Historia Powszechna Państwa i Prawa

Przykładowe pytania egzaminacyjne wraz z odpowiedziami

(wybór całkowicie subiektywny)

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Collegium Iuridicum Chomicum Novum

Anno Domini 2008

v 0.6

SŁOWEM WSTĘPU:

• spis ten można traktować dwojako. Z jednej strony jako skrypt podręcznika
  Kamińska - Gaca, z drugiej zaś jako zbiór przykładowych pytań egzaminacyjnych;

• dokument tworzony był i formatowany pierwotnie w OpenOffice. Istnieje jego wersja w formacie .doc specjalnie pod Word, ale tutaj autor tekstu nie odpowiada już za ewentualne problemy ze składnią stron i przemieszaniem akapitów. Dokument .odt pod OpenOffice wszelako nie ma prawa wyglądać / działać źle;

• pytania wybierałem kierując się zarówno własnym doświadczeniem egzaminacyjnym, jak i pytaniami z lat poprzednich, oraz wskazówkami, których udzielał dr Gaca podczas swoich ćwiczeń. Wybór jest, rzecz jasna, całkowicie subiektywny, ale moim zdaniem absolutnie pokrywa się z tym, co może spotkać biednego studenta podczas egzaminu;

• autor tekstu nie ponosi odpowiedzialności za niezdanie egzaminu jak również za błędy w niniejszym opracowaniu. Tym samym jednak zaznacza, iż sam planuje się z niego uczyć i, jak łatwo sobie wyobrazić, dołożył wszelkich starań, by takowych tutaj uniknąć.

• tekst był czytany i sprawdzany wielokrotnie, zarówno z podręcznikiem K - G, własnymi notatkami jak i dwoma innymi skryptami. Znajdziecie tutaj WSZYSTKO, czego dane zagadnienie wymaga. Tekst pisany był według myśli „idiotoodpornej”, tj brak w nim jakichkolwiek skrótów myślowych czy niedomówień. Jeśli jakaś myśl była w źródłach zawarta, tutaj pojawiła się również. Jeśli trzeba, pojawiła się nawet w tej samej, pełnej wersji w innych pytaniach, bez odnośników. Doświadczenie uczy, że nie należy skrajnie polegać na domyślności czytelnika i uczyć się skrótami. Pamięć bywa zawodna w najbardziej potrzebnych momentach ;-). Brak tu również udawanych, nietrafionych żartów, czy pisania podręcznika w sposób „luźny”. Chcesz się pośmiać i łączyć naukę z zabawą - kup Bravo i poczytaj horoskopy;

• niniejszy tekst jednak zbiorem tylko POŁOWY materiału obowiązującego na egzaminie! Brak w nim przykładowych pytań z prawa, zawarty tutaj jest jedynie USTRÓJ! Idealne opanowanie WYŁĄCZNIE tych pytań wobec tego NIE gwarantuje zdania egzaminu!

• autor tekstu nie ponosi odpowiedzialności za zmiany w tekście dokonane przez osoby trzecie;

• jednocześnie, jeśli znajdziesz gdzieś tutaj jakiś błąd merytoryczny, lub jeśli uznasz, że jakieś pytanie powinno się tu znaleźć, a go nie ma, napisz do mnie na: (damiansznyra(at)o2.pl);

• podziękowania za zdany egzamin, prośby o autograf, propozycje umówienia się na piwo mile widziane :-);

• miłej zabawy podczas nauki do egzaminu :-)... wiem, to było świńskie z mojej strony :-);

Historia wersji:

0.6 - poprawione błędy (Instr. Rządzenia, reformy wyborcze w Anglii, Akty Nawigacyjne), kilka pytań z Francji (38 - 49);

0.5 - niezmiennie burżuazja... (pytania od 22 do 37), słowo wstępne;

0.4 - ciąg dalszy burżuazji, czyli USA i część Rosji (pytania 11 - 21);

0.3 - pytania 26 - 32 w feudalnym, początek burżuazji (pytania 1 - 10, wstęp, Anglia);

0.2 - kolejnych 25 pytań z państwa feudalnego, strona tytułowa, spis historii wersji;

0.1 - początek prac, opracowanie pierwszych 16 pytań ze starożytności;

0.0 - moja boska Ewelinka rzuca pomysł wykonania takiego projektu ;)

USTRÓJ

STAROŻYTNOŚĆ:

1. Kasty w państwie Mezopotamskim

2. Cechy charakterystyczne despotycznych formacji państwowych

3. Podział społeczny w Sparcie

4. Ustrój polityczny i urzędy centralne Sparty

5. Ustrój Aten sprzed reform Solona i Klejstenesa (królestwo)

6. Reformy Solona w Atenach

7. Reformy Klejstenesa w Atenach

8. Ekklezja

9. Bule

10. Urzędy w Atenach

11. Sądownictwo Ateńskie

12. Zgromadzenia Ludowe okresu Republiki w Rzymie

13. Senat za czasów Republiki Rzymskiej

14. Magistratury rzymskie w okresie Republiki

15. Organy centralne rzymskie okresu Cesarstwa

16. Administracja Lokalna rzymska okresu Cesarstwa

1. Kasty w państwie Mezopotamskim dzieliły się na:

• awilum - pełnoprawnych obywateli, z których wywodzili się dostojnicy państwowi. Do tej grupy należeli wielcy właściciele ziemscy oraz kupcy i rzemieślnicy;

• muszkenum - grupa niższa od awilum, do której należeli głównie dzierżawcy ziemi. Grupa ta posiadała prawa cywilne, pozbawiona zaś byłą praw politycznych. Prawdopodobnie do tej grupy zakwalifikowano podbitą ludność autochtoniczną oraz niewolników obdarzonych wolnością (wyzwoleńców);

• wardum (amtum) - niewolnicy. Źródłem niewoli, oprócz urodzenia i niewoli wojennej mogła być także sprzedaż w niewolę niewypłacalnego dłużnika (ten rodzaj niewoli nie mógł jednak trwać dłużej jak 3 lata). Niewolnik mógł wykupić się z niewoli;

2. Despotie starożytne charakteryzowały się następującymi cechami:

• powstały z drobnych organizmów państwowych;

• ich gospodarka oparta była głównie na eksploatacji niewolników;

• fachowy aparat państwowy zorganizowany na zasadzie centralizmu;

• racjonalna polityka połączona z zabobonami i wyobrażeniami magicznymi;

• władza monarchy nad poddanymi była nieograniczona, miała charakter teokratyczny i była ściśle połączona z wyobrażeniami religijnymi;

• w gospodarce dominuje rola rolnictwa. Charakteryzowała je jednak daleko posunięta stagnacja (działania ograniczały się do nawadniania pól) i brak postępu;

• stagnacja gospodarcza decydowała o stagnacji ustroju politycznego;

3. Społeczeństwo Sparty dzieliło się na trzy główne kategorie:

• Spartiatów - pełnoprawnych obywateli Sparty z pełnią praw obywatelskich, równości co do praw i obowiązków wobec państwa. Spartiata otrzymywał od państwa ziemię i niewolników, nie mógł odsprzedawać jej ani przekazać w testamencie (mógł rozdzielić pomiędzy synów). O byciu Spartiatą decydowało urodzenie w rodzinie spartiackiej, bycie mężczyzną, otrzymanie wychowania, pełnoletność (20 lat), zawarcie małżeństwa do 31 roku życia, służba wojskowa do 60 roku życia, od 7 roku życia wychowanie w obozie wojskowym (agoge);

• Perjojków - tak zwaną ludność zależną. Byli to mieszkańcy obrzeż państwa, handlowali i uprawiali rzemiosło. Byli wolni, ale pozbawieni praw politycznych. Posiadali obowiązek służby wojskowej w oddziałach ciężkozbrojnych na wypadek zagrożenia, oraz prawo posiadania ziemi i swobodnego nią zarządzania;

• Helotów - czyli niewolników. Była to najliczniejsza grupa ludności zamieszkująca Spartę. Pozbawiona praw politycznych i cywilnych. Byli przywiązani do ziemi i stanowili własność państwa. Tym samym Spartiata, który otrzymał ich wraz z ziemią, mógł nimi swobodnie dysponować. W czasie wojny pełnili służbę w oddziałach lekkozbrojnych. Co jakiś czas, celem zachowania posłuszeństwa wśród Helotów, organizowano ekspedycje karne ku nim, określane mianem „krypteje” podczas których zabicie Heloty nie było karane;

• Neodamodów - czyli wyzwoleńców, Helotów, którym państwo nadało wolność;

4. Na ustrój polityczny i władzę centralną w Sparcie składały się cztery podstawowe organy.

• Królowie - dwaj dziedziczni. Każda decyzja wymagała zgody obu z nich. W czasie wojny jeden ruszał na wyprawę wojskowa, zaś drugi pozostawał. Ten, który wyruszył na wojnę podlegał nieustannej kontroli dwóch eforów, oceniających jego postępowanie i decyzję. W razie negatywnej oceny sąd w składzie król - eforzy - geruzja mogli skazać wodza nawet na śmierć, czy pozbawienie tronu i wygnanie. Władza królewska (wojskowa i kapłańska) rosła jedynie podczas wojny;

• Geruzja - Rada Starszych. 28 Gerontów, wybieranych podczas sesji Zgromadzenia Ludowego przez okrzyk. Musieli mieć ukończone 60 lat. Na czele Geruzji stali królowie (to oni pierwotnie zwoływali jej zgromadzenia). Pełniła rolę Rady Królewskiej, rozpatrywała ważne sprawy i wnioski państwowe. Przygotowywała wnioski które przedstawiano Zgromadzeniu Ludowemu. Te, które przyjęła jednogłośnie stawały się obowiązującym prawem. Geruzja miała prawo uchylać postanowienia Zgromadzenia Ludowego o ile uznała je za szkodliwe dla państwa;

• Apella - czyli Zgromadzenie Ludowe. W ustalonych terminach (z reguły co miesiąc) decydowała o najważniejszych sprawach państwowych, w tym o wojnie i pokoju. W jej obradach miał prawo zasiadać każdy pełnoprawny obywatel. W jej kompetencjach leżało przyjmowanie albo odrzucanie wniosków Geruzji, wybór Gerontów, Eforów, Nauczycieli Wojskowych, decydowanie, który król ma wyruszyć na wojnę, czy sądownictwo nad urzędnikami;

• Eforowie - byli najważniejszymi przedstawicielami ludu. Ich kompetencje regularnie rosły. Wybierani przez Apellę w liczbie 5 na rok pod przewodnictwem pierwszego efora (od jego imienia określano upływ czasu). Uchwały podejmowali większością głosów. Decydowali zaś w sprawach:

• kontroli królów (królowie przysięgali Eforom wierność wobec prawa, zaś co 9 lat Eforzy badali układ gwiazd, który jeśli okazał się niepomyślny mógł stanowić podstawę usunięcia króla ze swojego stanowiska);

• kontrolowaniem króla podczas wyprawy wojennej;

• Nadzorowaniem i karaniem wyższych dowódców wojskowych;

• nadzór nad ludnością zależną;

• indywidualne rozstrzyganie drobnych spraw cywilnych i karnych w które zaangażowani byli obywatele spartańscy oraz wszystkie sprawy karne perjojków;

• kierowali polityką zagraniczną;

• zwoływanie obrad Apelli i Geruzji (w zastępstwie królów);

5. Ustrój Aten sprzed reform Solona i Klejstenesa oparty był na:

• Królu - mającym pozycję bardzo ograniczoną. Jego funkcje były przede wszystkim reprezentatywne, ograniczone do religijnych. Jego godność była dożywotnia i obieralna (dostępna dla ogółu). Z czasem ograniczono dodatkowo termin trwania jego kadencji aż do jednego roku. Tym samym król stał się zwykłym urzędem, dostępnym dla szlachty;

• Radzie Archontów - kolegium dziewięciu Archontów na czele z Archontem Eponymosem. Zajmowali się sądownictwem i ustawodawstwem, pełniąc funkcje kapłańskie i wojskowe;

• Radzie Starszych - Areopag, złożony z byłych Archontów na czele z Archontem Bazileusem. Zajmowała się sądzeniem najpoważniejszych przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, sprawami administracyjnymi, kontrolą urzędników i wykonywaniem ustaw, jak również powoływała Archontów i kontrolowała ich działalność. Z czasem znacznie straciła na swoim znaczeniu.

6. Reformy Solona w Atenach:

• Ekonomiczne - tak zwana Sejsachteja. Polegała ona na anulowaniu długów obywateli, przywrócenie wolności niewolnikom za długi, wykupieniu sprzedanym za granice państwa, oddaniu zastawionej ziemi właścicielom. W efekcie Sejsachtei znacznie zwiększyła się ilość drobnych właścicieli ziemskich;

• Gospodarcze - ujednolicono system miar i wag, zastępując dotychczasowo obowiązujący systemem Eubeckim. Drobni rzemieślnicy, zamieszkali na stałe w Attyce otrzymali Ateńskie obywatelstwo;

• Społeczne - od tej pory podstawą podziału społecznego miał stanowić cenzus majątkowy (a nie pochodzenie, jak do tej pory). Obywateli podzielono na cztery grupy w zależności od majątku i dochodu. Tylko ci pochodzący z trzech wyższych grup mogli piastować urzędy. Tylko ci z grupy najwyższej mogli stać się Archontem. Obywatele z klasy najniższej mogli brać udział tylko w obradach tych organów, które wymagały obecności ogółu obywateli (Heliaia, Zgromadzenie Ludowe). W kwestii wojskowości obywatele z ostatniej grupy majątkowej byli zwolnieni ze służby. Powoływano ich pod broń tylko w sytuacji najwyższego zagrożenia;

• Ustrojowe - zamiast Rady Starszych (Areopag) powstała Wielka Rada (Bule) w liczbie 400 członków, po 100 z fyli. W jej skład wchodzili tylko przedstawiciele pierwszych 3 klas majątkowych. Rozpatrywała ona wstępnie sprawy kierowane do Zgromadzenia Ludowego. Zgromadzenie Ludowe, Ekklezja, składała się ze wszystkich obywateli po 20 roku życia. Mianowała urzędników, rozpatrywała ważne sprawy państwowe. Jej kontroli podlegali nadal Archonci, wciąż sprawujący najwyższą władzę wykonawczą w państwie;

• Sądownicze - powołano sąd przysięgłych, w którym zasiadać mógł każdy, kto ukończył 30 lat. Heliaia sprawowała najważniejsze sądownictwo, w tym nad urzędnikami;

7. Reformy Klejstenesa w Atenach:

• reforma terytorialna - miała na celu osłabienie pozycji rodów Ateńskich. Dawne jednostki terytorialne, Fyle, oparte na podziale rodowym otrzymały tylko funkcje sakralne. Nowe Fyle oparte został już na podziale terytorialnym. Fyl było 10. Każda z nich obejmowała 3 Tiritie (powiaty), położone w różnych częściach państwa. Każda Fyle miała swojego opiekuna i samorząd z obieralnymi trzema naczelnikami. Organem najwyższej władzy było Agora, czyli zgromadzenie ludowe fyli.

Tiritie (powiaty) dzieliły się dalej na Demy. Tych ogółem było ponad 100. Na ich czele stał Demarchos (starosta), zaś najwyższą władzę sprawowało zgromadzenie ludowe Demu. Demy jako jednostki terytorialne zastąpił dotychczasowe Naukrarie. Tym pozostawiono jedynie obowiązek dostarczenia okrętu wojennego wraz z załogą;

• reforma administracyjna - wraz ze zwiększeniem ilości Dem, powiększono liczbę członków Bule z 400 do 500. Ponadto od tej pory każdy obywatel otrzymał przydomek do nazwiska, Demotikon, określający jego przynależność do danej Demy;

• reforma sądownicza - wprowadzono sądy skorupkowe, czyli Ostrakon. Tajne głosowanie polegające na napisaniu czyjegoś imienia na glinianej skorupce. Większością głosów przy quorum 6 tysięcy obywateli można było skazać kogoś, zagrażającego bezpieczeństwu państwa na wygnanie (pierwotnie na 10, później na 5 lat);

• reforma społeczna - zdefiniowano pojęcie obywatela (osoba której rodzice byli pełnoprawnymi ateńczykami, która odbyła służbę wojskową i która ukończyła 30 lat). Obok obywateli pojawiła się grupa ludności zależnej, do której zaliczano:

• Metojków - cudzoziemców zamieszkałych w Attyce, zajmujących się rzemiosłem i handlem. Nie posiadali praw politycznych, nie mogli nabywać nieruchomości ani zawierać związków małżeńskich z Ateńczykami. Nakładano na nich specjalny podatek (Metojkon) oraz obowiązek służby wojskowej. Wpisywano ich na specjalną listę Metojków i przydzielano opiekunów;

• Wyzwoleńcy - czyli niewolnicy którzy odzyskali wolność. Ich stanowisko było zbliżone do tego, jaki posiadali Metojkowie. Wyzwoleńców obciążano ponadto specjalnym podatkiem (Tribolon);

• Niewolnicy - prywatni lub państwowi, pozbawieni praw i traktowani jak rzecz byli własnością swojego pana (oprócz kary śmierci). Mogli otrzymać wolność za zasługi tylko na mocy prywatnego aktu właściciela;

8. Ekklezja:

Po reformach Klejstenesa stała się najważniejszym organem państwowym. W jej zgromadzeniu mógł uczestniczyć każdy, kto ukończył 20 lat. Quorum dla podejmowania uchwał to 6 tysięcy obywateli. Odbywała 40 posiedzeń w roku (po 4 na „miesiąc” według ówczesnego kalendarza). 4 razy do roku na specjalnym posiedzeniu ogólnym kontrolowano urzędników i dyskutowano nad sprawami dotyczącymi obronności. Dyskutować mógł każdy, posiedzenia były jawne, każdy miał prawo skargi (odnośnie sprzeczności z prawem danego projektu). Posiedzeniom przewodniczył jeden z obecnych, wybierany na drodze głosowania. Ponadto:

• specjalnie wybierani corocznie urzędnicy sprawdzali, czy uchwalane decyzje nie są sprzeczne z prawem. Zarzut o takiej sprzeczności rozpatrywała Heliaia, co mogło zakończyć się skazaniem ustawodawcy;

• Ekklezja uchwalała ustawy, oraz uchwały (powszechnie obowiązujące i specjalne);

• podejmowała ważne decyzje w sprawach polityki zagranicznej, wojny, pokoju, sprawach ustawodawczych i religijnych;

• wybierała urzędników i dowódców wojskowych oraz sprawowała nad nimi kontrolę;

• na obradach Ekklezji przeprowadzano sądy skorupkowe;

9. Bule:

Czyli Rada 500. Pozostała ważnym organem zarządzającym. 50 obywateli po 30 roku życia z każdej Fyle. Kadencja 1 rok z jedną możliwością reelekcji. Pod koniec kadencji zdawano sprawozdanie ze swej działalności. Istniała możliwość „rozliczenia” członków Bule. Radę 500 podzielono na 10 wydziałów. Każda z nich obradowała przez 1/10 roku, codziennie zmieniając przewodniczącego, który dzierżył klucze do skarbca. Z czasem funkcja ta przeszła na losowo wybierane osoby spośród pozostałych 9 nieobradujących działów, czyli na Proedrów. Sprawy finansowe i kancelaryjne należały do sekretarzy Bule. Ponadto do obowiązków tego organu należało:

• przygotowanie projektów dla Ekklezji i wprowadzanie w życie tych już uchwalonych;

• nadzór nad urzędnikami i finansami (kontrola wydatków z budżetu);

• utrzymywanie stosunków dyplomatycznych;

• nadzór nad wojskiem i marynarką;

• wymierzanie kar pieniężnych, jako ograniczenie dawniejszych uprawnień sądowych;

10. Urzędy w Atenach:

Obsadzano je drogą wyboru (urzędy wyższe), albo drogą losowania (urzędy niższe). Nie można było zrzec się urzędu, chyba, że decydował o tym jakiś ważny powód. Przed objęciem urzędu kandydat podlegał Dokimazji, czyli badaniu jego wieku, obywatelstwa etc. Nie badano wykształcenia (tego wymagano tylko od strategów). Od kandydatów na pewne konkretne urzędy wymagano konkretnych kwalifikacji jak np. posiadania ziem w Afryce. Urzędy najczęściej był kolegialne (po 1 osobie z Fyle) i obieralne na 1 rok z jedną możliwością reelekcji. Symbolem urzędu był wieniec mitrowy noszony na skroniach. Urzędnicy mieli prawo do wydawania kar pieniężnych i wydawania zarządzeń. Wszelako podlegali kontroli i mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności. Do urzędników wyższych (Archontów) zaliczmy:

• eponymos - przyjmował skargi w sprawach rodzinnych, spadkowych i opiekuńczych;

• bazileus - przyjmował skargi w sprawach związanych z kultem i przelewem krwi;

• polemarchos - przyjmował skargi w sprawach cywilnych dotyczących Metojków i cudzoziemców;

Ci trzej Archonci mogli mianować sobie pomocników - proedrów.

