁴¹ zainwestowano zaledwie 3% ogółu środków inwestycyjnych. Przestrzenne dysproporcje w wysokości poniesionych nakładów inwestycyjnych w obszarach uprzemysłowionych i w obszarach o niskim nasyceniu przemysłem odpowiadają takim założeniom polityki regionalnej, w której odchodzi się od zrównoważonego przestrzennie rozwoju ku kształtowaniu spolaryzowanych, efektywnych struktur regionalnych, zdolnych oddziaływać na całą przestrzeń kraju. Wspieranie niezbędnej, głębokiej restrukturyzacji starych okręgów przemysłowych, przede wszystkim w woj. katowickim, łódzkim i wałbrzyskim, też nie pozostaje bez wpływu na koncentrację nakładów inwestycyjnych w obszarach uprzemysłowionych.

U w a g a: sekcje C i E - górnictwo, kopalnictwo, zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę; sekcja D - działalność produkcyjna; sekcja F - budownictwo; sekcje G i H-handel, naprawy, hotele i restauracje; sekcja I - transport, gospodarka magazynowa i łączność; sekcje J, K i L - pośrednictwo finansowe, obsługa nieruchomości, wynajem i działalność związana z prowadzeniem interesów, administracja publiczna i gwarantowana prawnie opieka socjalna; sekcje A, B, M, N i O - rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo i rybactwo, edukacja, ochrona zdrowia, opieka socjalna oraz pozostała działalność usługowa komunalna, socjalna i indywidualna

Podsumowanie i wnioski

Jak widać z powyższej pracy, nie zawsze mimo wykazania szczerych chęci i niezbędnego zaangażowania, możliwe jest uzyskanie pieniędzy koniecz­nych do rozwoju małej firmy. Przykładowy warsztat mechaniczny okazał się być firmą o niewystarczającej zdolności kredytowej i z tego powodu odmó­wiono jego właścicielowi udzielenia kredytu w odpowiedniej wysokości w banku komercyjnym.

Brakuje ujednoliconych reguł oceny zdolności kredytowej firm. Banki w zależ­ności od swego profilu i prowadzonej polityki stosują w tym względzie własne metody i sposoby oceny nie zawsze zrozumiałe i akceptowane przez klientów.

Transformacja systemu gospodarczego zainicjowana w Polsce w 1990 roku spowodowała daleko idące zmiany na rynku pracy. Pojawiło się zjawisko jawnego bezrobocia, które nie było znane w gospodarce centralnie planowanej. Koniecznym stało się stworzenie systemu zabezpieczenia społecznego, a także rozwiązywania problemów bezrobocia przez aktywne formy przeciwdziałania temu zjawisku. Dostrzegając potrzebę szybkich działań Rząd Polski zdecydował się na powołania do życia na terenie kraju wielu instytucji współuczestniczących w tworzeniu i rozwijaniu małej przedsiębiorczości oraz propagujących idee sa­mozatrudnienia wśród bezrobotnych.

Podstawowym problemem, z jakim spotykają się osoby chcące samodziel­nie otworzyć i prowadzić własną firmę jest źródło finansowania tychże zamie­rzeń. Wszyscy ci których zamierzenia stworzenia własnego małego przedsię­biorstwa rozbijają się o trudności w zgromadzeniu niezbędnego kapitału, mają szansę na realizację swych przedsięwzięć dzięki pomocy instytucji specjalnie powołanych w celu pomocy w budowie samodzielnego miejsca pracy. Do tych osób skierowane są oferty kredytów w większości instytucji powołanych do ist­nienia przez Rząd Polski.