Pozostali Archonci zajmowali się sprawami sądowymi, przewodniczyli posiedzeniom Heliai, wnosili oskarżenia i rewidowali stan prawa. Po upływie swojej kadencji Archonci wchodzili w skład Bule.

• strateg - był specjalnym urzędnikiem. 10 strategów (po jednym z Fyle) zajmowało się polityką zagraniczną, wojskowością i dyplomacją. Mogli być wybierani wielokrotnie. Podczas wojny powierzano główne dowództwo jednemu z nich. Wymagano od nich specjalnych kompetencji w sprawach wojskowych;

11. Sądownictwo Ateńskie

• Sąd Przysięgłych - czyli Heliaia składał się z 6 tysięcy członków, po 600 z każdej Fyle. Jego członkiem mógł być każdy obywatel. Sprawy rozpatrywano w 10 sekcjach. Tylko w wyjątkowych przypadkach decydował cały komplet ludzi. Heliaia zatwierdzała urzędnicze sprawozdania z wykonania swoich funkcji, przeprowadzała dokimazję (kontrolę wieku, obywatelstwa etc), jak również rozstrzygała we wszystkich sprawach, które nie były zastrzeżone dla innych sądów;

• Areopag - sądził w sprawach w których poniósł śmierć obywatel Ateński;

• Sąd Efetów - 51 obywateli po 50 roku życia sądzili w sprawach mężobójstwa;

• Kolegium Jedenastu - w składzie 10 sędziów i pisarz zajmowali się sprawami przestępców złapanych na gorącym uczynku, oraz złodziei. Ponadto zajmowali się stanem więzień i kontrolą wykonywań wyroków;

• Kolegium Czterdziestu - początkowo sąd objazdowy, z czasem uzyskał stałą siedzibę w Atenach, rozpatrywał drobne sprawy cywilne i kryminalne;

• Sądy Rozjemcze - każdy obywatel po 60 roku życia miał obowiązek złożyć swoją kandydaturę na sędziego rozjemczego. Od ich orzeczeń nie było odwołań. Wszystkie sprawy dochodzone ze skargi prywatnej musiały być rozpatrzone najpierw przez nich. Albo doprowadzał do ugody pomiędzy stronami, albo odsyłał sprawę do Heliai.

12. Zgromadzenia Ludowe okresu Republiki w Rzymie

W okresie Republiki funkcjonowały trzy rodzaje zgromadzeń - patrycjuszowe, plebejuszowe i mieszane. Zgromadzenia dzieliły się na comitia, które uchwalały ustawy.

• kurialne - (patrycjuszowe) odpowiadały za sporządzanie testamentów, adopcje, udzielanie mocy imperium wyższym urzędnikom, badanie woli bogów (auspicja);

• mieszane

• centurialne - zbierające się na Polu Marsowym, gdzie każda centuria posiada jeden głos. Zatwierdzały lub odrzucały projekty konsulów lub pretorów. Wybierały urzędników posiadających moc imperium (konsulowie, pretorzy, cenzorzy) Decydowały o wojnie (sprawy pokoju podlegały senatowi). Rozpatrywały odwołania od wyroków zagrożonych karą śmierci lub karą cielesną;

• tribusowe - główną rolę w nich odgrywały wsie. Przyjmowały one lub odrzucały niektóre z wniosków pretorskich. Wybierały niższych urzędników (edylów kurulnych, kwestorów etc). Ponadto rozstrzygały odwołania od wyroków skazujących za pewne przestępstwa zagrożone karą pieniężną;

• plebejskie - zgromadzenia te zbierały się zgodnie z podziałem na tribusy plebejskie. Wybierano na nich edylów i trybunów plebejskich. Z czasem zasiadać w nich zaczęli również przedstawiciele również innych stanów;

13. Senat za czasów Republiki Rzymskiej

Początkowo pełnił funkcje jedynie doradcze. Z czasem stał się głównym organem rządzącym w państwie. W jego skład wchodzili tylko patrycjusze, mianowani przez cenzorów (lex ovinia). Mianowanie było dożywotnie. Na początku 300, za Sulli już 600, zaś za czasów Cezara niemal 900. Zebrania miały miejsce na Marsowym Polu bądź na Kapitolu. Nie było stałego planu obrad - ten tworzony był przez przewodniczącego. Uchwały podejmowano większością głosów i musiały zostać zaakceptowane przez Trybuna Ludowego.

• czuwał nad bezpieczeństwem wewnętrznym;

• mógł pociągnąć do odpowiedzialności zarówno urzędników jak i obywateli pod zarzutem działania na szkodę państwa;

• wydawał zarządzenia w sprawach kultu;

• kontrolował administrację (zwłaszcza skarbową);

• nadzorował prowincje i ich budżety;

• zatwierdzał ustawodawstwo komicjów, zaś u schyłku republiki jego rola ustawodawcza znacznie wzrosła;

• miał prawo zatwierdzania urzędników wybranych przez zgromadzenia;

• reprezentował państwo na zewnątrz;

• decydował o wojnie, pokoju, przymierzach, przyjmował zagraniczne poselstwa;

• wyznaczał wodzów, czy dyktatorów w czasie zagrożenia;

• w razie niezwykłego zagrożenia mógł podjąć uchwałę o przekazaniu konsulom pełni władzy;

14. Magistratury rzymskie w okresie Republiki

Mianem „magistratury” określano zarówno samego urzędnika, jak i urząd. Dzielono je na niższe (niekurulne) i wyższe (kurulne). Wszyscy mieli moc potestas (prawo do nakładania kar pieniężnych, wydawania dokumentów w zakresie sprawowanej władzy, zwoływania wieców, czy badania auspicjów - badania woli bogów). Urzędnicy wyżsi posiadali moc imperium udzielaną im przez komicje kurialne (sprawy wojskowe, sądowe, zwoływanie posiedzeń senatu, zgromadzeń, przekładania wniosków tym organom). Urzędy były wybieralne przez zgromadzenia ludowe i były kolegialne (z wyjątkiem dyktatora). Decyzje przezeń podejmowane musiały być jednogłośne. Ograniczano urzędowanie w czasie i uczyniono je bezpłatnie. Urzędnicy byli odpowiedzialni za swe decyzje, istniała możliwość ukarania ich za nadużycia przez zgromadzeniem ludowym. Dostęp do urzędu ograniczały min: płeć, brak obywatelstwa, brak pełni praw, choroba umysłowa, niepełnoletność, skazanie za ciężkie przestępstwo, brak wolnego urodzenia;

Urzędy wyższe:

• konsulowie (dwaj na jeden rok, najwyższa władza wojskowa, zwoływanie senatu, najważniejsze sprawy karne, ich imieniem określano upływ czasu);

• pretorzy (urząd powstał w 367 r p.n.e., rozpatrywali wnioski in iure, czy w danym przypadku prawo rzymskie daje ochronę roszczeniom powoda, ustalali przedmiot sporu. Nie mieli władzy ustawodawczej, lecz mogli wydawać edykty, w którym zawarte były zasady swego urzędowania. Niektóre ich postanowienia przyjmowały się w praktyce);

• cenzorzy (przeprowadzali spisy ludności połączone z oceną majątków obywateli, przydzielali obywateli do klas i centurii, określali wysokość podatku. Z czasem dano im prawo tworzenia list członków senatu, od ich decyzji nie było odwołania. Sprawowali też pieczę nad budżetem państwa, sprawowali sądownictwo na linii państwo - obywatel);

Urzędy niższe

• edylowie (utrzymywali porządek w mieście, kontrolowali miary i wagi, zabezpieczali ilość zboża, urządzali igrzyska i uczty ludowe);

• kwestorzy (jurysdykcja karna w najcięższych sprawach zagrożonych karą śmierci, przeprowadzanie dochodzeń w sprawach o morderstwa, nadzór na skarbem państwa, przechowywanie najważniejszych dokumentów państwowych, funkcje skarbowe);

Urzędy nadzwyczajne

• dyktator (na wypadek wojny sprawował najwyższą władzę wojskową niezależnie od senatu);

• trybun ludowy (prawo intercesji - prawo do uchylania rozporządzeń i projektów, które krzywdziłyby plebejuszy, od ich decyzji nie było odwołań, podlegali najwyższej ochronie państwowej);

15. Organy centralne rzymskie okresu Cesarstwa

• senat - jeden w Rzymie, drugi w Konstantynopolu. Członkowie dziedziczni, mianowani przez cesarza. Pełnił rolę rady cesarskiej i rady miasta. Jego znaczenie w stosunku do tego, co było wcześniej zostało znacznie zmniejszone;

• urzędy - podzielone na centralne i lokalne. Każdy urząd posiadał własną kancelarię. Za zasługi w piastowaniu urzędu można było uzyskać dostęp do stanu patrycjuszów. Z dawnych urzędów zachowali się konsulowie, pretorzy i kwestorzy o silnie ograniczonych uprawnieniach. Oprócz nich:

• minister dworu (zajmował się kancelarią, polityką zagraniczną i administracją lokalną)

• kanclerz (opracowywał projekty ustaw i przewodniczył sądowi cesarskiemu)

• minister skarbu

• minister domen (zarządzał majątkiem cesarza)

• wielki szambelan (odpowiadał za dwór)

• najwyżsi urzędnicy wchodzili w skład przybocznej rady cesarskiej, tak zwanego Świętego Konsystorza, która rozważała sprawy z dziedziny administracji państwa oraz spraw sądowych w których cesarz osobiście miał wydać wyrok. Z czasem Konsystorz zaczął pełnić funkcję sądu apelacyjnego pod przewodnictwem kanclerza;

16. Administracja Lokalna rzymska okresu Cesarstwa

Zrezygnowano ze starego podziału na prowincje. Stojący na ich czele namiestnicy stanowili poważne zagrożenie dla władzy w Rzymie. Zamiast tego państwo podzielono na:

• prefektury - dwie na zachodzie i dwie na wschodzie, na czele z namiestnikiem o szerokich uprawnieniach administracyjnych i sądowych;

• diecezje - łącznie 15, na czele z wikariuszami;

• prowincje - łącznie aż 120, na czele z namiestnikiem;

• okręgi wojskowe - stanowiły połączenie kilku prowincji, na ich czele stał dux;

Osobno wydzielono okręgi Rzymu i Konstantynopola, tworzące osobne prefektury.

Miastom wydzielono osobne, gminne samorządy. Ich organami byli urzędnicy, oraz zgromadzenia gminne, czy kuria. Na ich czele stali deukrionowie, odpowiadający za efektywność swoich rządów własnym majątkiem.

USTRÓJ

FEUDALNY:

1. Własność kościelna i darowizny dla zbawienia duszy

2. Precaria i jej rodzaje, różnica między precaria a beneficjum

3. Immunitety

4. Wyjaśnij pojęcia: komendacja, beneficjum, feudum, alienacja lenna, felonia

5. Wymień obowiązki wasala i seniora w stosunku lennym

6. Systemy lenne

7. Administracja centralna i lokalna Bizancjum

8. Administracja lokalna w państwie Franków

9. Sądownictwo w państwie Franków

10. Reformy Karola Wielkiego

11. Longobardowie

12. Anglia do XII w (król, organy centralne i lokalne)

13. Wielka Karta Swobód

14. Reprezentacja stanowa w Anglii

15. Sądy w Anglii w okresie monarchii stanowej

16. Sądy we Francji w okresie monarchii stanowej

17. Sądy w Rosji w okresie monarchii stanowej

18. Sądy w Prusach w okresie monarchii stanowej

19. Prawa zasadnicze

20. Stany Generalne & Zgromadzenie Notabli

21. Porównanie republiki miejskiej Nowogrodu i Pskowa

22. Ziemie ruskie za najazdu tatarskiego

23. Reformy Iwana IV Groźnego

24. Reformy Piotra I

25. Reformy Katarzyny II

26. Rada Królewska we Francji

27. Królestwo Sycylisjkie

28. Republiki miejskie Wenecji i Florencji

29. Złota Bulla

30. Ustrój polityczny Rzeszy do 1806 r.

31. Monarchia Habsburgów

32. Józefinizm

1. Własność kościelna i darowizny dla zbawienia duszy

Kościół rozszerzał stan swojego posiadania wykorzystując wzrost religijności społeczeństwa oraz wiarę w możliwość „wykupienia” zbawienia swojej duszy. Celowi temu służyła instytucja tzw „darowizn”, która występowała w trzech odmianach.

• donatio post obitum - własność darowanej ziemi przechodziła na rzecz Kościoła po śmierci darczyńcy;

• donatio reservato usufucru - prawo własności przeniesione było z chwilą dokonania darowizny a darczyńca zatrzymywał ziemię w dożywotnim użytkowaniu;

• donatio a die presente - darczyńca zabezpieczał sobie tylko utrzymanie na czas życia;

Darowizny te ponadto zwalniały z obowiązkowej służby wojskowej.

2. Precaria i jej rodzaje

Instytucja precarium polegała na tym, iż nie posiadający ziemi zwracał się z prośbą o przekazanie mu gruntu w użytkowanie w zamian za czynsz i inne posługi. Nadanie pierwotnie ograniczano w czasie, lecz później wydłużano je aż do terminu dożywotniego, lub też czyniono zeń umowę dziedziczną. Precaria występowały w trzech odmianach:

• precaria oblata - właściciel gruntu przenosił na rzecz możnego prawo własności a otrzymywał użytkowanie tego gruntu, zwalniając się od służby wojskowej;

• precaria data - nadanie ziemi w użytkowanie bezrolnym, którzy nie posiadali własnej ziemi;

• precaria remuneratioria - do przekazanej ziemi przez darczyńcę obdarowany dodawał własną ziemię i cały obszar przekazywał darczyńcy w użytkowanie. Obdarowany, feudał, zapewniał sobie uprawę ziemi, zwiększał obszar włości których był właścicielem, zaś z ziemi którą oddał w użytkowanie otrzymywał świadczenia w postaci czynszu lub robocizny;

Precarium odróżniano od beneficjum w ten sposób, iż to drugie następowało z inicjatywy pana lub Kościoła. O to pierwsze trzeba było zabiegać. Ponadto beneficjum to nadanie za zasługi, zaś precarium - w zamian za posługi.

3. Immunitety

Immunitet jest to zwolnienie od ciężarów państwowych i podatków. Choć nie tylko. Istniały trzy zasadnicze rodzaje immunitetów:

• ekonomiczny - zakazujący wstępu urzędnikom królewskim na ziemie nim objęte celem ściągania danin i grzywien. Uprawnienia przysługujące władzy publicznej z zakresu podatków, grzywien, długów i kar sądowych przejmował właściciel ziemski;

• sądowy - obdarzony immunitetem wyznaczał własnego urzędnika (sędziego lub wójta) który sprawował na danej ziemi sądy w jego imieniu. Początkowo obejmował jedynie drobne sprawy cywilne i karne, z czasem jego rola jednak zyskiwała na znaczeniu;

• ekonomiczno - sądowy - stanowiący połączenie obu powyższych immunitetów;

Rozpowszechnienie immunitetów doprowadzało do stopniowej decentralizacji władzy państwowej i do wzrostu znaczenia reprezentacji stanowych.

4. Wyjaśnij pojęcia: komendacja, beneficjum, feudum, alienacja lenna, felonia

• komendacja - instytucja oddania się pod opiekę dokonywana według ustalonej formuły (klęczenie, włożenie rąk w dłonie seniora, złożenie przysięgi). Stosunek taki mógł być zerwany, gdy senior nie wywiązywał się ze swoich obowiązków, naruszał spokój ziem, nastawał na cześć i honor rodziny oraz samego wasala etc.;

• beneficjum - nadanie ziem wasalom przez seniora, celem zapewnienia im „zaplecza ekonomicznego” tak, by mogli wywiązywać się ze swoich wojskowych obowiązków;

• feudum - powstało ze zlania beneficjum i komendacji w jedną instytucję prawną;

• alienacja lenna - pozbycie się lenna, możliwe za zgodą seniora, lub po złożeniu hołdu tudzież odprawy. Lenno alienować można było również w wypadku, gdy senior nie wywiązywał się ze swoich obowiązków wobec wasala;

• felonia - niewywiązywanie się ze stosunków lennych. W razie gdyby dopuścił się jej senior, prowadziło to do zerwania stosunku lennego. W razie, gdyby felonii dokonał wasal, prowadziło to do konfiskaty lenna. Decyzję podejmował sąd parów;

5. Wymień obowiązki wasala i seniora w stosunku lennym

Obowiązki wasala:

• służba wojskowa przez 40 dni w roku, obowiązek stawienia się na krótką wyprawę na każde żądanie seniora (kawalkata) i służba na zamku (stróża);

• udzielanie seniorowi rady, służba dworska, uczestniczenie w naradach i sądzie lennym;

• świadczenia finansowe w ściśle określonych wypadkach (za odnowienie lenna, wykupienie seniora z niewoli, gdy najstarszy syn seniora został pasowany na rycerza, gdy najstarsza córka seniora wychodziła za mąż, gdy senior zamierzał uczestniczyć w wyprawie krzyżowej);

Obowiązki seniora:

• lojalność wobec wasala;

• zapewnienie wasalowi spokojnego posiadania danej mu ziemi;

• zapewnienie opieki, w tym sądowej, swoim wasalom;

6. Systemy lenne

W Europie feudalnej prawo lenne stosowane było w trzech podstawowych, zasadniczych rodzajach, wariantach (systemach):

• system frankoński - oparty na zasadzie „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, który znalazł zastosowanie we Francji i Niemczech. Prowadził do dezintegracji państwa, gdyż królowi podporządkowani byli tylko bezpośredni wasale;

• system normandzki - oparty na zasadzie „wasal mojego wasala jest moim wasalem”, który znalazł zastosowanie w Anglii. Król mógł pobierać opłaty nawet od swoich pod-lenników. W stosunku do bezpośrednich wasalów przysługiwało mu prawo do zatrzymania lenna na okres 1 roku po śmierci wasala i pobierania z niego dochodów. Ponadto król zatrzymywał sobie 1/7 gruntów ornych i żądał przysięgi od wszystkich mieszkańców państwa;

• system longobardzki - rozpowszechniony na terenie Włoch, stanowił niezwykłe rozwinięcie systemu frankońskiego. Brak było tu hołdu lennego (tylko przysięga wierności). Wszyscy synowie mieli równe prawa do spadku, co prowadziło do rozdrobnienia lenn. Dopuszczalna była alienacja lenna w całości lub części, nawet bez zezwolenia pana;

7. Administracja centralna i lokalna Bizancjum

Administracja centralna:

• Cesarz - sprawował władzę absolutną (władza ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza oraz wojskowa), był głową Kościoła (wyższość władzy świeckiej); wyznaczał za życia współrządcę (po śmierci cesarza - przejmował władzę lub tylko wyznaczał swojego następcę);

• Senat - traci znaczenie w dziedzinie ustawodawstwa i władzy wykonawczej; przejął kompetencje rady cesarskiej (konsystorza);

• Administracja scentralizowana - rozrost aparatu administracyjnego na szczeblu centralnym; urzędnicy podzieleni na rangi; niektóre można było kupić:

• Logothetes - mianem tym określano najwyższych, najważniejszych urzędników państwowych. Wśród nich wymieniano:

• naczelnik poczty - kierował pocztą;

• minister spraw wewnętrznych i zagranicznych;

• kanclerz państwa;

• minister skarbu;

• główny skarbnik wojskowy;

• minister dóbr państwowych;

• główny kontroler - nadzór nad skarbnikami

• quaestor - wymiar sprawiedliwości

• wielki domesticos - naczelny dowódca

• minister marynarki

• eparcha - administrator stolicy

• Każdy minister miał swoje biuro - logothesia do pomocy. Najważniejszym z nich była tak zwana kancelaria cesarska;

Administracja lokalna:

Ze względu na zagrożenie zewnętrzne, połączona administrację cywilną z wojskową. Na tej zasadzie stworzone egzarchaty - jeden obejmujący tereny Włoch z siedzibą w Rawennie i jeden w Afryce z siedzibą w Kartaginie. Egzarchaty dzieliły się na mniejsze okręgi.

Ponadto istniały dwie dyrekcje - wschodnia i zachodnia, skupiające okręgi korpusów wojskowych, czyli temy.

Tereny przygraniczne podzielone zostały na mniejsze okręgi, zwane jako kleizura, których centra stanowiły obronne zamki.

Konstantynopol był osobną jednostką administracyjną, na której czele stał zarządca zwany jako eparch.

8. Administracja lokalna w państwie Franków

• województwa - zrzeszały kilka hrabstw wyłącznie w celach wojskowych. Na ich czele stali wojewodowie, będący dowódcami wojskowymi. Posiadali bardzo szeroki zakres kompetencji w sprawach wojska, sądownictwa i ustawodawca, sprawując władzę królewską na terenie województw;

• hrabstwa - na czele z hrabiami. Hrabiowie również posiadali szerokie kompetencje, z których wymienić należy przewodnictwo obradom sądowym, ściąganie podatków, zarządzanie poboru wojskowego, czy tzw bannus czyli prawo do wydawania nakazów, za których naruszenie można było otrzymać grzywnę. Dochody hrabia czerpał z grzywien, których 1/3 należała się jego kasie;

• wikariaty / centeny - najmniejsze jednostki terytorialne. Wikariaty na zachodzie kraju, centeny na wschodzie;

9. Sądownictwo w państwie Franków

Sądownictwo powszechne należało do sądu setni. Sądził nań sędzia wraz z ogółem (wolnej) ludności. Zbierał się co 6 tygodni na tzw. rokach zwyczajnych, zaś 2 razy w miesiącu na posiedzeniach nadzwyczajnych. Udział na obradach sądu był obowiązkowy, za niestawienie się nań groziły kary.

Osoby zależne od możnych jak i sami możni sądzeniu byli przez sądy dworskie. W sądzie tym orzekał albo sam możny, albo jego urzędnik - wójt.

W miejscu pobytu króla odbywał się sąd królewski. Przewodniczył mu król, lub majordomus, wraz z asesorami. Z czasem przewodnictwo w sądzie tym przejął palatyn, co doprowadziło do wyodrębnienia się osobnego sądu - palatyna. Niemniej jednak, sąd królewski mógł rozpatrzeć dowolną sprawę, nie był związany prawem szczepowym i mógł odstąpić od zwyczajowych zasad słuszności.

Wraz z sądownictwem królewskim wiążą się dwa pojęcia:

prawo ewokacji - prawo do wywołania dowolnej sprawy przed sąd królewski (król może zainteresować się dowolną sprawą i „zabrać” ją zwykłemu sądowi);

prawo reklamacji - prawo do tego, by czyjąś sprawę rozpatrzył wyłącznie sąd królewski (na mocy jakiegoś przywileju, immunitetu etc.)

10. Reformy Karola Wielkiego

• w dziedzinie administracji - na terenach przygranicznych utworzył marchie. Margrabiów mianował król. Mieli oni szerokie kompetencje i obowiązek obrony granic, oraz utrzymywanie stosunków z sąsiednimi państwami; ponadto wprowadził urząd wysłanników królewskich do kontroli pozostałych urzędników. Kraj podzielono na okręgi i każdemu z nich przypisano dwóch wysłanników (po jednym świeckim i jednym duchownym). Musieli oni odbyć 16 „roków” w okręgu rocznie. Mieli szerokie kompetencje kontrolne, część spraw mogli osądzać osobiście;

• w sądownictwie - wprowadzono dwa rodzaje roków. W tych większych, zbieranych dwa lub trzy razy do roku brali udział wszyscy wolni z hrabią na czele i rozpatrywali najcięższe sprawy karne. W tych mniejszych, odbywających się co 14 dni ogół ludności reprezentowali ławnicy z sołtysem na czele, rozpatrywano sprawy mniejsze. Ławników ustanawiano dożywotnio, lub na kadencję i wydawali oni wyrok razem z sędzią. Sądy z ich udziałem (roki mniejsze) nazywano sądami ławniczymi; poza tymi dwoma istniały również tzw. sądy gorącego prawa, gdy sprawcę złapano na gorącym uczynku. Na ich obradach obowiązek mieli stawić się wszyscy wolni;

• w wojsku - tu reforma miała na celu wprowadzenie ogólnego obowiązku służby wojskowej. Oparta była na stanie majątkowym poborowych. Każdy kto posiadał majątek powyżej 4 łanów lub określonej sumie pieniężnej, musiał odbyć służbę. W razie posiadania mniejszego majątku, ludzie musieli łączyć się w grupy tak, by spełniać ustalone minimum i zdecydować, kto ma odbyć służbę (reszta ma w tym czasie go finansować). Najuboższych zobowiązano do pełnienia służby strażniczej. Jazdę wystawiali wasale króla. Wszystkich obywateli powoływano pod broń w stanach szczególnego zagrożenia;

• w dziedzinie skarbowości - wprowadzono nową monetę srebrną, ustalono stały podział monetarny, oraz zwiększono ilość usług na rzecz króla;

• w dziedzinie edukacji - masowo powstawać zaczęły szkoły klasztorne i katedralne, w której nauki pobierali członkowie dworu. Tam kształcono przyszłych urzędników;

11. Longobardowie

572 - Pawia stolicą państwa (umowna data powstania)

754/756 - podbici przez Pepina Małego

773 - włączeni do kraju Karola Wielkiego

Prawo najeźdźcy - pozbawienie ludności podbitej praw i gruntów. Narzucanie własnego prawa i sądów. Obowiązek służby wojskowej wyłącznie zdobywców;

Król - władza elekcyjna, z tym, iż wybór ograniczono do członków rodziny królewskiej (dynastia elekcyjna). Najwyższa władza sądowa, wojskowa i wykonawcza. Powołuje urzędników, którzy skupiają się wokół niego, tworząc dwór;

Wojewoda (dux) - z własnym dworem i drużyną, skupiający władzę cywilną i wojskową na terenie województwa. Mianowany dożywotnio;

Gastald - zarządca dób królewskich w terenie, pełniący funkcje wojskowe i policyjne, konkurent wojewody, aczkolwiek nie dożywotni - można było go odwołać w każdej chwili;

12. Anglia do XII w (król, organy centralne i lokalne)

• król - władca patrymonialny, najwyższy zwierzchnik lenny w państwie, kieruje polityką zagraniczną, powołuje urzędników, wydaje ustawy, z bardzo silną pozycją wewnętrzną;

W kwestii urzędów centralnych:

• kuria królewska - była głównym organem zarządu państwa, którym to mianem określano trzy różne zjawiska:

• rada zwyczajna - urzędnicy nadworni, służący królowi radą podczas podejmowania ważnych decyzji państwowych;

• wielka rada - bezpośredni wasale króla, zbierani kilka razy do roku, mający głos doradczy, oraz pewne uprawnienia kontrolne, dworskie, wojskowe i sądowe w pierwszej instancji dla bezpośrednich wasali oraz w sprawach dotyczących króla;

• exchequer - wyodrębniony z kurii jako scentralizowany organ skarbowy, jak również trybunał właściwy w sprawach związanych z działalnością skarbu;

• kanclerz - stojący na czele kancelarii, najczęściej osoba duchowna;

• wielki justycjariusz - główny pomocnik i zastępca króla w wypadku jego nieobecności. Urząd ten zniesiono na początku XIII wieku, dając część jego uprawnień kanclerzowi;

W kwestii lokalnej:

• utrzymano podział na hrabstwa, aczkolwiek urząd hrabiego znacznie osłabiono. Na znaczeniu zyskał nowy urząd, urząd szeryfa. Sprawował on władzę sądową, policyjną, skarbową i wojskową w hrabstwie. Podlegał ścisłej kontroli, musiał zdawać rozliczenie ze swojej działalności przed exschequerem.

13. Wielka Karta Swobód

Ogłoszona w 1215 roku za panowania Jana bez Ziemi w obliczu grożącej państwu wojny domowej. Zawarta w charakterze umowy dwustronnej pomiędzy królem a baronami.

• od tej pory specjalny podatek (tarczowe) i inne opłaty lenne będzie możliwe jedynie za zgodą Wielkiej Rady Królewskiej;

• zakazano przekazywania innym władzom spraw podlegających sądowi królewskiemu;

• zakazano aresztowania, więzienia albo pozbawiania mienia osoby wolnej bez prawomocnego wyroku sądowego (art 39.);

• zagwarantowano hrabiom i baronom, iż sądzeni będą tylko przez sądy równych sobie (art 20.);

• gwarancja pozostawienia pewnej części majątku niezbędnej do życia w razie wymierzania kary pieniężnej (art 20.);

• zapewnienie duchowieństwu pełnej swobody kanonicznych wyborów;

• zakazano sprowadzania najemnych żołnierzy obcych do Anglii;

• potwierdzono przywileje miast i wolność handlu (ich przedstawiciele mieli zasiadać w parlamencie);

• nakazano królowi zwoływanie narad z reprezentacją stanów (art 14.);

• zawarto klauzulę prawa oporu w razie gdyby król naruszył postanowienia Karty Swobód i ignorował napomnienia, dozwolone było użycie siły wobec niego (art 61.);

14. Reprezentacja stanowa w Anglii

Stanowiła rozszerzenie funkcjonującej do tej pory Wielkiej Rady. Po klęsce jaką wojska Szymona de Montfort zadały Henrykowi III w bitwie pod Lewes (1264 r.), w Radzie Królewskiej zwołanej w roku 1265 zasiedli po raz pierwszy przedstawiciele szeregu hrabstw i miast.

• Izby - oczywiście, były dwie.

• Wyższa, składająca się z Parów (z nadania króla, oraz dziedzcznych), oraz 2 arcybiskupów i 18 biskupów, pod przewodnictwem Lorda Kanclerza. Radzili oni w sprawach polityki zagranicznej, wyrażali zgodę na ustawy i zajmowali się sądownictwem (rozpatrywali odwołania co do błędu prawa, rozpatrywali sprawy króla czy lordów, brali udział w procedurze impeachmentu);

• Niższa, czyli Izba Gmin. Było to ok 300 osób wybieranych z hrabstw czy wytypowani przez szeryfów. Od XIV wieku wyrażali zgodę na podatki bezpośrednie, brali udział w procedurze ustawodawczej. Na czele ze speakerem;

• zwoływanie - początkowo kandydatów wyznaczał szeryf, z czasem jednak wprowadzono wybory na terenie hrabstwa. W XV wieku doszedł do tego wysoki cenzus majątkowy, który przetrwał aż do XIX wieku. Prawo do zwoływania Parlamentu przysługiwało królowi, choć nie było określonych terminów w jakich miało to nastąpić. Z reguł zwoływano go w opactwie Westminsterskim;

• posłowie - początkowo związani instrukcjami poselskimi. Od XV wieku mogli głosować według własnego uznania. Mieli zapewnioną nietykalność osobistą;

• kompetencje parlamentu:

• podatkowe - wyłączne prawo uchwalania podatków, poszerzone o kontrolę ich celowości i sposobu ich wydatkowania;

• ustawodawcze - rozwinęły się z uprawnienia przekładania królowi projektów ustaw (petycje). Już w XIV wieku przyjęto zasadę, że każdy projekt mógł stać się obowiązującym prawem, o ile zaakceptowały go obie izby i król;

• sądowe - w procedurze impeachmentu;

• impeachment - możliwość postawienia w stan oskarżenia osoby pełniącej funkcję urzędową. Sądem dla takiej osoby była Izba Lordów (po raz pierwszy w 1376 r.). Ponadto na podstawie tzw Act of Attainder parlament mógł bez rozprawy sądowej skazać dowolną osobę na karę śmierci lub wygnanie.

15. Sądy w Anglii w okresie monarchii stanowej

W dalszym ciągu sądownictwo na poziomie lokalnym sprawowali sędziowie pokoju. Wywodzili się z klasy rycerskiej i uroczyście ślubowali strzec miru królewskiego. Nie wymagano od ich wykształcenia. Tylko skuteczności. Sędziowie pokoju zajmowali się badaniem spraw, ściganiem przestępców. W wielu drobnych sprawach mogli orzekać samodzielnie na miejscu. Było ich 8 na terenie każdego hrabstwa. Swoją służbę pełnili bezpłatnie.

W procesach cywilnych i karnych wykształcił się zwyczaj zwoływania przysięgłych. Wybierani na podstawie cenzusu majątkowego orzekali w trzech składach:

• ława wielka - była to ława oskarżająca. 23 ludzi zbierało dowody, badało sprawę, oraz wydawało werdykt, po czym kierowało sprawę dalej. Decydowano większością głosów;

• ława mała - była to ława skazująca. 12 osób decydowało o winie lub niewinności oskarżonego i orzekało wymiar kary. Decyzje podejmowała jednomyślnie;

• ława cywilna - 8 osób orzekało o stanie faktycznym w sprawie cywilnej;

Poza tym istniało rozbudowane sądownictwo centralne (królewskie), skupiające się wokół tak zwanych sądów westminsterskich, orzekających według zasad precedensów i common law:

• sąd spraw pospolitych - 5 sędziów od spraw cywilnych nie dotyczących korony;

• sąd ławy królewskiej - 3 sędziów + przewodniczący, towarzyszący nieustannie królowi, a od XIII wieku z siedzibą w Westminsterze. Orzekał w sprawach, których stroną była korona lub król, lub sprawy osób posiadających przywilej rozstrzygania ich sporów przez króla. Sprawy o naruszenie miru etc.;

• sąd szachownicy (exchequeru) - centralny sąd finansowy z baronem głównym na czele i 3 sędziami do pomocy;

• sąd kanclerski - był sądem niezwykłym. W przeciwieństwie do trzech poprzednich nie był związany zasadami precedensów i common law. Orzekał w sprawach mających dopiero stać się precedensami, w oparciu o zasady słuszności. W jego skład wchodzili Lord Kanclerz, 12 sędziów i 6 pisarzy (doradców);

Sądy Westminsterskie miały 4 sesje w roku. Pomiędzy sesjami objeżdżały cały kraj, według specjalnych 6 okręgów sądowych. Sądy miejscowe zwane były sądami „koronnymi delegowanymi”.

• sąd izby gwiaździstej - był specjalnym sądem politycznym, wyodrębnionym w 1487 r. Sądził w sprawach bezpieczeństwa państwa bez udziału przysięgłych, mógł stosować tortury i stanowił doskonały środek zwalczania przeciwników absolutyzmu;

16. Sądy we Francji w okresie monarchii stanowej

Sądownictwo we Francji należało do szczególnie rozbudowanych. Oparte było o trzy zasadnicze piony sądowe: lenne (senioralny), królewskie i specjalne:

• sądy senioralne:

• sąd lenny (parów) - orzekał w sprawach wynikających ze stosunków lennych, zaś w pierwszej instancji jako sąd powszechny nad mieszkańcami terenu objętego immunitetem sądowym;

• sądy królewskie:

• sąd prewota - rozpatrywał odwołania od sądów lennych, a w pierwszej instancji sądził drobne sprawy cywilne i karne;

• sąd balliwa - rozpatrywał odwołania od sądu prewota, zaś w pierwszej instancji sądził sprawy dotyczące króla;

• parlament w Paryżu (78 radców - 44 duchownych i 34 świeckich - mianowanych przez króla z kandydatów wybranych przez sam Parlament, dzieliło się na cztery główne izby orzekające):

• Izba Wielka (rozpraw) - instancja odwoławcza od wyroków baliwów i prewotów, zaś w pierwszej instancji w sprawach o obrazę majestatu, dóbr królewskich, apanaży, sprawach przeciwko członkom Parlamentu i Parom. Od jej wyroków nie było odwołania;

• Izba Wieżyczki - sprawy karne zagrożone karą śmierci;

• Izba Dochodzeń - początkowo zajmowała się opracowywaniem projektów wyroków. Z czasem uzyskała uprawnienia sądownicze;

• Izba Skarg - przyjmowała skargi na urzędników. Rozpatrywała sprawy osób mających przywilej rozpatrywania ich wniosków przez Parlament;

• sądy specjalne (połączone z administracją specjalną):

• sądy marmurowego stołu (niższe):

• sąd admiralski - sprawy morskie, związane z żeglugą;

• sąd konetabla - sprawy osób wojskowych;

• sąd referendarzy - sprawy wodne i leśne;

• sądy wyższe

• izba mennicza - sprawy monetarne;

• izba obrachunkowa - sprawy urzędników i poborców podatkowych oskarżonych od niedopełnienie obowiązków;

• izba podatków - sprawy podatkowe;

• izba skarbu - sprawy związane z administracją domen królewskich;

Ponadto, Parlament Paryski posiadał prawo remonstracji. Mógł kontrolować akty wydawane przez króla i nie zgodzić się na ich publikację, o ile uznał, iż były one sprzeczne z prawem.

Sam król również posiadał uprawnienia sądowe, na które składało się prawo wywołania sprawy, udzielenie commitimus (przywileju sądzenia przez króla), czy wydawania listów (łaski, sprawiedliwości, czy pieczętnego).

17. Sądy w Rosji w okresie monarchii stanowej

Tu na szczęście podział był prostszy i szybszy. Jak wszystko w Rosji, nawiasem mówiąc.

• car - sądził tylko te osoby, które uzyskały odpowiedni przywilej. Oprócz tego jego kompetencje w tym zakresie były nieograniczone. Naginał prawo do woli i mógł wywołać każdą sprawę przed swoje oblicze;

• duma bojarska - jej orzeczenia w ważniejszych sprawach traktowane były jako precedensy;

• prikazy - jako jednostki administracyjne sądziły każdy w zakresie swoich kompetencji. Niezależnie od tego występowały prikazy które były wyłącznie organami sądowymi, jak sudnyje prikazy;

Ponadto w kwestii sądownictwa lokalnego:

• samorząd gubny - początkowo jedynie sprawy o rozbój, z czasem jednak uzyskał dostęp do szeregu spraw karnych, na czele ze starostą gubnym i asesorami;

• samorząd ziemski - rozpatrywał głównie lokalne sprawy cywilne i nieliczne karne, na czele ze starostą ziemskim i asesorami;

Poza tym istniało dawne sądownictwo duchowne, dominialne i wojskowe (jak sądy strzeleckie, rozpatrujące sprawy żołnierzy z pułków strzeleckich), ale ich orzecznictwo istniało niejako „obok” podstawowych dwóch pionów.

18. Sądy w Prusach w okresie monarchii stanowej

• sądy pokoju ziemskiego - orzekały w sprawach o naruszenie pokoju ziemskiego;

• sąd doraźny - 3 ławników w razie schwytania na gorącym uczynku;

• sąd Femy - sądy wolne, gdzie w charakterze ławników mógł zasiadać każdy wolny obywatel. Do ich właściwości należały głównie sprawy karne. Postępowanie rozpoczynano głównie na podstawie skargi. Oskarżony miał ograniczone możliwości obrony. Wyrokiem najczęściej było wyjęcie spod prawa (tak, że skazanego zabić mógł każdy). W końcu XV od tego typu sądów zupełnie się odchodzi;

• królewski sąd kameralny - wykształcił się w 1495 r. Orzekał w nim cesarz i asesorzy (początkowo 16, z czasem nawet 50 - po wojnach religijnych połowa z nich musiała być protestantami). Sąd orzekał na podstawie ustaw Rzeszy, lub prawa powszechnego, gdy ustawy nie rozwiązywały problemu. Słowem, w razie, gdyby rozdrobnione prawo lokalne nie skutkowało, sąd orzekał na podstawie ius commune. W I instancji orzekał sprawy zaburzenia miru i sprawy osób z immunitetem królewskim. W II instancji orzekał w sprawach cywilnych o wartości sporu powyżej 400 talarów, lub gdy wyrok musiał być ostateczny. Siedzibę sądu początkowo stanowiła Spiż, później Wetzlar;

• Rada Nadworna Rzeszy - utworzona w końcu XV wieku jako organ administracyjny i sądowy. Wbrew założeniom, praktyka ukazała, iż Rada zajmowała się sądownictwem w stopniu konkurującym nawet z Sądem Kameralnym. Jej członków mianował cesarz. Zajmowali się sprawami:

• karnymi osób posiadający bezpośredniość państwową;

• lenn państwowych;

• przywilejów;

• zastrzeżonych uprawnień cesarza;

19. Prawa zasadnicze

• primogenitura;

• niepozbywalność domeny królewskiej;

• niezawisłość władzy królewskiej względem duchownej;

• swobody gallikańskie kościoła;

• nienaruszalność własności prywatnej;

• podatki jedynie za zgodą Stanów Generalnych;

20. Stany generalne & Zgromadzenie Notabli

Stany generalne zwołano po raz pierwszy w 1308 r za panowania Filina IV Pięknego. Zasiadali w nich przedstawiciele szlachty, duchowieństwa i miast uprzywilejowanych. Czas i miejsce obrad zależały od woli króla. Okręgiem wyborczym do Stanów była balliwia. Stan pierwszy i drugi głosowały bezpośrednio, zaś trzeci pośrednio. Cenzus oparty na majątku. W połowie XIV w regułą stało się ich zbieranie przynajmniej raz w roku. Kompetencje tego organu nie były ściśle określone. Należało do nich między innymi:

• uchwalanie podatków;

• przedstawianie królowi zażaleń, w których zawarte były postulaty wydania pewnych zarządzeń. Stany nie posiadały samodzielnej inicjatywy ustawodawczej;

• niekiedy wydawano ordonanse z ich udziałem;

Zgromadzenie Notabli stanowiło jakby uboższą wersję Stanów. Imienne zgromadzenie przedstawicieli stanów (zapraszanych przez króla) posiadało podobne kompetencje, z wykluczeniem ustanawiania podatków zastrzeżonych dla Stanów Generalnych. Jej liczebność wahała się od 60 do 150 osób. Ostatni raz zwołano je w 1788 r. Z wiadomym skutkiem.