Bliższe zapoznanie się z warunkami uzyskania kredyt, skłania do wnio­sków, że nie jest to sprawa łatwa do spełnienia. Z przeprowadzonych w trakcie zbierania materiałów do niniejszej pracy rozmów z osobami zajmującymi się kredytami zarówno w Rejonowym Urzędzie Pracy jak i w Funduszu Rozwoju Przedsiębiorczości wynika, iż najwięcej problemów osobą ubiegającym się o przyznanie kredytu sprawia uzyskanie niezbędnego zabezpieczenia kredytu ustalonego przez te instytucje. Ubiegający się o kredyt musi przedstawić porę­czenie osób fizycznych, których zarobek netto wynosi min. 700 zł. Liczba osób poręczających jest wprost proporcjonalna do kwoty kredytu. Spełnienie tego warunku jest trudne biorąc pod uwagę to, iż w regionach dotkniętych dużym bezrobociem, gdzie kredyty na rozpoczęcie działalności są szczególnie po­trzebne, zarobki osób pracujących często nie są wystarczająco wysokie aby stać się poręczycielem dla osoby zabiegającej o kredyt. Również niechęć większości osób do poręczania stwarza wiele trudności w uzyskaniu odpowiedniego zabez­pieczenia kredytu, a tym samym w uzyskaniu koniecznych pieniędzy na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej pieniędzy.

Inną dziedziną, w której pomoc finansowa instytucji wspierających rozwój małych firm w Polsce wydaje się być przydatna jest rozbudowa i modernizacja już ist­niejącej firmy. W warunkach wolnego rynku i wciąż narastającej konku­rencji innych firm konieczne jest utrzymywanie wysokiej jakości wyrobów lub usług. Jest też gwarancją przetrwania i stanowi podstawę dobrego prosperowa­nia. Aby do­trzymać kroku zmianom w technologii produkcji i rosnącym wyma­ganiom rynku, należy wciąż inwestować w nowe urządzenia i techniki realizacji usług. Wszystkie plany rozwoju mają szansę realizacji nawet w małych firmach niedysponujących odpowiednimi zasobami kapitałowymi, dzięki możliwości pozy­skania korzystnej pożyczki z którejś z opisanych instytucji wspomagają­cych rozwój małej przedsiębiorczości, pod warunkiem, iż początki działalności tych firm związane są z pomocą tychże instytucji. Warunek ten nie był speł­niony w przypadku rozpatrywanego warsztatu mechanicznego, dlatego potrze­bujący wsparcia finansowego właściciel, nie uzyskał również kredytu z opasa­nych instytucji pozabankowych na rozwój i modernizację swej firmy.

Bibliografia

1. Begg D., Stanley F., Rudiger D., Ekonomia, PWN, Warszawa1994.

2. Borowiecki R., Analiza ekonomiczno-finansowa i ocena przedsiębiorstw,

Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Warszawa - Kraków 1994.

3. Bury A., Mikulski H., Pomykalska B., Czechowska I., Pastusiak R. Wypych

M., Finanse przedsiębiorstwa z elementami zarządzania i analizy,

Absolwent, Łódź 1996.

4. Ćwikliński H., Polityka Gospodarcza, Wydawnictwo Uniwersytetu

Gdańskiego, Gdańsk 1997.

5. Dębski S., Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw, WSiP, Warszawa 1996.

6. Doll R., Pietraszewski Marian, Stawicki Bronisław, Finanse część 2, eMPi²,

Poznań 1998.

7. Famielec J., Strategie rozwoju przedsiębiorstw, Akademia Ekonomiczna

w Krakowie, Kraków 1997.

8. Jaworski W. L. Bankowość. Podstawowe założenia, Poltext, Warszawa 1999.

9. Jaworski W. L., Krzyżkiewicz Z., Kosiński B., Banki, rynek, operacje,

polityka, Poltext, Warszawa 1994.

10. Kaźmirczak A., Pieniądz i Bank w kapitalizmie, PWN, Warszawa 1994.

11. Kujda M., Podstawy ekonomii, Agencja Wydawniczo-Reklamowa Alaska,

Rzeszów 1997.

12. Piasecki B., Ekonomika i zarządzanie małą firmą, PWN, Warszawa -

Łódź 1998.

13. Pietraszewski M., Strzyżewska E., Szwajor J., Finanse część 1, eMPi²,

Poznań 1998.

14. Walica H., Zarządzanie kapitałem w przedsiębiorstwie, Triada, Dąbrowa

Górnicza 1999.

Lisak J., Ekonomia jednostkowa. Nauka o przedsiębiorstwie, Wyd. Czytelnik,

Katowice, 1946.

Gruszecki T., Przedsiębiorstwo jako kategoria ekonomiczna, (W:) Teoria i praktyka

przemian gospodarczych, Praca zbior. pod red. Jakóbika W., Ossolineum, Wrocław 1989,

s. 121.