21. Porównanie republiki miejskiej Nowogrodu i Pskowa

Za umowną datę powstania republiki Nowogrodzkiej uznaje się rok 1136, czyli wygnanie z miasta księcia Kijowskiego. Od tej pory to sami mieszkańcy miasta (patrycjat) wybierali swojego władcę i określali jego obowiązki oraz uprawnienia. Cechą charakterystyczną Nowogrodu są właśnie rządy bojarów - właścicieli ziemskich wchodzących w skład patrycjatu, oraz udział miasta w Hanzie.

• Wiec - formalnie stanowił najwyższy organ władzy w republice. Był to ogół obywateli miasta zbierający się na dźwięk dzwonu. Wybierał księcia, posadnika, tysięcznika, władykę (arcybiskupa). Decydował o wojnie i pokoju. Posiadał prawa sądowe z zakresu przestępstw politycznych. Dominującą grupą na zebraniach wiecu byli bojarzy i kupcy, oraz przedstawiciele duchowieństwa;

• Rada Panów (gospoda) - licząca ok 300 osób rada złożona z wyższych aktualnych i byłych urzędników, oraz przedstawicieli bojarów i kupców, którym przewodniczył arcybiskup. Decydowała o polityce zagranicznej i wewnętrznej, o sprawach które kierowano później na zebrania wiecu, o kandydatach na urzędników przedstawianych wiecowi. Posiadała inicjatywę ustawodawczą i odpowiadała za wykonywania postanowień wiecu;

• Książę - był wybierany w razie potrzeby przez wiec. Musiał zaprzysiąc umowę i pacta conventa. Zobowiązywał się w nich do przestrzegania praw. Miał władzę głównie wojskową. W kwestii każdej innej był maksymalnie ograniczony. Podlegał ścisłej kontroli. Nie wolno mu było nawet posiadać ziemi na terenie republiki;

• Posadnik - to do niego należała właściwa władza wykonawcza na terenie republiki. Wybierany przez wiec, przewyższał znaczeniem księcia, sprawując razem z nim władzę sądowniczą i kontrolował go w zakresie innych uprawnień;

• Tysięcznik - był militarnym pomocnikiem posadnika. Do niego należało dowodzenie nad pospolitym ruszeniem oraz dowodzenie wojskiem. Ustępował w tej kwestii księciu, w wypadku szczególnego zagrożenia. Ponadto stał na czele policji handlowej i sprawował sądownictwo w zakresie spraw handlowych;

• Arcybiskup (włodyka) - wybierany niezależni od metropolity kijowskiego przez wiec. Zwoływał on Radę Panów, wiec i zarządzał skarbcem nowogrodzkim;

Psków, który uniezależnił się od Nowogrodu, posiadał ustrój oparty na dokładnie takich samych zasadach i organach. Różnica polegała na tym, iż w Pskowie większe uprawnienia posiadał książę. Nie występował tutaj urząd tysięcznika. Wskazać należy również, iż w przeciwieństwie do Nowogrodu, pozycja bojarów była tutaj niższa od pozycji kupców miejskich. Lepsze było tutaj również stanowisko prawne włościan, którzy mogli wnosić powództwo sądowe przeciw własnym panom.

22. Ziemie ruskie za najazdu tatarskiego

Systematycznie w latach 1223 do 1240 cała Ruś, prócz kilku niewielkich księst (Nowogród, Psków) została podbita przez tatarów. Rozwój Rusi i jej jarzmo niewoli trwało przez niemal 200 lat. Jej ponowne zjednoczenie nastąpiło w całości dopiero w roku 1520 za panowania Wasyla III. Za okupacji tatarskiej, Ruś i jej rozwój został niemal całkowicie zahamowany, stłamszony przez narzucone rozwiązania tatarskie.

• jarłyk - książę ruski, aby objąć swoje stanowisko, musiał uzyskać specjalne pozwolenie od chana tatarskiego, zwany właśnie jarłykiem. W zamian za posłuszeństwo wobec okupanta, książęta zachowywali większość swoich dotychczasowych uprawnień. Najważniejszym spośród jarłyków był Jarłyk Włodzimierski mający władzę zwierzchnią nad pozostałymi. To właśnie bitwa o niego rozpraszała uwagę książąt, nie pozwalając na prawdziwe próby zrzucenia obcego jarzma. Każdy z książąt dzielnicowych sprawował sądownictwo, zbierał podatki, a nawet nadawał przywileje;

• duma bojarska - jako reprezentacja bojarów, stanowiąca organ doradczy dla księcia;

• prikazy - specjalny urząd resortowy o charakterze centralnym;

• administracja lokalna - dzieliła ziemię na ziemie i ujezdy na czele z namiestnikami i wołostielami. Za swoją służbę otrzymywali oni wynagrodzenie, czyli kormlenije.

• Baskak - był specjalnym urzędnikiem tatarskim odpowiadającym za ściąganie haraczu z podbitych księstw;

• w kwestii sądownictwa brak było rozgraniczenia władzy sądowniczej od administracji. Słowem, sądził każdy według własnej kompetencji i uznania;

23. Reformy Iwana IV Groźnego

Oprycznina - rozległe, żyzne i bogate tereny państwa zabrane bojarom, a przekazane oprycznikom, za usługi wojskowe.

Samowładztwo - nad życiem i śmiercią poddanych. Wbrew pozorom nie jest to termin jednaki z władzą absolutną.

• Duma Bojarska - wraz z carem odpowiadała za najważniejsze sprawy państwowe. W jej skład wchodziło niespełna 30 osób.

• Tajna Rada (Bliźniaja Duma) - zaufani członkowie Dumy;

• Rasprawnaja Pałata - wyodrębniony z dumy organ sądowniczy zajmujący się najcięższymi przestępstwami politycznymi przeciw państwu;

• Wybrana Rada (Izbrannaja Rada) - zaufani ludzie cara doradzający mu w kwestii polityki zagranicznej;

• Sobór Ziemski - po raz pierwszy powołany w roku 1549. Była to doradcza reprezentacja stanowa o charakterze reprezentacyjnym. Jego najważniejszym dziełem był uchwalony w 1550 roku Sudiebnik. Od samego początku jednak organ ten miał charaktery jedynie doradczy a jego postanowienia nie wiązały cara. Kompetencje poszczególnych soborów znacznie różniły się od siebie. Jego rola wzrosła podczas osłabienia władzy carskiej, po śmierci Iwana IV. Na soborach dokonywano wyborów kolejnych władców Rosji;

• prikazy - za panowania Iwana IV było ich już ponad 15 znanych nam z nazw i kompetencji. Tworzono je bezplanowo, według doraźnych potrzeb. Ich cechą charakterystyczną jest to, że stanowiły zarazem organy władzy państwowej jak i sądowniczej. Pomiędzy tymi funkcjami nie było rozgraniczenia;

• w kwestii administracji lokalnej, zniesiono urząd namiestnika. Zamiast tego podział oparto na urzędach samorządów gubnych i ziemskich:

• samorząd gubny - jego głównym celem była walka z tzw. „lichymi ludźmi” i rozbójnikami. Z czasem jego kompetencje znacznie poszerzono. W jego skład wchodził starosta gubny i od 4 do 6 gubnych diaków;

• samorząd ziemski - kompetencje sądowe, policyjne, skarbowe, gospodarcze. Na czele ze starostą ziemskim i ziemskimi diakami;

• w armii tworzył oddziały strzelców i zaczął wprowadzać artylerię;

• w kwestii podatków wprowadził specjalny prikaz (prikaz wielkiego dworu) oraz prikazy wielkiego dochodu, odpowiadające za efektywne ściąganie podatków;

24. Reformy Piotra I

• zmiana zasad dziedziczenia - każdy car może wyznaczyć mocą swojego testamentu dowolnie wybranego następcę tronu (zasadę tę zmienił Paweł I już w 1797 roku, przywracając zasadę primogenitury w dziedziczeniu, z dopuszczeniem sukcesji żeńskiej, o ile braknie dziedziców męskich);

• zlikwidował Dumę Bojarską i Sobory Ziemskie, zastępując je w 1711 roku Senatem Rządzącym. Senat:

• zastępował monarchę w jego obowiązkach podczas jego nieobecności;

• zarządzał finansami państwa;

• nadzorował działalność administracji i sądownictwa;

• kontrolował wydawanie ustaw;

• opracowywał projekty ustaw (w razie naglącej potrzeby miał uprawnienie do ich samodzielnego wydawania);

• sprawował sądownictwo w najważniejszej instancji (od jego wyroków apelacja do cara była zakazana pod karą śmierci);

Pierwotne szerokie kompetencje senatu z czasem uległy znacznemu ograniczeniu, jedynie do kontroli nad administracją. W jego skład wchodziło 9 osób mianowanych przez cara. Senat miał własną kancelarię z obersekretarzem na czele.

• Nadzór nad senatem początkowo pełnili Fiskałowie, lecz po 1722 roku zastąpili ich na tej funkcji prokuratorzy z generał gubernatorem na czele.

• miał prawo i obowiązek sprzeciwiania się sprzecznym decyzjom senatu;

• sprawował nadzór nad wykonywaniem rozporządzeń senatu;

• pełnił funkcję naczelnika kancelarii Senatu;

• kontrolował działalność administracji i sądownictwa w całym kraju dzięki podległym mu prokuratorom;

• w kolejnej reformie, Piotr I zlikwidował prikazy. Ich funkcje przejęły nowo utworzone kolegia. Były to kolegialne organy wyodrębnione na podstawie kompetencji rzeczowych. Początkowo było ich 10, z czasem ich liczba wzrosła do ponad 16. Na ich czele stali prezesi wraz z radcami i asesorami. Prezesa mianował car, pozostałych członków zaś - senat. Decyzje podejmowały większością głosów;

• w kwestii samorządu lokalnego zniesiono dotychczasowe samorządy gubne. Ich funkcje przejęły inne jednostki podziału terytorialnego.

• kraj podzielono na 20 guberni na czele z gubernatorami, podlegającymi bezpośrednio senatowi o szerokich kompetencjach sądowych i wojskowych (mieli przede wszystkim zajmować się zwalczaniem grabieży i rozboju, włóczęgostwa etc.);

• gubernie podzielono na prowincje na czele z wojewodami podporządkowanymi gubernatorom;

• prowincje dzieliły się na dystrykty na czele z komisarzami ziemskimi;

• w miastach utworzono magistraty podporządkowane Głównemu Magistratowi w Petersburgu;

• osobną jednostkę podziału wojskowego stanowiły tzw. dystrykty pułkowe. Ich zadaniem było zapobieganie rozruchom związanym z poborem podatków;

• w 1722 wprowadził nową organizację hierarchii wojskowej i administracyjnej. Poprzez wprowadzenie tzw. tabeli o rangach, stworzył możliwość nabycia szlachectwa przez każdą osobę, która nabyła pełną „rangę” czy to w służbie wojskowej czy to przez pełnienie urzędu. O miejscu w hierarchii decydowało nie urodzenie a wykształcenie i zasługi. Wobec szlachty analogicznie rzecz biorąc wprowadził przymus służby państwowej trwający już od 15 roku życia;

• w dziedzinie wojskowości Piotr I wprowadził stałą armię i marynarkę wojenną. Zlikwidował pułki strzeleckie wprowadzone przez Iwana IV. Powoływano 1 rekruta na 20 zagród. Wprowadzenie dystryktów pułkowych, nowej jednostki podziału terytorialnego o charakterze wojskowym, ułatwiało pobór;

• w kwestii religii, Piotr I uzależnił od siebie cerkiew, poprzez utworzenie Przenajświętszego Synodu w roku 1721. Wchodzący w jego skład 12 wyższych dostojników kościelnych byli mianowani przez cara i w pełni od niego zależni. Piotr I nakazał pobieranie na rzecz państwa znacznej części majątku kościoła. Odpowiadał za to monasterski prikaz. Wobec innych religii polityka cara była dość umiarkowana i tolerancyjna;

25. Reformy Katarzyny II

Po rządach Piotra I Rosja popadła w wewnętrzny chaos. Walki o władzę i dezorganizacja administracyjna sprawiła, iż przed nową władczynią stanęło wiele problemów... z którymi poradziła sobie z iście kobiecą gracją:

• istotne zmiany przeprowadziła w kwestii administracji państwowej:

• zwołała komisję kodyfikacyjną mającą zreformować prawo. Pomimo chęci Instrukcja Katarzyny nie weszła jednak w życie (1767 r.);

• zreorganizowała Senat Rządzący, dzieląc go na 6 departamentów na czele z ober-prokuratorami. Zwiększyła znaczenie Senatu jako najwyższego sądu, podobnie, jak zwiększyła kompetencje kontrolujące ten organ u generał-prokuratora;

• kolegiom (które powstały w zastępstwie prikazów) w znaczący sposób ograniczyła kompetencje, oszczędzając jedynie kolegia wyższe, czyli kolegia ds. zagranicznych, wojskowych i marynarki;

• w kwestii administracji lokalnej szczególne zmiany dotknęły gubernie. Do tej pory dzieliły się one na prowincje i dystrykty. Od rządów Katarzyny II gubernie dzielono na powiaty (ujezdy). Ogółem guberni było ponad 50. kilka guberni łączono w generał-gubernie, których zarządcy (generał-gubernatorzy) byli niejako zastępcami cara w terenie;

• w roku 1775 zreformowano organizację władz miejskich. Miastom przyznano samorządy. Ich organami stały się: ogólne zgromadzenie obywateli, rada miejska, oraz ścisły zarząd miejski, wybierany przez radę. Na czele rady i zarządu stał prezydent miasta;

• caryca Katarzyna zmieniła również organizację sądownictwa. Powstał nowy, trój-instancyjny, oparty na zasadzie stanowości system podziału sądów;

• dla szlachty - powiatowy sąd ziemski i w drugiej instancji wyższy sąd ziemski;

• dla mieszczan - magistraty miejskie i w drugiej instancji magistraty gubernialne;

• dla chłopów - sąd niższy w powiatach i w drugiej instancji sądy wyższy w mieście gubernialnym;

• dla wszystkich stanów trzecia instancja była wspólna i składała się na nią izba cywilna i karna sądu w guberni;

• nad wszystkimi sądami stał Senat jako najwyższy sąd apelacyjny i rewizyjny;

• w kwestii wojskowości, caryca rozwinęła armię, ustalając coroczny pobór rekrutów, po 1 osobie ze 100. Służbę wojskową skrócono... z dożywotniej, na 20 lat ;).

• w 1764 ostatecznie również sekularyzowano dobra cerkiewne, z wyjątkiem niewielkich posiadłości ziemskich. Wydatki kościelne, w tym pensje dla duchownych od tej pory stały się częścią wydatków państwa i pokrywane były z jego skarbu;

26. Rada Królewska we Francji

W jej skład wchodziło od 30 do 120 radców (z urodzenia, godności, urzędu, przywileju i nominacji). Zajmowała się wieloma sprawami. W XVII podzielono ją na cztery sekcje:

• Rada Stanu (Rada Wysoka, Tajna) - najważniejsza spośród sekcji. Na jej czele stał król. Zajmowała się polityką zagraniczną oraz najważniejszymi sprawami wewnątrz państwowymi. W jej skład wchodziło zaledwie kilka osób (sekretarze stanu, kanclerz, kontrolerzy finansów). Wszyscy jej członkowie nosili miano ministra stanu;

• Rada Depesz - właściwa była wobec spraw administracji państwowej. Działała także jako organ sądowniczy w tej kwestii;

• Rada Finansów - zajmowała się ustalaniem podatków i podziałem kraju na okręgi podatkowe;

Te trzy Rady miały prawo wydawania postanowień, które wchodził w skład ustawodawstwa Francuskiego. Wydawanie rozporządzeń w Radzie było sposobem na ominięcie Parlamentu w procesie ustawodawczym.

• Rada Prywatna - działała pod przewodnictwem kanclerza jako główny organ sądowniczy:

• sąd kasacyjny - znosiła wyrok i przekazywała sprawę do ponownego rozpatrzenia;

• poprzez ewokację mogła przejąć dowolną sprawę z innego sądu;

• w razie sporów pomiędzy sądami;

Na początku XVIII do tych czterech rad doszła piąta, ds .Handlowych, o charakterze doradczym, wobec m.in. kolonii.

27. Królestwo Sycylijskie

Źródeł ustroju Królestwa Sycylijskiego dopatrzeć się można w źródłach Normandzkich (silna władza monarsza), jak również źródłach arabskich czy bizantyjskich. Składa się nań:

• król - sprawujący władzę absolutną, niczym nie ograniczoną. Sądownictwo w jego imieniu wymierzane przez specjalnych urzędników;

• administracja centralna:

• kuria królewska - przewodniczył jej Naczelny Justycjariusz. Podzielona na szereg resortów (na kształt ministerstw) stała na czele administracji państwowej;

• izba rachunkowa - sprawowała zarząd nad finansami. Kierował nią Naczelny Komornik;

• wielka kuria - wyodrębniony z kurii królewskiej organ odpowiadający za sądownictwo apelacyjne, pełniący zarazem funkcje sądu królewskiego w I instancji rozpatrujący sprawy zastrzeżone wyłącznie dla niego;

• urzędnicy lokalni:

• justycjariusze - zarządzali prowincjami. Podlegali Naczelnemu Justycjariuszowi. Sprawowali sądownictwo karne w swoim zakresie;

• komornicy - podlegający Naczelnemu Komornikowi odpowiadali za sprawy finansowe w prowincjach;

• Parlament - powstał z rady królewskiej, w jego skład weszli baronowie, wyżsi duchowni i przedstawiciele miast. Jego kompetencje był ograniczone i sprowadzały się do małęj roli w procesie ustawodawczym i uchwalania podatków;

28. Republiki miejskie Wenecji i Florencji

Florencja (republika demokratyczna):

• formalnie na czele państwa stała podesta, Rada Większa i Rada Mniejsza. W praktyce rządy sprawowała szlachta. Wzrost znaczenia mieszczaństwa odprowadził w XIII wieku do przejęcia władczy przez lud;

• System rządów oparto na organizacji wojskowej. Podzielono ziemię na 20 kompanii odpowiadających poszczególnym dzielnicom miasta. Wyeliminowanie szlachty z życia publicznego nastąpiło ostatecznie w roku 1294. zapewniło to rządy mieszczaństwu aż do końca XIV wieku;

Wenecja (republika arystokratyczna):

• tu, w przeciwieństwie do Florencji, przez prawie półtora wieku rządy sprawowała oligarchiczna grupka arystokracji, pochodzenia kupieckiego;

• w jej imieniu głównym organem decydującym była Wielka Rada. Uczestnictwo w niej było w istocie dziedziczne dla kilku najwyższych rodów. Uchwalała ona podatki, decydowała o wojnie i pokoju, nadawała godności, wybierała dożę i innych urzędników.

• obok niej istniała również Rada Mniejsza. Z czasem przekształciła się w senat, jako organ doradczy doży.

• niezależnie od tych dwóch organów funkcjonowała Rada Czterdziestu będąca głównym organem sądowniczym, zajmującym się ponadto przygotowywaniem projektu praw.

• Doża - formalnie był naczelnikiem państwa wybieranym według skomplikowanego systemu elekcji. Początkowo obdarzony bardzo szerokimi uprawnieniami, stopniowo zaczynał tracić na swoim znaczeniu. Jego kompetencje przejmować zaczynał senat. Od roku 1192 nowo wybrany doża musiał przysięgać rodzaj kapitulacji, która ściśle określała jego uprawnienia. Najważniejsze decyzje mógł podejmować tylko za porozumieniem z Wielką Radą.

29. Złota Bulla

Wydana w 1356 roku celem zjednania sobie elektorów przez Karola IV zawierała zasady wyboru króla na tron Niemiecki. Zawarta w niej ordynacja obowiązywała aż do XIX wieku. Zgodnie z jej postanowieniami podczas bezkrólewia władzę sprawował palatyn reński i książę saski. W skład kolegium wyborczego wchodziło siedmiu elektorów - arcybiskupi Moguncji, Kolonii i Trewiru i czterech reprezentantów feudałów świeckich: król czeski, palatyn reński, książę sasko-wittemberski i margrabia brandenburski. Wyboru dokonywano większością głosów w czasie trzech miesięcy od opróżnienia tronu. Wybór miał nastąpić w ciągu 30 dni od zebrania elektorów. Wybór nie oznaczał automatycznie przyznania tytułu cesarza, a tylko tytułu KRÓLA z prawem do koronacji cesarskiej.

Ponadto szereg przywilejów dla elektorów:

• dziedziczność godności elektorskiej (primogenitura w linii męskiej)

• niepodzielność terytorium elektorskiego

• ochrona prawna równa cesarskiej (prawo majestatu)

• najwyższe sądownictwo (z zakazem apelowania do króla)

• zniesienie wywoływania spraw, które zawisły w sądzie elektora

• szereg regaliów

30. Ustrój polityczny Rzeszy do 1806 r.

Po traktacie westfalskim (1648 r.) rozbicie polityczne Rzeszy osiągnęło swoje apogeum. W końcu XVII wieku Rzesza składała się już z ponad 1800 terytoriów. Tylko 314 z nich posiadało reprezentację w Sejmie Rzeszy.

• cesarz - elekcyjny. Od 1519 ustaliła się praktyka przedstawiania mu tzw. kapitulacji wyborczych ograniczających i tak dość niewielkie uprawnienia władcy. Te można było podzielić na trzy grupy:

• iura comitiala - te, które mógł sprawować tylko z Sejmem;

• iura reservata limitata - te, które mógł sprawować tylko z elektorami;

• iura reservata - te, które mógł sprawować samodzielnie (zwołwanie Sejmu, reprezentacja państwa, inicjatywa ustawodawcza, zatwierdzanie ustaw, najwyższe zwierzchnictwo lenne);

• Sejm Rzeczy - składał się z trzech kolegiów:

• kolegium elektorów - osiem osób wchodzących weń z urzędu na czele z arcybiskupem;

• kolegium książąt - 94 książąt, w tym 35 duchownych i 141 hrabiów. Każdy z nich dysponował ilością głosów zależną od ilości posiadanych ziem;

• kolegium miast - przedstawiciele 51 miast podzieleni na dwie ławy;

Sejm obradował na sesjach. Pomiędzy sesjami obradowała komisja, której uchwały musiał zatwierdzić cesarz. Każde kolegium obradowało osobno. Uchwała przyjęta przez wszystkie trzy stawała się ustawą. Od 1663 roku Sejm obraduje nieustającą z siedzibą w Ratyzbonie. Do jego kompetencji należało:

• ustawodawstwo;

• sprawy wojny i pokoju;

• sprawy międzynarodowe;

• podatki;

• pobór do wojska;

• sądownictwo w szczątkowym zakresie (w sprawach o odebranie stanowości państwowej);

• Królewski Sąd kameralny - wykształcił się w 1495 r. Orzekał w nim cesarz i asesorzy (początkowo 16, z czasem nawet 50 - po wojnach religijnych połowa z nich musiała być protestantami). Sąd orzekał na podstawie ustaw Rzeszy, lub prawa powszechnego, gdy ustawy nie rozwiązywały problemu. Słowem, w razie, gdyby rozdrobnione prawo lokalne nie skutkowało, sąd orzekał na podstawie ius commune. W I instancji orzekał sprawy zaburzenia miru i sprawy osób z immunitetem królewskim. W II instancji orzekał w sprawach cywilnych o wartości sporu powyżej 400 talarów, lub gdy wyrok musiał być ostateczny. Siedzibę sądu początkowo stanowiła Spiż, później Wetzlar;

• Rada Nadworna Rzeszy - utworzona w końcu XV wieku jako organ administracyjny i sądowy. Wbrew założeniom, praktyka ukazała, iż Rada zajmowała się sądownictwem w stopniu konkurującym nawet z Sądem Kameralnym. Jej członków mianował cesarz. Zajmowali się sprawami:

• karnymi osób posiadający bezpośredniość państwową;

• lenn państwowych;

• przywilejów;

• zastrzeżonych uprawnień cesarza;

• Kancelaria Nadworna Rzeszy - zajmowała się sprawami wewnętrznymi zagranicznymi, kierowana przez Kanclerza, którym był arcybiskup moguncki;

31. Monarchia Habsburgów

• król - stał na czele państwa. Od roku 1713, od wydania sankcji pragmatycznej umożliwiono dziedziczenie tronu również kobietom;

• sejmy - utraciły swoje znaczenie. Od XVIII wyrażały tylko zgodę na postulaty rządu dotyczące podatków;

• Tajna Konferencja - zastąpiła Tajną Radę. Mimo groźnych nazw ich kompetencje były proste i sprowadzały się do polityki zagranicznej;

• Nadworna Izba Skarbowa - skarb;

• Nadworna Rada Wojenna - wojskowość;

• Kancelaria Nadworna - od 1620 przekształcona w najwyższy organ wymiaru sprawiedliwości. Na początku XVIII wieku zabrała kompetencje dotyczące polityki wewnętrznej i zagranicznej Tajnej Konferencji;

Za rządów Józefa II i Marii Teresy organizacja administracji państwowej przeżyła małe zmiany:

• sprawy polityki zagranicznej i zarządu domenami królewskimi przekazano jednemu organowi, Kancelarii Dworu i Państwa;

• sprawy wewnętrzne, skarbowe i finansowe przekazano jednemu organowi, Dyrekcji Publicznej i Kameralnej. W ciągu dalszych reform jej miejsce zajęła Zjednoczona Kancelaria Nadworna, z której kompetencji wyjęto sądownictwo i skarbowość;

• sprawami wojskowymi zajmowała się Narodowa Rada Wojenna i Generalny Komisariat Wojenny;

• organem doradczym panującego utworzono Radę Stanu;

• organy lokalne:

• gubernie - w mniejszych terytoriach starostwa krajowe; gubernatora (starostę) mianował król; gubernator podlegał Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej; działały sejmy (szerokie uprawnienia gubernatora);

• starostwa (cyrkuły) - urzędy obwodowe ze starostami na czele (administracyjno-policyjne; kontrola stosunków między panem a poddanymi);

• gmina miejska - mieszczanie wybierali wydział miejski. Ten wybierał magistrat (radcy i burmistrz), podzielony na 3 senaty (2 sądowe, 1 ds. gospodarki miejskiej);

• gmina wiejska - podporządkowana dominum (zwierzchności gruntowej); urzędnikami byli wójt i przysiężnicy (starszyzna wiejska - zarząd majątkiem gminnym i sądownictwo polubowne)

32. Józefinizm

Mianem tym określa sie politykę państwa wobec kościoła za panowania Józefa II. Pod pojęciem tym kryje się:

• placentum regis - zakaz ogłaszania aktów papieskich bez zgody cesarza;

• likwidacja klasztorów i przekazanie ich majątków na Fundusz Religijny, którego środki służyły finansowaniu kościoła;

• zaprowadzona od 1781 roku tolerancja religijna. Innowiercy uzyskali możliwość odprawiania swoich nabożeństw, oraz możliwość zdobycia pełni praw obywatelskich;

• z kompetencji sądów kościelnych wyłączono sprawy małżeńskie;

• opodatkowano duchowieństwo;

• duchownych traktowano jako część aparatu państwowego, zatem uważano, iż ma działać w interesie państwa;

• zmniejszono liczbę świąt, zapobiegano zbyt licznym pielgrzymkom;

• regulowano porządek nabożeństw, zaprowadzono kontrolę procesji i kazań;

USTRÓJ

NOWOŻYTNOŚĆ:

1. Uwłaszczenie chłopów

2. Ustawodawstwo Długiego Parlamentu

3. Instrument Rządzenia

4. Act of Habeas Corpus

5. Bill of Rights

6. Act of Settlement

7. Lista cywilna

8. Parlament, Gabinet i Administracja Lokalna w okresie do XIX wieku

9. Ustrój Anglii w XIX i XX wieku

10. Reformy prawa wyborczego w Anglii

11. Przyczyny wybuchu wojny o niepodległość USA

12. Organy władzy kolonii w USA

13. Sądownictwo w USA

14. Ustrój polityczny USA wg Konstytucji z 1787 r.

15. Rosja za panowania Aleksandra I

16. Rosja za panowania Mikołaja I

17. Rosja za panowania Aleksandra II

18. Rosja za panowania Aleksandra III

19. Rosja za panowania Mikołaja II, dwuwładza

20. Deklaracja praw ludu pracującego i wyzyskiwanego

21. Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (1918 r.)

22. Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (1924 r.)

23. Związek Reński

24. Związek Niemiecki

25. Związek Celny

26. Związek Północno - Niemiecki

27. Ustrój II Rzeszy

28. Kulturkampf

29. Konstytucja Weimarska (1919 r.)

30. Ustawy Hitlerowskie

31. Reformy Steina i Hardenberga w Prusach

32. Konstytucja Prus z 1850 r.

33. Administracja Lokalna i Samorząd w Prusach

34. Konstytucja Wolnego Państwa Pruskiego 1920 r.

35. Ruchy rewolucyjne na Węgrzech i we Włoszech podczas Wiosny Ludów

36. Unia realna Austro - Węgierska, jej ustrój i dokumenty nań się składające

37. Konstytucja Austro - Węgierska z 1920 r.

38. Znaczenie kodeksu Napoleona na świecie

39. Deklaracja praw człowieka i obywatela

40. Konstytucja Francuska 1791

41. Konstytucja Jakobińska 1793

42. Konstytucja Dyrektorialna 1795

43. Konstytucja Konsularna 1799

44. Administracja lokalna we Francji Napoleona

45. Sądownictwo we Francji Napoleona

46. Karta Konstytucyjna 1814

47. Karta Konstytucyjna 1830

48. Konstytucja II Republiki 1848

49. Konstytucja II Cesarstwa 1852

1. Uwłaszczenie chłopów

Było procesem długofalowym. W krajach Europy zachodniej dokonało się do końca pierwszej połowy XIX wieku. Na terenach wschodnich kontynentu proces ten trwał odpowiednio dłużej.

Anglia:

• ustawa z 1677 r. zabierała ziemię tym chłopom, którzy nie potrafili wykazać jakimś dokumentem, iż faktycznie ją dzierżawią. Liczne grupy dzierżawców dożywotnich zostały w ten sposób pozbawione ziemi;

• po rewolucji w 1688 roku, doszło do sojuszu pomiędzy właścicielami ziemskimi a mieszczaństwem i gentry. W rezultacie procesu grodzeń i przeobrażeń gospodarczych miejsce dawnych poddanych zajmować zaczęli bogaci chłopi, dzierżawcy oraz najemni robotnicy rolni;

Francja:

• tu, oczywiście, likwidacja feudalizmu nastąpiła w czasie rewolucji burżuazyjnej;

• dekret z 4 VIII 1789 roku zniósł przywileje szlachty i powinności feudalne chłopów. Mimo to Deklaracja Prawa Człowieka i Obywatela wprowadziła świętość prawa własności i wymusiła odszkodowania za proces uwłaszczenia. Słowem, świadczenia feudalne zostały zniesione bez odszkodowań, zaś od czynszu chłopi mogli się wykupić;

• w okresie kryzysu rewolucji, gdy zaczęto szukać oparcia w chłopach, wydano dekret, który znosił prawa własności panów do ziemi chłopskiej bez odszkodowania. Formalnie dnia 17 VI 1793 roku;

Prusy:

• proces uwłaszczenia rozpoczął rok 1807, gdy chłopom przyznano wolność osobistą;

• według edyktu z 1811 roku, chłopi ziemię na własność mogli uzyskać, o ile byli jej dziedzicznymi użytkownikami i o ile oddali panu 1/3 tejże, lub uiścili opłatę pieniężną. Pozostali chłopi mogli tego dokonać, o ile oddali aż 1/2 ziemi;

• po wydarzeniach Wiosny Ludów, w 1850 rząd zniósł resztki powinności bez odszkodowań;

Rosja:

• za panowania Aleksandra II wydano 16 lutego 1861 roku ustawę o reformie rolnej. Znosiła ona poddaństwo i nadawała chłopom wolność osobistą. Nie mogli oni jednak zrzec się przyznanych im nadziałów w ciągu 9 lat. Wszelako, cała ziemia została uznana za własność obszarniczą. Tym samym chłopi, by mieć ją na własność, musieli ją kupić. W praktyce oznaczało to, iż sytuacja wcale się nie zmieniła;

• nadział - był obszarem ziemi, jaki mógł uzyskać chłop. Jego wielkość określano na podstawie jakości gleby, ilości „dusz” w rodzinie i położenia gospodarstwa w państwie;

• dekret o ziemi z 27 X 1917 uznał ziemię własnością „ludu pracującego” i nadał chłopom prawo jej użytkowania;

2. Ustawodawstwo Długiego Parlamentu

Długi Parlament obradował w latach 1641 - 1648. podczas tego okresu uchwalił szereg ustaw, które w poważny sposób ograniczyły władzę królewską w Anglii:

• ustawa o trzechleciu - postanawiała, iż przerwa pomiędzy poszczególnymi posiedzeniami parlamentu nie może przekroczyć trzech lat. Jeśli król w tym czasie nie zwołał parlamentu, mogli tego dokonać parowie, bądź kanclerz. Ponadto, parlament miał obowiązek obradowania przez minimum 50 dni i nie można było go rozwiązać przed upływem tego terminu;

• w kwestii rozwiązywania parlamentu postanowiono dodatkowo, iż może tego dokonać jedynie on sam, dzięki ustawie;

• zniesiono Sąd Izby Gwiaździstej;

• zniesiono Sąd Wysokiej Komisji;

• na mocy Wielkiej Remonstracji pozbawiono biskupów anglikańskich prawa do zasiadania w Parlamencie, a z rady królewskiej usunięto osoby, które dopuściły się nadużycia prawa;

• dziewiętnaście propozycji - stwierdzały, że parlament był jedynym organem w państwie właściwym do zatwierdzania nominacji urzędniczych, sędziowskich i członkowskich w Tajnej Radzie. Uprawnienie te zabrano królowi;

• ordonans o rezygnacji - wyeliminował z armii wyższą szlachtę i umożliwił radykałom, stojącym za zmianami ustroju, przejęcie wyższych stanowisk dowódczych;

3. Instrument Rządzenia

Instrument Rządzenia był swoistą konstytucją rządów Cromwella. Zaprzysiężony w końcu 1653 roku, skupiał w jego ręku właściwie całą władzę wykonawczą w państwie:

Lord Protektor:

• na jego mocy Cromwell objął dożywotnio stanowisko Lorda Protektora Anglii, Szkocji i Irlandii.

• pierwszym Lordem Protektorem był Cromwell. Kolejni mieli być wybierani;

• zyskał uprawnienie obsadzania stanowisk w Radzie Stanu;

• razem z Radą Stanu zajmował się polityką zagraniczną;

• razem z Radą Stanu zajmował się sprawami policji, wojny i pokoju (gdy trwała sesja parlamentu, musiał udzielić na to zgody);

• mianował najwyższych urzędników (nominację musiał zaaprobować parlament);

• posiadał prawo łaski (nie licząc kar za zdradę państwa);

Parlament jednoizbowy:

• wybierany na 3 lata w wyborach z wysokim cenzusem majątkowym i cenzusem wieku od 21 lat. Liczył 400 posłów z Anglii i 30 ze Szkocji i Irlandii. Sesje zwyczajne zbierały się raz na trzy lata. W ciągu 5 m-cy od zebrania się nie można było go rozwiązać.

• uchwalał ustawy, które dla ważności musiały zostać zaaprobowane przez Lorda Protektora w ciągu 20 dni;

• uchwalał podatki;

Rada Stanu:

• od 13 do 21 członków sprawujących kontrolę nad Lordem Protektorem (de facto kontrola żadna, gdyż kandydatów zaproponowanych przez Parlament lub samą Radę i tak zatwierdzić musiał Protektor);

4. Act of Habeas Corpus

Po upadku rewolucji i po przywróceniu monarchii, sytuacja w Anglii powróciła do punktu wyjścia i znów podstawowym problemem zaczęły być absolutystyczne dążenia monarchy. Przeciwko nim parlament w 1679 roku wystosował akt, zwany jako „act of habeas corpus”:

• akt ten miał na celu przede wszystkim zapobieżenie bezprawnemu uwięzieniu z powodów politycznych. Wprowadzał zasadę, że aby aresztować wolną osobę, należy uzyskać sądowy nakaz - wirt. Umożliwiał zwolnienie za kaucją, czy domagania się rozpatrzenia swojej sprawy na najbliższym posiedzeniu sądu, o ile sprawa należała do „cięższych”. Termin dostarczenia wirtu zatrzymanemu nie mógł być dłuższy niż 3, lub w wyjątkowych sytuacjach (gdy sąd był położony daleko) 20 dni;

5. Bill of Rights

Wydany w roku 1689 wprowadził następujące zmiany:

• suspensa i dyspensa (wstrzymanie mocy obowiązującej ustawy wobec danej osoby, lub całkowicie stosowane przez króla) zostały zakazane;

• ściąganie podatków bez zgody parlamentu uznano za nielegalne;

• utrzymywanie stałej armii podczas pokoju bez zgody parlamentu również uznano za nielegalne;

• król nie może wydawać nowych ustaw bez zgody parlamentu;

• wprowadzono kontrasygnatę;

• wprowadzono wolność słowa w parlamencie;

• zakazano stosowania kar okrutnych;

• zakazano prześladowań politycznych;

• nakazano częste zebrania parlamentu;

• (w 1690 dodano jeszcze jeden zapis) król nie mógł być katolikiem;

6. Act of Settlement

Wydany w 1701 roku był kolejną ustawą wydaną przez parlament, ograniczającą uprawnienia króla:

• regulowała porządek dziedziczenia tronu;

• nakazywała monarsze obecność w kościele anglikańskim;

• zakazano królowi opuszczania terytorium kraju bez zgody parlamentu (zakaz ten później zniesiono, gdy na tron wstąpił Jerzy I, który był jednocześnie elektorem Hanoweru);

• wprowadziła zasadę incompabilitas wobec króla (niepołączalność urzędów);

• zakazała królowi usuwania sędziów z urzędów. Sędziowie stali się nieusuwalni (do ich odwołania potrzebna była zgoda obu izb parlamentu);

7. Lista cywilna

Kolejne uzależnienie króla od parlamentu wprowadzone w roku 1760. Dobra królewskie przekazywane odtąd miały być w zarząd skarbu państwa. W zamian królowi przekazywano pewną sumę wpłacaną na listę cywilną. To z niej król miał opłacać dwór i swoje osobiste potrzeby. Suma ta nigdy nie była zbyt wielka, co sprzyjało umacnianiu pozycji parlamentu w państwie.

8. Parlament, Gabinet i Administracja Lokalna w okresie do XIX wieku

• Parlament:

• dwie izby - w skład Izby Lordów wchodzili osobnicy powołani przez króla, zaś w skład Izby Gmin wchodzili przedstawiciele hrabstw (122) i miast (432), jak również 4 posłów wybranych przez uniwersytety w Cambrige i Oxfordzie;

• prawo wyborcze - czynne mieli posiadacze ziemi i dożywotni dzierżawcy o dochodzie przekraczającym 40 szylingów rocznie (cenzus majątkowy). W prawie biernym bardzo wysoki cenzus 300 funtów rocznie zamykał drogę do urzędu średniej warstwie społeczeństwa. Ponadto aby być posłem, trzeba było złożyć poświadczenie o byciu anglikaninem;

• kadencja - początkowo 3, potem 7 lat. Parlament rozwiązywała śmierć króla (mógł po niej obradować przez 6 miesięcy);

• kompetencje

• impeachment

• podatki

• ustalanie liczebności armii podczas pokoju

• Gabinet:

Wykształcił się z Tajnej Rady, tworząc skład jednopartyjnego grona zaufanych ludzi parlamentu. Od 1714 roku na jego czele stał król, później pierwszy minister. Pod koniec XVIII wieku pojawiła się instytucja wotum zaufania, oraz odpowiedzialności solidarnej;

• Administracja Lokalna:

• szeryfowie - zachowali jedynie uprawnienia sądowe. Nadzorowali również wybory w hrabstwie;

• lord namiestnik - przewodniczył kwartalnym zjazdom sędziów pokoju w hrabstwie i proponował kandydatów na sędziów. Do jego kompetencji należało również zapewnienie bezpieczeństwa na terenie hrabstwa;

• sędziowie pokoju - podporządkowane im był mniejsze miasta;

• na najniższym stopniu administracji lokalnej znajdowały się parafie. Ich zarząd przeszedł w ręce wielkich właścicieli ziemskich. Tylko w miastach ustrój miał więcej cech demokratycznych, czego wyrazem były odbywające się zgromadzenia parafialne;

9. Ustrój Anglii w XIX i XX wieku

• Król:

Pozostał dziedziczny. Jako głowa państwa należały do niego:

• pełnienie funkcji reprezentatywnych;

• wykonywanie uprawnień wykonawczych nie zastrzeżonych dla innych organów;

• szereg prerogatyw: prawo rozwiązania parlamentu, powołania i odwołania premiera i członków rządu, kreowania nowych parów, mianowania dostojników kościelnych, nadawania odznaczeń, prawo łaski, prawo zawierania umów międzynarodowych;

• Parlament:

Ustalono jego kadencję na „nie większą niż 5 lat”. Nadal składa się z dwóch izb.