Leider, D., Estrin S., Wstęp do mikroekonomi, Geberthner i S-ka, Warszawa 1991, s. 114.

Czech A., Ojca Bocheńskiego uwagi o przedsiębiorstwie, Przegląd Organizacyjny, 1989,

nr 3.

Borowiecki R., Analiza ekonomiczno-finansowa i ocena przedsiębiorstw, Akademia

Ekonomiczna w Krakowie, Warszawa-Kraków 1994.

Ćwikliński H., Polityka gospodarcza, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 172.

Piasecki B., Ekonomika i zarządzanie małą firmą, PWN, Warszawa-Łódź, s. 55 - 56.

Por. Bolton J. E., Raport Boltona, 1997, s. XIX.

Por. Bolton J. E., Raport... s. XX.

Mowa o Rekomendacji Komisji Europejskiej z 1996r.

Por. Gallagher R. R., Mała firma, to takie proste, Signum, Kraków 1992, s. 74.

Por. Grabowski M. H., Kulawczuk P., Finansowe wspieranie rozwoju małych

przedsiębiorstw, IBGR, Gdańsk 1991, s. 11.

Por. np. Mill J. S., Zasady ekonomii politycznej, Warszawa 1965-1966.

¹⁴ Dębski S., Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw, WSiP, Warszawa 1996.

¹⁵ Ćwikliński H., Polityka..., s. 175.

¹⁷ Ustawa z 29.01.1997r., Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, poz. 939, ust. 2.

¹⁸ Ustawa z 29.01.1997r., Prawo bankowe, Dz. U. Nr 140, poz. 939, ust. 2.

¹⁹ Poland Hungary-Assistance for Restructuring of their Economies. Program ten powstał z inicjatywy Unii Europejskiej i jest największy, jeśli chodzi o pomoc udzieloną w postaci dotacji pieniężnych, jakie otrzymują kraje Europy Środkowo-Wschodniej. Program ten wspiera proces przemian gospodarczo-społecznych i pomaga umocnić stosunki demokratyczne w społeczeństwie W 1995 r środki przekazane z PHARE na wspieranie rozwoju małych i średnich firm wyniosły 2200 tys. ECU

²⁰ Por. Polska Agencja Rozwoju Regionalnego zadania i wyniki, Warszawa, czerwiec 1996r.

²¹ Regulamin programu STRUDER - fundusz dotacji małych i średnich przedsiębiorstw

²² Ustawa z 28.12.1988 r o działalności gospodarczej, Dz. U. 1988. Nr 41, poz. 324.

²³ Ustawa z 29.01.1997 r., Prawo bankowe, Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 939. art. 69.

²⁴ Kodeks cywilny, art. 720, § 2.

²⁵ Wszystkie zaprezentowane dane zostały zaczerpnięte z publikacji informacyjnych na rok 2000 dostępnych w OSP.

²⁶ Prezentowane w tej części opracowania dane statystyczne na temat liczby jednostek oraz liczby pracujących według województw różnią się w pozycji "Polska ogółem" od danych publikowanych w pozostałych częściach pracy. Różnice te są nieuniknione z uwagi na fakt, iż dane w układzie regionalnym (wojewódzkim), w przeważającej części, bazują na rocznych sprawozdaniach Z-01. Sprawozdania Z-01 składają osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, jak też ich samodzielnie bilansujące części składowe (zakłady i oddziały) wyodrębnione pod względem techniczno-lokalnym. Do składania sprawozdań Z-01 zobowiązane są ponadto odrębnie finansowane części składowe osób prawnych i jednostek nie posiadających osobowości prawnej, jak też osoby fizyczne prowadzące pełną rachunkowość. W związku z tym, że sprawozdanie Z-01 dotyczy przede wszystkim jednostek, w których liczba pracujących wynosi 5 i więcej osób oraz tylko w niewielkim stopniu jednostek do 5 pracujących, informacje na temat tych ostatnich zaczerpnięte zostały z opracowania przygotowanego przez Urząd Statystyczny w Kielcach "Podstawowe dane o jednostkach małych według województw 1995", Kielce 1996. Wykorzystanie opracowania Urzędu Statystycznego w Kielcach podyktowane zostało potrzebą uwzględnienia całej populacji podmiotów małych (zakładów osób fizycznych oraz spółek cywilnych) zatrudniających do 5 osób, łącznie z tzw. szarą gospodarką. Informacji tej nie były w stanie zapewnić publikowane dotychczas przez Główny Urząd Statystyczny dane, wykorzystujące sprawozdania DG-3. Dane na temat liczby jednostek oraz liczby pracujących agregowane były w układy regionalne metodą zakładów, a nie metodą przedsiębiorstw. Pracujący nie obejmują osób zatrudnionych w jednostkach budżetowych resortu obrony narodowej i resortu spraw wewnętrznych, zaliczonych do sekcji administracja publiczna i obrona narodowa oraz gwarantowana prawnie opieka socjalna, nie obejmują ponadto osób duchownych oraz rolników indywidualnych.