Izba Gmin:

• stanowi prawo;

• posiada inicjatywę ustawodawczą;

• kontroluje rząd poprzez pociągnięcie ministrów do odpowiedzialności;

• kontrola finansowa;

Izba Lordów:

• w dziedzinie ustawodawstwa zgoda Izby Lordów była potrzebna do uchwalenia ustawy o przedłużeniu kadencji Izby Gmin. Posiadała prawo weta zawieszającego na czas dwóch lat;

• ograniczone kompetencje sądownicze w procesie impeachmentu;

• Gabinet:

Formalnie organem wykonawczym w państwie był król. W praktyce konstytucyjnej zaczęto używać bardzo szerokiego znaczenia słowa „rząd”, które oznaczało sługi korony. Rządem w znaczeniu węższym był Gabinet, czyli kolegialny organ składający się z ministrów korony, powołanych przez monarchę i odpowiedzialnych przed parlamentem. Na ich czele stał premier, którym zwyczajowo był przewodniczący zwycięskiej partii.

Premier:

• był głównym doradcą monarchy;

• był szefem rządu;

• zaczął wykonywać uprawnienia monarchy w zakresie spraw związanych z parlamentem;

• brał udział w wykonywaniu przez monarchę jego prerogatyw;

Gabinet:

• ustala kierunek polityki przedstawiany parlamentowi;

• prowadzi kontrolę organów wykonawczych;

• koordynuje działalność resortów administracji państwowej;

„Gabinet Cieni” jest formowany przez opozycję parlamentarną i gotowy w każdej chwili do przejęcia władzy w państwie;

• Administracja lokalna:

Od czasów średniowiecznych oparty był na samorządach. W XIX poddano go reformie:

• miasta - wprowadzono rady miejskie (1832 r.);

• hrabstwa - odebrano władzę administracyjną sędziom pokoju, tworząc rady hrabstw. Wprowadzono 52 hrabstwa administracyjne, które istniały obok dotychczasowych, które stały się jednostkami podziału sądowego i wyborczego;

• w 1871 roku utworzono osobne ministerstwo ds samorządów;

• Sądownictwo:

Wywodzi się z adwokatury. Brak tu prokuratorów. Na rozprawie sądowej adwokat pełni rolę oskarżyciela. Doświadczony adwokat, który nie występował na sali sądowej, a który udzielał porad prawnych i wynajmował adwokatów dla swoich klientów to soilicytor. Sędziowie zawodowi wybierani byli spośród adwokatów cechujących się wybitnym doświadczeniem. Z kolei tacy sędziowie pokoju nie musieli mieć doświadczenia. Tym pomagali sekretarze z minimum 5 letnim stażem.

Sądy Cywilne:

• sądy hrabstwa - hrabstwa podzielone na okręgi tak, by w każdy minimum raz w miesiącu odbył się sąd;

• Wysoki Trybunał - na czele z Lordem Kanclerzem. Rozpatrywał odwołania od sądów hrabstwa;

• Lordowie Apelacyjni - 5 osób z Izby Lordów. Na rozpatrzenie sprawy przez nich trzeba było mieć pozwolenie Izby Lordów, lub Wysokiego Trybunału;

Sądy Karne:

• sądy pokoju - sądy dla nieletnich, prowadzili postępowania przygotowawcze, pełnili funkcje polityczne, rozpatrywali sprawy zagrożone 6 miesiącami więzienia, lub 100 funtami grzywny;

• trybunał sesji kwartalnych - sprawy o większym ciężarze gatunkowym;

• assize - pozostałość sądów królewskich, zajmująca się najcięższymi sprawami;

• odwołania do trybunału apelacji karnej;

• w sprawach wyjątkowo ważnych odwołania do Izby Lordów;

10. Reformy prawa wyborczego w Anglii

Proces kształtowania się prawa wyborczego w Anglii był żmudny i skomplikowany. Przebiegał stopniowo na przestrzeni XIX i XX wieku:

• 1829 - prawa wyborcze dostali katolicy;

• 1858 - prawa wyborcze dostali Żydzi;

• 1832 - reforma Greya - odbierała prawa przedstawicielskie tzw zgniłym miasteczkom a przyznała je większym miastom przemysłowym;

• 1867 - reforma Disarelego - obniżyła cenzus majątkowy;

• 1872 - wprowadzono tajność głosowania;

• 1884 - 1885 - reforma Gladstone'a - wprowadziła równe i jednomandatowe okręgi wyborcze i dalej obniżyła cenzus majątkowy;

• 1911 - skrócono kadencję Izby Gmin do 5 lat (z 7);

• 1918 - reforma Lloyd George'a - wprowadzono wybory powszechne i bezpośrednie (mężczyźni 21 i kobiety 30 lat);

• 1928 - zrównano w prawach kobiety i mężczyzn;

11. Przyczyny wybuchu wojny o niepodległość USA

U podstaw przyczyn walki o niepodległość kolonii USA leży polityka wyzysku, jaką wobec nich prowadziła Anglia. Miała ona swój wyraz w:

• Aktach Nawigacyjnych (1651, 1660, 1663, 1672, 1696), która nakazywały handel wyłącznie z Anglią lub koloniami, wyłącznie na statkach angielskich i z nałożonym wysokim cłem;

• ustawie o cukrze (1764), nakładającej wysokie cło na cukier;

• ustawie stemplowej (1765), nakładającej dodatkowe opłaty od gazet, książek, dokumentów sądowych;

• ustawie o wzmocnieniu sił zbrojnych (1765), nakładająca na ludność cywilną koszta związane z zakwaterowaniem angielskich żołnierzy;

• ustawa o dochodach (1767), nakładająca kolejne cła, z których dochód szedł na wynagrodzenia dla królewskich urzędników;

• ustawach represyjnych (1774 - po bostońskim piciu herbaty, które wyłączały działalność sądów w Massachusets, przymusowo kwaterowały żołnierzy angielskich w domach cywilów i zamykały port w Bostonie);

12. Organy władzy kolonii w USA

Tu wielkiej oryginalności nie ma. We wszystkich koloniach układ władz był identyczny:

• gubernator - pełniący władzę zwierzchnią, mianował urzędników, reprezentował kolonię na zewnątrz, zwoływał i rozwiązywał Zgromadzenie Ogólne, posiadał prawo veta wobec jego uchwał, dowodził wojskiem, dysponował prawem łaski;

• rada - organ doradczy gubernatora i kontrolujący go. Składała się z kilkunastu osób pochodzących z nominacji lub wyboru;

• Ogólne Zgromadzenie - organ dwuizbowy, pochodzący z wyboru (prawo wyborcze dla mężczyzn po 21 roku życia, ograniczone cenzusem majątkowym i religii). Do jego kompetencji należało ustawodawstwo;

Jednostkami administracji lokalnej były gminy (stany północne) i parafie (stany południowe), łączące się w hrabstwa na czele z szeryfami;

13. Sądownictwo w USA

Podstawą prawą ustroju sądów w USA jest konstytucja oraz ustawa z 1797 roku. Z powodu specyfiki samego państwa - federacji, ukształtowały się tutaj dwa główne piony sądownictwa. Pion stanowy i pion federalny.

Sądy Stanowe:

Sędziowie w nich pochodzą w większości z wyborów. Rozpatrywane tu są zwykłe sprawy cywilne i pospolite przestępstwa. Rozpatrywane jest ogółem niemal 95% wszystkich spraw.

• sędziowie pokoju;

• sądy obwodowe;

• Sąd Najwyższy Stanowy;

Sądy Federalne:

Sędziowie federalni mianowani byli dożywotnio. Szczególną pozycję mieli sędziowie Sądu Najwyższego Federalnego, który otrzymywali ministerskie uposażenie i których usunąć można było tylko na drodze procedury impeachmentu. Do kompetencji sądów federalnych należało sprawy, których stroną była federacja, stan, przedstawiciel dyplomatyczny etc, oraz spory między stanami i obywatelami różnych stanów.

• sądy obwodowe - drobne sprawy rozstrzygane jednoosobowo. Sprawy karne zagrożone grzywną do 100 dolarów lub pozbawieniem wolności do 6 miesięcy;

• sądy okręgowe (-> apelacyjne) - orzekały w składzie 3-osobowym. Każdy skład zawierał dwóch sędziów z sądu obwodowego i jednego z sądu najwyższego. Tym samym sądy te nie miały własnej kadry. Zmieniło się to po 1891 roku (od tego roku sędzia z sądu najwyższego pełnił tylko funkcje kontrolne, a dwóch sędziów pochodziło z sądu apelacyjnego);

• Najwyższy Sąd Federalny - w I instancji rozpatrywał sprawy w których stroną była federacja albo przedstawiciel dyplomatyczny, a ze względu na wartość sporu te powyżej 10 tysięcy dolarów. W innych sprawach działał jako trybunał apelacyjny;

Przysięgli:

Strony mają prawa domagania się ławników, do rozstrzygania spraw których wartość przekraczała 20 dolarów;

Konstytucyjność ustaw:

Każdy sąd ma prawo badać konstytucyjność ustaw. Sędziowie federalni - pod kątem zgodności ustaw federalnych z konstytucją, zaś sędziowie stanowi - ustaw stanowych. Prawo to przysługuje im od precedensu w sprawie Maybury vs Madison z 1803 roku. Decyzje Sądu Federalnego Najwyższego zmienione mogły być jedynie przy pomocy poprawki do konstytucji;

14. Ustrój polityczny USA wg Konstytucji z 1787 r.

Konstytucję oparto na zasadach trójpodziału, równowagi i wzajemnego hamowania się władz, ustroju republikańskiego.

• władzę ustawodawczą dawała Kongresowi.

Składał się z dwóch izb. Izby Reprezentantów (1 poseł na 30 tys mieszkańców) na czele ze speakerem wybieranej na 2 lata. Senatu (2 senatorów ze stanu) na 6 lat z tym, że co 2 lata 1/3 senatorów ustępowała. Kongres zajmował się:

• podatkami;

• cłami, sprawami monetarnymi;

• handlem zagranicznym;

• naturalizacją;

• pocztą;

• polityką zagraniczną;

• flotą, armią, milicją;

• przyjmowaniem nowych stanów do Unii;

• ustawodawstwo w zakresie wymierzonych kompetencji;

Poszczególne izby również posiadały własne kompetencje. Na przykład, Izba Reprezentantów miała prawo impeachmentu, czy rozpatrywania w pierwszej kolejności ustaw podatkowych. Z kolei Senat wydawał wyrok gdy z oskarżeniem wystąpiła Izba Reprezentantów, czy udzielał większością 2/3 głosów zgody na zawarcie traktatów międzynarodowych, nominację ambasadorów czy sędziów federalnych;

• władzę wykonawczą konstytucja ofiarowywała prezydentowi.

Wybierany był na 4 lata w głosowaniu dwustopniowym. Musiał mieć ukończone 35 lat i mieszkać na terenie stanów od 14 lat, oraz mieć obywatelstwo.

• posiadał prawo weta wobec ustaw Kongresu. Można było je obalić większością 2/3 głosów;

• dowodził armią i flotą, oraz milicją w służbie Unii;

• mianował urzędników, przedstawicieli dyplomatycznych i sędziów federalnych;

• dysponował prawem łaski;

• informował Kongres o stanie Unii (stąd zwyczaj wygłaszania orędzi do narodu);

• zwoływał nadzwyczajne posiedzenia Kongresu;

• jako że konstytucja normowała tylko uprawnienia prezydenta, w 1789 roku powołano ministerstwa pod nazwą departamentów, które zostały podzielone na biura. Na ich czele stali sekretarze stanu. Istniały departamenty:

• stanu, skarbu i wojny, sprawiedliwości, finansów, marynarki, spraw wewnętrznych, rolnictwa;

Od czasów prezydenta Waszyngtona zwyczajem stały się zebrania sekretarzy stanu, na których wraz z prezydentem omawiano ważne sprawy państwowe. Zebrania te nosił miano „zebrań Gabinetu”. Stał się on tym samym organem doradczym, którego konstytucja w ogóle nie przewidywała. Jego stanowisko tym samym w żadnej sprawie nie wiązało prezydenta;

15. Rosja za panowania Aleksandra I

Aleksander I panował w latach 1801 - 1825. W tym czasie nakazał przeprowadzenie wielu reform, których Rosja jego czasów bardzo potrzebowała. W tym:

• zdecydował się na nawiązanie szerokich stosunków z zagranicą;

• ogłosił amnestię dla zbiegów politycznych;

• złagodził cenzurę;

• odnowił samorządy szlacheckie, zawieszone za Katarzyny II;

• zlikwidował tzw. Tajną Ekspedycję, organizację zajmującą się aresztowaniami i przymusowymi zesłaniami ludzi na Syberię;

• zniósł zwyczaj stawiania w miastach szubienic;

• zainteresował się rozwojem nauki;

Szereg reform dotknęło problematyki ustroju państwa:

• powołano Radę Nieustającą, centralny organ doradczy wywodzący się z arystokracji;

• powołano Tajny Komitet, zajmujący się przygotowywaniem nowych reform:

• zakaz tortur podczas śledztwa;

• zezwolenie kupcom, mieszczanom i chłopom państwowym na nabywanie ziemi na własność;

• reformy w aparacie państwowym (zlikwidowano dotychczasowe kolegia, zastępując je ministerstwami, nadzór nad nimi miała Prokuratora Generalna, ograniczenie funkcji Senatu do sądu kasacyjnego.

Autorem kolejnych reform był M. Spierański:

• zniesiono Radę Nieustającą. Jej miejsce zajął nowy organ, składający się z 90 osób, ministrów i cara, pod nazwą Rady Państwa. Przygotowywała ona i opiniowała projekty ustaw. Jej działaniami kierowała kancelaria z sekretarzem na czele;

• zreformowano szkolnictwo, tworząc szkół parafialne, gimnazja, szkoły powiatowe. Kraj podzielono na okręgi szkolne;

• utrzymano podział kraju na generał-gubernie, gubernie i powiaty;

• tworzyć zaczęto osiedla wojskowe;

16. Rosja za panowania Mikołaja I

Następca Aleksandra I rządził przez trzydzieści lat w latach 1825 - 1855. Jego rządy określa się mianem „reakcyjnych”. Mówiąc krótko, wszelkie dokonania rządów Aleksandra I zostały przekreślone.

• odgrodzono kraj od zachodu Europy;

• drobiazgowa prawna kontrola życia obywateli;

• słynny Wydział III Kancelarii Carskiej, zajmował się ściganiem i tropieniem przestępców politycznych, wywiad wewnętrznych oraz szpiegowanie poddanych;

• w 1826 roku wydano Dekret o Cenzurze oraz powołano Główny Urząd Cenzury nią się zajmujący. Kontrola wewnętrzna kraju nasiliła się po wydarzeniach 1848 w Europie;

• uprzywilejowaną pozycję zaczęła zdobywać cerkiew;

17. Rosja za panowania Aleksandra II

Klęska w wojnie krymskiej (1853 - 1856) ukazała słabość systemu zaprowadzonego przez Mikołaja I i konieczność przeprowadzenia reform. Zadania tego podjął się następny car Rosji, Aleksander II (1855 - 1881).

• najpilniejszą dla państwa była reforma agrarna. Manifestem carskim z 19 lutego 1861 roku wprowadzono ustawę, która przyznała chłopom prawa osobiste i wolności majątkowe. W pierwszej kolejności objętą nią chłopów prywatnych;

• reforma ustroju objęła wprowadzenie nowego organu, jakim stała się Rada Ministrów, która istniała obok Komitetu Ministrów i Rady Państwa, konkurując z nimi na polu ustawodawstwa;

• reforma skarbu zakładała coroczną publikację budżetu państwowego;

• reforma administracji wprowadziła ziemstwa na szczeblu powiatowym i gubernialnym. Istniały one niezależnie od dotychczasowego podziału terytorialnego. Kierowały one sprawami lokalnymi. Posiadały kompetencje w sprawach:

• zarządzania podatkami lokalnymi;

• utrzymywania dróg i komunikacji;

• zaopatrzenia w żywność;

• zarząd opieką społeczną;

• opieki nad rozwojem przemysłu i handlu;

• opieki nad oświatą, zdrowiem i więzieniami;

Organami ziemstw były:

• zgromadzenia ziemskie liczące od 10 do 100 radnych wybieranych na 3 lata w wyborach opartych na cenzusie majątkowym i obradujących 2 razy na rok;

• urzędy ziemskie składające się z przewodniczącego i radnych;

• reforma administracji miejskiej podzieliła mieszczan na trzy kategorie na podstawie wysokości płaconych podatków. Utworzyła nowe organy samorządowe, w tym Dumę Miejską, Zarząd Miejski i Prezydenta. Do ich kompetencji należały głównie sprawy gospodarcze miasta;

• reforma podziału administracyjnego wprowadziła nową, najniższą jednostkę tegoż podziału. Stała się nią gromada (zgromadzenie gromadzkie, starosta - zajmujące się rozdziałem podatków oraz sprawami gruntowymi, drobnymi sprawami sądowymi). Kilka gromad tworzyło gminę (tzw. gmina zbiorowa). Jej organami były: zgromadzenia gminne (1 delegat na 10 domostw, sprawy podatkowe), wójt (organ wykonawczy o uprawnieniach policyjnych, prawo wymierzania drobnych kar), zarząd gminny (starostowie gromad składających się na daną gminę oraz asesorowie i wójt), sąd gminny (wójt i ławnicy);

• reforma wojskowa skróciła czas służby do 6 lat (7 w marynarce). Coroczny pobór obejmował wszystkich mężczyzn po 20 roku życia. Osoby z wyższym wykształceniem odbywały tylko 6 miesięcy służby;

• reforma sądownictwa weszła w życie w roku 1864. Zniosła ona stanowość i wprowadziła sądy powszechne (wyjątek stanowiły sądy dla duchownych i sądy gminne dla wsi). Oddzieliła wreszcie też sądownictwo od administracji.

• najniższą instancją stały się sądy pokoju. Sądził drobne sprawy cywilne, gdy wartość sporu nie przekraczała 300 rubli i drobne sprawy karne, zagrożone karą od 3 miesięcy do 1,5 roku więzienia;

• instancją odwoławczą od sędziów pokoju były zjazdy sędziów pokoju;

• wyżej w strukturze sądów stały sądy okręgowe, podzielone na wydziały cywilne i karne. W sprawach cięższych, do ich składów dochodzili przysięgli. Od wyroków z ich udziałem nie przysługiwała apelacja;

• instancją apelacyjną wobec nich był tak zwane Izby Sądowe. W sprawach o przestępstwa przeciw państwu i służbowe sądził w I instancji.

• w I instancji przestępstwa polityczne osądzał senat. W II instancji, gdy wniesiono apelację od orzeczenia Izby Sądowej, wydanego przez nią w I instancji;

18. Rosja za panowania Aleksandra III

Po śmierci Aleksandra II carem Rosji został jego syn, Aleksander III. Jego krótkie rządy, obejmujące lata 1881 - 1894, ponownie okazały się rządami reakcyjnymi.

• rozszerzono działalność cenzury;

• zorganizowany system donosicielstwa oparty o „ochranę”;

• ograniczono dostęp do szkolnictwa;

• umocniona pozycja Cerkwi;

• mniejszości narodowe poddano rusyfikacji;

• w roku 1881 weszła w życie ustawa o ochronie porządku państwowego, która rozszerzyła uprawnienia policji w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego;

• w 1889 roku wprowadzono nadzór na administracją wiejską (sprawowali go naczelnicy). Było to złamanie zasady rozdziału sądownictwa od administracji;

• od 1890 roku zmieniono strukturę ziemstw. Wprowadzono wysoki cenzus majątkowy, wybory zostały oparte na strukturze stanów. W procedurę wyborów mogła ingerować władza państwowa (musiała zatwierdzać kandydatów, oraz uchwały zgromadzeń ziemskich);

• w 1892 roku analogicznie, jak z ziemstwami postąpiono z miastami (prawa wyborcze tylko dla właścicieli nieruchomości na terenie miasta, nadzór państwowy);

19. Rosja za panowania Mikołaja II

Panowanie ostatniego cara Rosji było tyleż krótkie, co burzliwe i pełne sprzeczności. Trwało ono od roku 1894 do momentu wybuchu rewolucji w roku 1917.

Początek panowania cara upłynął pod znakiem klęsk w wojnie z Japonią i wystąpień robotniczych w 1905 roku. Pod ich wpływem car musiał iść na ustępstwa, powołać pierwszą dumę, a 17 października 1905 roku wydać manifest.

Manifest Październikowy:

• nietykalność osobista obywateli;

• rozszerzone prawa wyborcze;

• wolność słowa, prawa do stowarzyszeń i zgromadzeń;

• nadanie Dumie Państwowej charakteru organu ustawodawczego i kontrolnego w stosunku do rządu;

Idąc za ciosem, zniesiono Komitet Ministrów, po raz pierwszy powołując prawdziwą Radę Ministrów, oraz rozszerzono kompetencje Dumy. Ta jednak rychło została rozwiązana. Car po początkowych ustępstwach wrócił do dawnej polityki represyjnej. Wyrazem tego było utworzenie tzw. sądów wojenno polowych, składających się najczęściej z 5 oficerów, mających nieograniczone kompetencje. Osoby podlegające oskarżeniu o udział w zamieszkach rewolucyjnych podlegały natychmiastowemu osądowi i wymiarowi kary. Tą najczęściej była zaś kara śmierci.

Kolejne kadencje Dumy, przymusowo przerywane, nie przyniosły żadnych zmian ustrojowych. Działania kolejnych bloków postępowych był przez cara ignorowane, co w połączeniu z klęskami na froncie podczas I Wojny Światowej zaowocowało kolejną falą rozruchów rewolucyjnych w kraju.

Rosnące wpływy bolszewików, działających z ramienia Tymczasowego Komitetu Rady Delegatów Robotniczych sprawiły, iż car zaczął skłaniać się w stronę ustępstw. Niestety, powołanie Rządu Tymczasowego i jego haseł nastąpiło zbyt późno. Car 3 marca 1917 roku zmuszony został do podpisania abdykacji, zaś dnia 7 marca z polecenia Rządu Tymczasowego nastąpiło aresztowanie jego i jego rodziny.

Po aresztowaniu cara, w Rosji istnieją dwa ośrodki władzy. Z jednej strony Rząd Tymczasowy, z drugiej zaś Rada Piotrogrodzka czyli komuniści. 24 X 1917 członkowie rządu zostali aresztowani.

20. Deklaracja praw ludu pracującego i wyzyskiwanego

Uchwalona została 25 I 1918 roku przez Trzeci Wszechrosyjski Zjazd Rad i stanowiła podstawę późniejszych aktów konstytucyjnych ZSRR. Jej treść głosiła:

• zniesienie podziału społeczeństwa na klasy;

• przekazanie władzy w ręce Rad;

• wprowadzenie „kontroli robotniczej”;

• odsunięcie „wyzyskiwaczów” od organów władzy;

• nadanie ludności praw obywatelskich, łącznie z prawem do nauki;

• uzbrojenie ludzi pracy;

• nadanie ludziom pracującym „zaszczytnego prawa do obrony rewolucji”;

• wprowadzenie zasady „kto nie pracuje niech nie je”, czyli powszechnego obowiązku pracy;

21. Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (1918 r.)

W pierwszej części konstytucja składa się po prostu z Deklaracji praw ludu pracującego i wyzyskiwanego. Część druga dopiero dotyczyła ustroju władz.

• najwyższa władza należała do Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad. Wybory do niego przeprowadzano w proporcji 1 delegat na 25 tysięcy wyborców miejskich i 1 delegat na 125 tysięcy wyborców wiejskich. Obrady Zjazdu dobywały się dwa razy do roku;

• odpowiedniki zjazdu zbierały się w guberniach, powiatach i gminach;

• Zjazd wybierał Centralny Komitet Wykonawczy, złożony z ok 200 osób, odpowiedzialny przed Zjazdem;

• mimo mylącej nazwy, centralnym organem wykonawczym nie był jednak Komitet, a złożona z 18 komisarzy Rada Komisarzy Ludowych będąca odpowiednikiem rządu. Miała prawo do wydawania dekretów i rozporządzeń (zatwierdzanych przez Komitet). Jej odpowiednikami w terenie były komitety wykonawcze w każdej jednostce administracyjnej (podobnie jak zjazdy);

22. Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (1936 r.)

Okres budowy państwa totalitarnego zamykało uchwalenie konstytucji państwa radzieckiego, tzw. konstytucji Stalinowskiej. Tworzyła ona ZSRR federacją, składająca się z czterech organizmów państwowych: republik związkowych, republik autonomicznych, obwodów autonomicznych i obwodów narodowościowych. W teorii konstytucja budowała federację w oparciu o zasady równości i dobrowolności uczestnictwa w federacji. W praktyce, pozostawały one tylko dumnymi frazesami na kartce papieru. Republiki związkowe ograniczone były właściwie na każdym polu państwowym, od spraw stosunków międzynarodowych, po obronność czy oświatę. Wszystko zarządzane było centralnie.

• Najwyższa Rada - została naczelnym organem władzy państwowej (wybory raz na 4 lata). W jej skład wchodziły dwa inne organy: Rada Związku i Rada Narodowości;

• Rada Związku - 1 delegat na 300 tys. obywateli uprawnionych do głosowania;

• Rada Narodowości - 25 delegatów z republiki związkowej, 11 z republik autonomicznych, 5 z obwodów autonomicznych, 1 z okręgów narodowościowych

Obrady Najwyższej Rady miały miejsce 2 razy w roku; Obie izby uznawano za równe - do uchwalenia ustawy wymagana była zgodna uchwała obu izb; W razie braku zgodności Prezydium Rady Najwyższej mogło izby rozwiązać; Do kompetencji Rady Najwyższej należało:

• stanowienie prawa;

• sprawy związane z ustrojem;

• wybór najwyższych organów federacji;

• wybór sędziów Sądu Najwyższego i Generalnego Prokuratora federacji;

• Prezydium Rady Najwyższej - była to niejako kolegialna głowa państwa, podlegająca Radzie Najwyższej i przed nią odpowiadająca. Była to kontynuacja Centralnego Komitetu Wykonawczego z 1918 roku. W jej skład wchodził: przewodniczący, 16 zastępców, 15 członków i sekretarz. Do jego kompetencji należało:

• pełnienie funkcji parlamentu między posiedzeniami Rady Najwyższej (na mocy wydawania dekretów z mocą ustawy);

• zwoływanie Rady Najwyższej;

• wykładnia ustaw;

• ogłaszanie i przeprowadzanie wyborów;

• wykonywanie funkcji głowy państwa (przyjmowanie przedstawicieli państw obcych, wysyłanie własnych, mianowanie naczelnego dowództwa wojskowego, wprowadzanie stanu wojennego, nominacje, wykonywanie prawa łaski);

• Rada Ministrów ZSRR - centralny organ administracji. Na jej czele stał przewodniczący, zaś w skład ministrowie na czele poszczególnych resortów. Skład Rady ministrów ustalała Rada Najwyższa lub pełniące jej obowiązki Prezydium Rady Najwyższej;

Ze względu na to, iż państwo przejęło w swój zarząd wszystkie niemal dziedziny życia swoich obywateli, ministrów było kilkudziesięciu. Charakterystyczną cechą tego systemu było istnienie obok zwyczajowych ministerstw, również kolegiów. Były to organy doradcze, nie podejmujące wiążących decyzji;

• Organy w republikach:

• Rady Najwyższe Republik Związkowych;

• Prezydia Rad Najwyższych;

• Rady Ministrów;

• W kwestii sądownictwa:

W listopadzie 1917 roku zlikwidowano właściwie cały dotychczasowy system sądownictwa. Jego miejsce zajęły lokalne sądy cywilne i kryminalne. Dekret z roku 1918 nakazywał sędziom „kierowanie się rewolucyjnym sumieniem” zamiast zasadami procesowymi. Sędziowie wybierani byli co 3 miesięca i totalnie ni znali prawa tudzież praktyki;

23. Związek Reński

U przyczyn powstania Związku Reńskiego leżały wojny z Francją. Traktaty z Bazylei (1795r.) i Campio Formio (1797r.) zabierały ziemie na lewym brzegu Renu. Traktat z Luneville (1801r.) po kolejnej klęsce ustalał oficjalnie granicę na Renie. Sejm w Ratyzbonie zajął się odszkodowaniami dla rodów Niemieckich które poniosły szkody z powodu powyższych traktatów. Specjalna deputacja powołana przez Sejm opracowała projekt likwidujący samodzielność ponad 112 państewek. Nowy podział terytorialny znacznie zwiększył m.in. Prusy, czy Bawarię.

Klęska kolejnej wojny i pokój w Bratysławie (Preszburgu) w 1805 roku sprawiły, że Austria straciła lwią część terenów, zaś Bawaria i Witrenbergia uzyskały suwerenność. Bez osłabionej Austrii, z masą uzależnionych od siebie księstw, Napoleon w istocie władał Niemcami. Wykorzystując sytuację utworzył Związek Reński, zaś cesarze Franciszka II zmusił do zrzeczenia się korony. Był to formalny koniec I Rzeszy. Oficjalne proklamowanie Związku Reńskiego nastąpiło w lipcu 1806 roku.

Związek Reński był luźną konfederacją większości (prócz Austrii, Prus, Holsztynu) państewek niemieckich. Rzecz jasna, podporządkowanych Francji i połączonych zeń paktami wojskowymi. Poszczególne państewka w swojej polityce wewnętrznej były stosunkowo niezależne, ale jeżeli chodzi o politykę zagraniczną były całkowicie pod wpływami Napoleona. Arcykanclerzem Związku był arbp Karol von Dalberg. Naczelnym organem zaś miał być sejm związkowy, który jednak nigdy na obradach się nie zebrał.

Związek Reński, choć był tworem krótkim i niestabilnym, zapoczątkował idee zjednoczeniowe, sekularyzację księstw duchownych, oraz meditaryzację (włączanie mniejszych państewek w większe), zmiany w prawie (kodeks Napoleona) i wzrost świadomości narodowej.

24. Związek Niemiecki

Po klęsce Napoleona podczas wyprawy na Rosję, ponownie Prusy i reszta państewek Niemieckich przystąpiły do koalicji antyfrancuskiej. Liczyły w zamian na możliwość całkowitego zjednoczenia się. Obok haseł przeciwko Napoleonowi, hasła zjednoczeniowe zyskiwały coraz większą popularność. Kongres Wiedeński zawiódł jednak te nadzieje. W roku 1815 jego postanowieniem powołano do życia pustą kalkę Związku Reńskiego, który nie dość, że nie był państwem jednolitym, to jeszcze nadal pozostawał konfederacją. Powołano Związek Niemiecki.

W jego skład wchodziło 33 członków. Od początku jednak o hegemonię w związku walczyły dwa państwa: Prusy i Austria.

W dziedzinie polityki wewnętrznej poszczególne kraje związkowe posiadały pełną niezależność. Stałym, wspólnym organem całości utworzono jednak Zgromadzenie Związkowe, zwane również Sejmem Związkowym z siedzibą we Frankfurcie nad Menem. Uchwały podejmował jednomyślnie.

• zajmował się sprawami wojny i pokoju;

• zmieniał akty prawne dotyczące Związku;

• powoływał organy wspólne dla całości Związku;

Sprawy bieżące należały do kompetencji tzw. Rady Ściślejszej liczącej 17 pełnomocników. W przeciwieństwie do Sejmu Związkowego uchwały podejmowała większością głosów. Przewagę weń posiadały państwa większe, dysponujące większą ilością głosów.

Oprócz tych dwóch organów istniała również możliwość powoływania innych, wspólnych, o charakterze tymczasowym (np. Naczelnika sił zbrojnych etc).

25. Związek Celny

By się jednoczyć, należy znosić podziały. Idąc tą myślą i korzystając z dorobków południowo niemieckiego (Bawaria, Wirtembergia) i środkowo niemieckiego ( Saksonia, Turyngia, Hessen - Kassel ) związku celnego, Prusy wystąpiły z inicjatywą utworzenia kolejnego, wielkiego tworu gospodarczego. Niemiecki Związek Celny założony został w roku 1834. Szybko zrzeszył w sobie ponad 5/6 ludności całych Niemiec. Wprowadzał jednolita taryfę celną w swych prowincjach i ułatwiły rozwój gospodarczy tych terenów. Austria, która do Związku Celnego nie przystąpiła, boleśnie odczuła tę pozycję, znacznie osłabiając się gospodarczo względem reszty państw członkowskich.

26. Związek Północno - Niemiecki

Rywalizacja Prus i Austrii o dominację w Związku Niemieckim doprowadziła do fiaska wielu podejmowanych prób zjednoczeniowych. Ostatecznie przegrana przez Austrię wojna z Prusami doprowadziła w roku 1866 do rozbicia Związku i do utworzenia nowej niemieckiej organizacji państwowej pod przewodnictwem pruskiego króla dynastii Hohenzollernów.

Nowy związek obejmował 2/3 terytorium Niemiec i około 3/4 ludności. W jego skład wchodził 22 państwa niemieckie oraz Wielkie Księstwo Poznańskie, co stanowiło pogwałcenie postanowień Kongresu Wiedeńskiego. Wiele państw, które nie weszły w skład związku, podpisało tajne umowy wojskowe z Prusami, przewidując oddaniem im na czas wojny swoje siły wojskowe.

Związek Północno - Niemiecki nie był już luźną strukturą o charakterze konfederacji, lecz federacją, czyli państwem związkowym. Oparty był na konstytucji z lipca 1867 roku.

• Król - na czele związku, reprezentant na zewnątrz, dowódca sił zbrojnych, odracza i zamyka obrady sejmu;

• Sejm Rzeszy - z trzyletnią kadencją, zbierający się minimum raz do roku. Do jego kompetencji należało zgłaszanie i uchwalanie ustaw. Podejmowano je absolutną większością głosów i nie wymagały ratyfikacji przez członków federacji. Uchwały sejmu miały pierwszeństwo w hierarchii aktów prawnych przed uchwałami sejmów krajowych;

• Rada Związku - ustawy uchwalane przez Sejm Rzeszy wymagały zatwierdzenia przez Radę Związkową. 43 członków udzielało również zgody na wypowiedzenie wojny, pokoju, umów międzynarodowych, sądziło spory między członkami konfederacji jak również miało prawo do powoływania wydziałów.

• Prezydium Rady Związku - powoływane przez Radę na czele z kanclerzem;

27. Ustrój II Rzeszy

Związek północno - Niemiecki był jednak tylko krokiem w stronę pełnego zjednoczenia Niemiec. Raz rozpoczęte dzieło należało kontynuować. W celu ostatecznego zjednoczenia Niemiec pod przewodnictwem Prus, Otto von Bismarck sprowokował wypowiedzenie Prusom wojny przez Francję (słynna depesza Emska z 1870 roku). Prowadząc wojnę obronną Prusy nie tylko uzyskały poparcie krajów wchodzących w skład Związku Północno - Niemieckiego, ale również krajów południowych. Silniejsze i lepiej zorganizowane wojska niemieckie łatwo pokonały francuzów. 1 stycznia 1871 roku proklamowanie powstania II Rzeszy stało się faktem (potwierdzonym 18 stycznia w Sali Lustrzanej w Wersalu).

Austria od pokoju praskiego (1866 r.) właściwie straciła możliwość decydowania o czymkolwiek w związku.

Konstytucja uchwalona 16 kwietnia 1871 roku ustalała zakres spraw wspólnych Rzeszy na: politykę zagraniczną, system miar i wag, cła, waluty, podatki, handel, prawodawstwo socjalne, administrację kolonii, pocztę i inne. Do zmiany konstytucji wystarczała zwykła większość w Sejmie i większość 3/4 w Związku, toteż uważa się ją za konstytucję elastyczną.

• Król - reprezentacja na zewnątrz, zwierzchnik sił zbrojnych, naczelny wódz w czasie wojny, mianuje i zwalnia urzędników Rzeszy, zwołuje, odracza i zamyka obrady Sejmu i Rady (bez prawa sankcji), dekrety i zarządzenia wymagają kontrasygnaty kanclerza - przejmował za nie odpowiedzialność przed parlamentem;

• Sejm Rzeszy - 398 posłów wybieranych na 3 lata (później na 5 lat);

• Rada Związku - na czele z kanclerzem składała się z pełnomocników mianowanych przez rządu poszczególnych państw niemieckich, przy czym liczba pełnomocników zależała od liczby ludności danego kraju;

• oba te organy posiadały inicjatywę ustawodawczą i zgoda obu była wymagana, by ustawa weszła w życie;

• kanclerz - mianowany przez cesarza i tylko przed nim odpowiedzialny;

• stał na czele administracji;

• kierował polityką zagraniczną i wewnętrzną;

• z jego kancelarii wyodrębniły się sekretariaty (ministerstwa, które jednak nie tworzyły rządu);

• wojskowość - cztery kontyngenty wojskowe: Pruski, Bawarski, Wirtenberski, Saski;

• najwyższym organem sądowym był Trybunał Rzeszy w Lipsku, będący instancją rewizyjną od sądów krajowych;

• finanse oparto na składkach matrykularnych, opartych na liczbie mieszkańców danego kraju. Z czasem wprowadzono normalne podatki na armię;

28. Kulturkampf

Celem władzy Bismarcka była centralizacja władzy i integracja Cesarstwa. Upatrując w Kościele zagrożenie dla jedności Rzeszy, Bismarck zmierzał do ograniczenia jego praw i podporządkowania go państwu.

• już w 1871 wprowadzono poprawkę do kodeksu karnego przewidującą kary za głoszenie z ambony kazań „zagrażających spokojowi publicznemu”;

• w 1872 usunięto z Prus Jezuitów, oraz zarządzono świecki nadzór w szkołach;

• wprowadzono obowiązkowe śluby cywilne;

• zakazano nauczania przez zakony;

• zakazano rzucania klątw przez biskupów;

• kulturegsamen - obowiązek składania specjalnych egzaminów z niemieckiej historii, kultury i literatury przed władzami państwowymi przez kandydatów na duchownych;

• wprowadzono kontrolę nad seminariami;

• prawo do uwięzienia duchownego, który wykonywał swoje funkcje kapłańskie pomimo pozbawienia go urzędu;

• odebranie Kościołowi prowadzenia akt stanu cywilnego;

Dopiero w 1886 roku zaprzestano kulturkampfu i usunięto jego ostatnie pozostałości;

29. Konstytucja Weimarska (1919 r.)

Po klęsce I wojny światowej, upadła monarchia i utworzono nowy rząd. W styczniu 1919 Zgromadzenie Narodowe rozpoczęło obrady w Weimarze. Wybrano nowego prezydenta (F. Elbert), powołano tymczasowy rząd koalicyjny, oraz rozpoczęto pracę nad nową konstytucją. Pracę nad nią zakończono w sierpniu 1919 roku.