²⁷ Obok województwa katowickiego i warszawskiego są to: woj.gdańskie, wrocławskie, poznańskie, łódzkie, szczecińskie, bydgoskie, krakowskie i bielskie.

²⁸ woj.włocławskie i sieradzkie

²⁹ Odnosi się to do następujących województw: suwalskiego, łomżyńskiego, ostrołęckiego, ciechanowskiego, bialskopodlaskiego, chełmskiego, zamojskiego i przemyskiego.

³⁰ Do województw o wysokim poziomie uprzemysłowienia zaliczono następujące województwa: warszawskie, bielskie, bydgoskie, częstochowskie, jeleniogórskie, kaliskie, katowickie, legnickie, łódzkie, piotrkowskie, poznańskie i wałbrzyskie.

³¹ Analiza elementarnych połączeń polega na częściowej redukcji macierzy informacji przestrzennej. Analiza ta zasadza się na wyliczeniu współczynników korelacji dla każdej pary województw (porównywano wszystkie województwa z wszystkimi) a następnie na określeniu najsilniejszych powiązań pomiędzy województwami. Każde województwo zostało scharakteryzowane za pomocą 14 cech (podsekcji działalności produkcyjnej). Wszystkie województwa, które w macierzy korelacji (tablica 7) stanowiły tzw. "zmienną zwrotną" dały podstawę do utworzenia grup, do których z kolei dołączono województwa maksymalnie skorelowane z poprzednimi.

³² Do grupy E zaliczono następujące województwa: bialskopodlaskie, elbląskie, kaliskie, koszalińskie, leszczyńskie, łomżyńskie, rzeszowskie, zamojskie, zielonogórskie.

³³ Grupa H obejmuje: woj. chełmskie, ciechanowskie, jeleniogórskie, kieleckie, legnickie, płockie, tarnobrzeskie i wałbrzyskie.

³⁴ Na grupę D składa się: woj. lubelskie, łódzkie, toruńskie i włocławskie.

³⁵ Grupę C tworzą: woj. białostockie, bielskie, konińskie, ostrołęckie, piotrkowskie, poznańskie, siedleckie, sieradzkie i skierniewickie.

³⁶ W grupie A znalazły się tylko dwa województwa o strukturze działalności produkcyjnej najmniej "podobnej" (najsłabiej skorelowanej) do struktur pozostałych województw; są to woj. częstochowskie i radomskie.

³⁷ Grupa G obejmuje: woj. bydgoskie, gdańskie, opolskie, pilskie, przemyskie, szczecińskie, tarnowskie i wrocławskie.

³⁸ W skład grupy B wchodzą następujące województwa: gorzowskie, krośnieńskie, nowosądeckie, olsztyńskie, słupskie i suwalskie.

³⁹ Do grupy F należy: woj. warszawskie, katowickie i krakowskie.

⁴⁰ Przypomnijmy, że są to: woj. warszawskie, bielskie, bydgoskie, częstochowskie, jeleniogórskie, kaliskie, katowickie, legnickie, łódzkie, piotrkowskie, poznańskie i wałbrzyskie.

⁴¹ Woj. bialskopodlaskie, chełmskie, ciechanowskie, łomżyńskie, ostrołęckie, przemyskie, suwalskie i zamojskie są województwami o najmniejszej liczbie pracujących w przemyśle (mniej niż 60 osób na 1000 mieszkańców).

77

---