• podtrzymano federacyjną strukturę państwa;

• rzeszę tworzyło 21 krajów posiadających własne sejmy, konstytucje, szeroki zakres swobód (w tym sprawy oświaty, policji i sądownictwa, własnych budżetów, podatków, oraz polityki wewnętrznej);

• jednocześnie umocniono pozycję władzy centralnej (jeden obszar celny i handlowy, obywatele posiadali jedno obywatelstwo, prawo centralne posiadało pierwszeństwo nad krajowym, zaś szereg kompetencji należało wyłącznie do władz centralnych, jak chociażby sprawy obrony, administracji kolonii, czy prowadzenie polityki finansowej);

• Sejm Rzeszy (Reichstag) - wybierany na 4 lata, wybory jawne, prawa wyborcze dla kobiet (cenzus wieku 20 lat), z liczbą posłów proporcjonalną do liczby ludności;

• inicjatywa ustawodawcza;

• zmiana konstytucji w obecności 2/3 posłów i większością 2/3 głosów;

• nadawał kierunek polityce rządu;

• kontrola rządu;

• Rada Rzeszy (Reichsrat) - składała się z delegatów poszczególnych krajów. Każdy posiadał przynajmniej jednego delegata, a większe kraje - jednym na każdy milion mieszkańców. Zasada jednak głosiła, że żaden kraj nie może mieć więcej niż 2/5 miejsc w Radzie;

• posiadała ograniczony wpływ na przebieg procesu legislacyjnego (miała prawo weta zawieszającego wobec ustaw, które można było oddalić większością 2/3 głosów);

• sprawowała nadzór nad administracją Rzeszy;

• konstytucja nie określała ani zadań ani uprawnień Rady Rzeszy;

• Prezydent - wybierany w wyborach powszechnych na 7 lat, posiadał szerokie uprawnienia;

• reprezentował państwo na zewnątrz;

• był zwierzchnikiem sił zbrojnych;

• mianował kanclerza;

• mianował ministrów na wniosek kanclerza;

• odpowiadał jedynie konstytucyjnie, nie mógł być pociągnięty do odpowiedzialności bez zgody Sejmu Rzeszy;

• kontrasygnowano jego akty;

• odwołanie prezydenta następowało na drodze referendum uchwalonego przez 2/3 posłów, lub przez postawienie go przed Trybunałem Stanu na wniosek 100 posłów;

• ponadto, prezydent ma prawo do wydawania dekretów z mocą ustawy;

• ..oraz do skracania kadencji Sejmu;

• kanclerz i rząd - powoływani przez prezydenta, odpowiadali parlamentarnie przed Sejmem; udzielano im votum zaufania;

• Najwyższy Trybunał Rzeszy - rozstrzygał spory pomiędzy krajami;

• konstytucja wprowadzała wiele praw obywatelskich, w tym wolność osobistą, równość wobec prawa, wolność słowa, prasy, stowarzyszeń, swobodę sumienia i wyznania, etc;

30. Ustawy Hitlerowskie

• 23 marca 1933 - Ustawa o Pełnomocnictwach - pozwalała na wydawanie ustaw sprzecznych z konstytucją, bez konieczności zatwierdzania ich w jakikolwiek sposób; datę wydania tej ustawy uznaje się za formalny początek III Rzeszy;

• 7 kwietnia 1933 - Ustawa o Jednoliceniu - Niemcy podzielono na 32 okręgi administracyjne, z namiestnikami na czele, podlegającymi bezpośrednio Hitlerowi;

• 1934 - Ustawą o Przebudowie Rzeszy - zniesiono sejmy krajowe, a rządy krajowe podporządkowano Rządowi Rzeszy; zniesiono Radę Rzeszy;

• 1935 - Ustawy Norymberskie - pozbawiły Żydów zamieszkujących Rzeszę nie tylko praw politycznych, ale również osobistych; w tym prawa wykonywania wielu zawodów, prawda własności, możliwości zawierania związków małżeńskich z Niemcami etc.;

• 1937 - ustawa nakładająca na wszystkich urzędników Rzeszy obowiązek złożenia przysięgi na wierność Hitlerowi;

• 1939 - powołanie Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy;

31. Reformy Steina i Hardenberga w Prusach

U źródeł reform leżały przegrane wojny z Francją, które po traktacie w Tylży pozbawiały Prus znacznej części jego terytorium i nakładały nań wysokie kontrybucje. Reformy przeprowadzono w dwóch etapach. Pierwszy w latach 1807 - 1808, łączący się z osobą Karola von Steina. Drugi w latach 1810 - 1812 za kanclerza Karola von Hardenberga. Za reformę wojska odpowiadał generał Gerhard von Scharnhorst. Z kolei za reformę oświaty głównie odpowiadał Wilhelm von Humboldt.

• reforma stosunków włościańskich:

W 1807 zniesiono poddaństwo chłopów i przyznano im wolność osobistą. Nabywać ziemię mogli też mieszczanie. Junkrowie pruscy (właściciele ziemscy) powiększyli swoje majątki dzięki odszkodowaniom;

Indemnizacja - 1/3 ziemi chłopa stawała się własnością pana jako odszkodowanie;

Koniec procesu nastąpił w 1850 roku, tym razem już bez odszkodowań;

• reforma administracji centralnej:

W 1808 roku zmieniono strukturę ministerstw, wprowadzając 5 gabinetów: spraw zagranicznych, skarbu, wojskowości, oraz sprawiedliwości. Razem tworzyli Rząd. Pracą ministerstw kierował i nadzorował Kanclerz (1810 r.). Dotychczasowy gabinet królewski zdegradowany został do roli „sekretariatu” monarchy;

W roku 1817 utworzono Radę Państwa, monarszy urząd doradczy, głównie w sprawach legislacyjnych;

Pomimo reform jednak, przez bardzo długi czas nie udało się powołać centralnego organu pełniącego rolę reprezentacji krajowej. Jego zalążkami były Tymczasowa Rada Narodowa (1812), Stany Prowincjonalne (1823), czy Zjednoczony Sejm (1847);

• reforma administracji terenowej:

Ujednolicona w 1815 ostatecznie dzieliła kraj na:

• 14 prowincji (na czele z nadprezydentem);

• rejencje (na czele z prezydentem);

• powiaty (na czele z landratem o wysokich kwalifikacjach);

• miasta i gminy

W 1808 roku wydano Ordynację o Miastach, która znosiła podział miast na państwowe i prywatne, dzieląc je wg liczby ludności. Zniesiono ich odrębność prawną i uprawnienia. Wszyscy obywatele miast wybierali swoje Rady Miejskie (warunkiem posiadania obywatelstwa stało się posiadanie nieruchomości na jego terenie i płacenie podatków). Z kolei Rady wybierały Magistrat i Burmistrza.

• reforma systemu finansowego:

Konieczność jej przeprowadzenia wynikała z wyjątkowo trudnej sytuacji finansowej państwa, po przegranej wojnie z Francją. Prusom najzwyczajniej w świecie brakowało źródła dochodów, z którego mogłyby opłacać zarówno wojenne kontrybucje, jak i resztę niezbędnych reform:

• ujednolicono system podatkowy dla całej ludności;

• zlikwidowano uprzywilejowaną pozycję podatkową szlachty i duchownych;

• wprowadzono konieczność kupowania „praw do wykonywania zawodu”;

• liberalizacja zasad rzemiosła (możliwość rozwiązania cechu, lub dobrowolnego go opuszczenia, co dotychczas było niemożliwe);

• wolność handlu i przemysłu;

• sekularyzacja majątków kościelnych;

• nowy system celny;

• reforma sądowa:

Rozgraniczono sądownictwo od administracji państwowej. Utworzono sądy wyższe krajowe i niższe. Na wsi nadal jednak pozostawiono sądy patrymonialne.

• reforma wojskowa:

Ukarano nieudolnych oficerów, odpowiadających za skandaliczne klęski w wojnach z Francją. Zniesiono kary cielesne w oddziałach. Unowocześniono ekwipunek. Umożliwiono osobom spoza szlachty awans w armii i osiąganie wyższych stanowisk dowódczych. Wprowadzono powszechną służbę wojskową po 20 roku życia. Jednocześnie wprowadzono wojsko rezerwy i pospolite ruszenie.

Było to (rezerwa, pospolite ruszenie) obejście limitu wojska, jaki nałożył na Prusy jeszcze Napoleon.

• uregulowanie spraw ludności Żydowskiej:

11 marca 1811 roku wprowadzono edykt, wprowadzający częściowe równouprawnienie Żydów w zakresie praw politycznych, sądowych i życia gospodarczego. Uzyskali prawo do osiedlania się i swobodnego uprawiania rzemiosła, oraz dopuszczono ich do służby wojskowej. Co prawda edykt ten „emancypował” jedynie tych bogatszych Żydów, ale był ważnym krokiem na drodze do zniesienia dyskryminacji tej części ludności Prus.

32. Konstytucja Prus z 1850 r.

• król - bardzo silna pozycja, pełnia władzy wykonawczej, oraz uprawnienia ustawodawcze. Mógł wydawać dekrety z mocą ustawy (zatwierdzane potem przez Sejm). Wobec ustaw miał prawo sankcji oraz odmowy (veto absolutne). Wydawał rozporządzenia wykonawcze. Obsadzał stanowiska w armii i był najwyższym dowódcą. Wypowiadał wojny, zwoływał i rozwiązywał Sejm. Posiadał prawo łaski i złagodzenia kary. Nie był odpowiedzialny politycznie, każdy z wydanych przez niego aktów musiał być kontrasygnowany przez odpowiedniego ministra;

• Sejm Pruski:

• Izba Panów - 180 członków, w połowie dziedziczni i dożywotni, reszta z wyborów cenzusowych. Czynne i bierne prawo wyborcze do tej izby przysługiwało tylko osobom płacącym najwyższe stawki podatkowe, z kolei cenzus wieku był dość wysoki i wynosił 40 lat. Po roku 1854 zrezygnowano z wyborów, a członkowie Izby Panów stali się wyłącznie dziedziczni, z mianowania króla;

• Izba Poselska - pierwotnie 355 członków, z czasem liczba ta doszła do 433. wybierani w głosowaniu jawny i ustnym, nierównym, pośrednim. Czynne prawo wyborcze od 24 lat i uzależnione od cenzusu stałego zamieszkania. Wyborców podzielono na trzy klasy w zależności od stanu majątkowego;

• sejm sprawował władzę ustawodawczą wraz z królem. Posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej, oraz ratyfikacji niektórych (najważniejszych) umów międzynarodowych;

• władza wykonawcza - sprawowana była przez króla, poprzez powoływanych przez niego ministrów. Ministrowie tworzyli radę ministrów z premierem na czele i podlegali bezpośrednio królowi (byli tylko przed nimi odpowiedzialni);

33. Administracja Lokalna i Samorząd w Prusach

Reformy tej dziedziny państwowości dokonywane przez Steina i Hardenberga udały się całkowicie tylko w stosunku do miast. Reszta wymagała usprawnienia i poprawy. Proces ten dokonał się w latach 1853 - 1892, w kolejnych trzech, kluczowych ustawach (o gminach wiejskich, o powiatach, o wsiach). Nowy podział administracyjny przebiegał w następujący sposób:

• Prowincje:

• sejm prowincjonalny na czele z marszałkiem (członkowie wybierani przez sejmiki powiatowe), zajmował się sprawami lokalnymi, jak budżet, czy etaty urzędników, jak również opiniowanie spraw przekazanych im przez rząd);

• wydział prowincjonalny z dyrektorem krajowym na czele (wybierany przez sejm);

• Rejencje:

• wydział obwodowy - prezydent, dwie osoby wybierane przez króla i dwie osoby wybierane przez wydział prowincjonalny;

• Powiaty:

• sejmik powiatowy - 25 osób z landratem mianowanym przez króla, zajmujący się ustawodawstwem w sprawach lokalnych;

• wydział powiatowy - organ wykonawczy względem sejmiku powiatowego, nadzorujący niższe szczeble wykonawcze, oraz pełniący rolę sądu administracyjnego;

• Gminy:

• przedstawicielstwa gminne - organy uchwalające i kontrolujące;

• naczelnik gminy;

• ławnicy;

W ramach dalszych reform H. R. Gneist stworzył nowy model trójinstancyjnego sądownictwa administracyjnego. Sądem pierwszej instancji był wydział powiatowy, drugą wydział obwodowy, zaś trzecią Naczelny Sąd Administracyjny w Berlinie;

34. Konstytucja Wolnego Państwa Pruskiego 1920 r.

Po przegranej I Wojnie Światowej, konstytucja Republiki Weimarskiej - zakładająca ustrój federacyjny - zezwalała każdemu z krajów na uchwalenie własnej konstytucji. W Prusach takową uchwaliło Zgromadzenie Narodowe dnia 20 listopada 1920 roku.

• lud suwerenem władzy państwowej;

• Sejm Krajowy (Landtag) - wybierany na 4 lata w demokratycznych wyborach. Rozwiązanie mogło nastąpić na mocy jego własnej uchwały, lub uchwały premiera, przewodniczącego Landtagu lub Rady Państwa:

• ustawodawstwo;

• budżet;

• ratyfikowanie umów międzynarodowych;

• kwestie administracji;

• Rada Państwa - przedstawiciele prowincji Pruskich współdziałający z Sejmem Krajowym w kwestii ustawodawstwa, wybierani przez Sejmiki Prowincjonalne. Ich liczba uzależniona była od liczby mieszkańców;

• Ministerium Państwowe - powoływane przez Landtag i premiera. Szereg uprawnień dawnego króla (inicjatywa ustawodawcza, rozporządzenia z mocą ustawy, prawo łaski, reprezentowanie kraju na zewnątrz, mianowanie urzędników);

• uzależniało swoje istnienie od udzielenia mu votum zaufania. W razie zastrzeżeń co do działalności, ministrów można było pociągnąć do odpowiedzialności przez Najwyższym Trybunałem Państwowym;

• najwyższym organem samorządowym konstytucja mianowała sejmiki prowincjonalne;

35. Ruchy rewolucyjne na Węgrzech i we Włoszech podczas Wiosny Ludów

Węgry:

Na czele narastającej od 1847 roku opozycji wobec rządów cesarskich stał Ludwik Kossuth. 15 marca 1848 roku wydano pisemną petycję do cesarza z prośbą o uznanie odrębnego rządu i konstytucji Węgier. Petycję tę uznaje się formalnie za początek rewolucji.

Ruch ten okazał się tak wielkim zaskoczeniem dla Wiednia, że żądania powstańców zostały uznane. Węgry stały się państwem połączonym z Austrią unią personalną. Cesarz podpisał ustawy Sejmu Węgierskiego regulujące ich wzajemne zależności (wspólna polityka zagraniczna, uzależniona od zgody obu sejmów).

Jesienią 1848 roku, gdy Austria odzyskała kontrolę w buntujących się podobnie Włoszech i w Czechach, posłała swoje wojska w stronę Węgier, celem odzyskania swojej dawnej pozycji zbrojnie. Węgry ogłosiły swoją pełną niepodległość i detronizację Habsburgów. Wszelako, z pomocą wojsk Rosyjskich, powstanie Węgierskie zostało krwawo stłumione.

W efekcie zawieszono całkowicie autonomię Węgier i podzielono je na 5 okręgów podporządkowanych komisarzom. Zawieszono autonomię administracji lokalnej, rozwinięto system policyjny. Wznowiono cenzurę, oraz germanizację (na ziemiach węgierskich wprowadzono ABGB oraz austriacki system podatkowy);

Włochy:

Włochy również próbowały walczyć o własną niezależność. Na początku XIX wieku na ich terenie działał tajny związek karbonariuszy zajmujący się działalnością narodowowyzwoleńczą. Wszelako oba powstania: w Neapolu (1820) i w Piemoncie (1821) zostały krwawo stłumione. Stłumiono również zryw Młodych Włoch na fali lipcowej rewolucji francuskiej (1831).

Włochy były pierwszym państwem, w którym wystąpiły ruchy rewolucyjne Wiosny Ludów pod hasłami wyzwolenia. 12 stycznia 1848 roku w Palermo rozgorzały pierwsze walki. Ferdynand II, władca Króleswta Obojga Sycylii, nie mogąc stłumić powstania, zmuszony został nadać państwu konstytucję. Ruchy rewolucyjne szybko objęły całą Italię. Głoszono hasła wyzwolenia się spod zwierzchnictwa Austrii. Walki z wojskami Austriackimi zakończyły się jednak klęską powstańców. Stary porządek został utrzymany i przywrócony.

Mimo to walki przyniosły pewien efekt. W Piemoncie, pomimo przymusowej abdykacji króla Karola Alberta, utrzymane zostały de facto postanowienia wprowadzonej przez nieg, wzorowanej na francuskiej, konstytucji. Pozwoliło to później, Wiktorowi Emmanuelowi II pod koniec lat 50-tych XIX wieku wysunięcie Piemontu, jako głównego ośrodka zjednoczenia Włoch. „Statut Fundamentalny” z 1848 z nielicznymi poprawkami stał się później ogólnowłoską konstytucją.

36. Unia realna Austro - Węgierska, jej ustrój i dokumenty nań się składające

Początek tworzenia się unii pomiędzy tymi dwoma państwami zwiastowało wydanie Dyplomu Październikowego w 1860 roku - przywracającego wiele instytucji Węgierskich, jak Radę Namiestnikowską, kancelarię Dworską i samorządy. Przywrócono język węgierski w urzędach. Zapowiedzenie większej samodzielności krajów członkowskich, utworzenie Sejmu i Rady Państwa;

Patent Lutowy - 26 luty 1861 - był on dokumentem reakcyjnym, przywracającym rządy konstytucyjne. W obliczu trudnej sytuacji wewnętrznej jego postanowienia zostały jednak w 1865 zawieszone;

Klęski w wojnach z Prusami i Włochami ukazały jednak konieczność zmian w systemie Austriackim i konieczność szukania sojuszników. Zwyciężyła koncepcja państwa dualistycznego.

Na ustrój Austro Węgier złożyły się trzy dokumenty wydane w 1867 roku:

• ugoda austriacko - węgierska;

• konstytucja królestwa węgierskiego z 1848, przywrócona w 1867;

• ustawy zasadnicze wydane 21 grudnia 1867 r. przez austriacki parlament;

Austro - Węgry:

• Na czele państwa stał cesarz, nieodpowiedzialny, mianujący i usuwający ministrów, powołujący urzędników na wniosek rządu, dowodzący armią, wypowiadający wojny, zawierający pokoje i umowy międzynarodowe. Jego akty wymagały kontrasygnaty;

• Rada państwa:

• Izba Panów, czyli izba wyższa, arystokratyczna, pochodząca z mianowania cesarza;

• Izba Posłów, czyli izba niższa, pochodząca z wyborów na 6 lat w systemie kurialnym (po 1907 wybory powszechne, równe, bezpośrednie i tajne);

• do obu izb należała inicjatywa ustawodawcza, jak również do cesarza i rządu. Na zaakceptowanie ustawy wymagana była zgoda obu izb i cesarza;

• kraj podzielono na 17 krajów koronnych - każdy posiadał jednoizbowy sejm oraz wydział krajowy (władza wykonawcza i ustawodawcza), którym przysługiwały decyzje we wszystkim, co nie było zastrzeżone dla Rady Państwa;

• najwyższa władza w krajach koronnych należała do namiestników;

• kraje dzieliły się na powiaty (starości) i gminy (wójtowie)

• w 1867 utworzono sąd administracyjny w Wiedniu, orzekający jako instancja kasacyjna;

37. Konstytucja Austro - Węgierska z 1920 r.

Klęska w I Wojnie Światowej i ruchy rewolucyjne które po niej opanowały całą Austrię doprowadził w październiku 1918 roku do wydania manifestu, przekształcającego kraj w państwo o charakterze federacyjnym. 11 listopada 1918 roku cesarz abdykował i przekazał władzę Tymczasowemu Zgromadzeniu Narodowemu. Austria nie weszła w skład Rzeszy z powodu protestów państw ententy, zaś zakaz jej łączenia się z Niemcami stał się jedną z podstaw traktatu pokojowego.

Konstytucję nowego kraju Zgromadzenie Narodowe uchwaliło 20 września 1920 roku:

• Austria stała się republiką związkowa o charakterze federacji;

• w jej skład wchodziło 9 krajów koronnych;

• podstawą ustroju stała się suwerenność narodu;

• zastrzeżone dla Związku stały się: sprawy zagraniczne, emigracje i migracje, finanse i system pieniężny, ustawodawstwo cywilne, karne i administracyjne, sprawy rzemiosła, handlu, przemysłu, górnictwa, prawa socjalne, służba zdrowia, policja oraz sprawy wojskowe;

• władza wykonawcza w poszczególnych krajach (rząd związkowy może oprotestować decyzje rządów krajowych) zajmuje się tymi sprawami, które nie są zastrzeżone dla władzy centralnej;

• inicjatywę ustawodawczą posiada Rząd Związku, Rada Związkowa, Rada Narodowa, 200 tysięcy obywateli, lub 1/2 wyborców z 3 krajów. Konstytucja przewidywała również instytucję referendum ludowego;

• głową państwa prezydent wybierany na 4 lata przez dwuizbowy parlament, czyli Zgromadzenie Związkowe. Jego decyzje podlegają kontrasygnacie przez kanclerza lub ministra Związku. Odpowiedzialność ponosi przed parlamentem;

• Parlament tworzyła:

• Rada Narodowa - wybierana w wyborach powszechnych;

• Rada Związkowa - w której zasiadali przedstawiciele krajów;

• zasiadali tu ludzie wybierani przez Sejmy Krajowe;

• Rząd Związkowy z kanclerzem na czele powoływała Rada Narodowa i to przed nią ponosił ewentualną odpowiedzialność;

• Sejmy Krajowe w każdym kraju wybierały Starostów Krajowych;

38. Znaczenie kodeksu Napoleona na świecie

Kodeks Napoleona okazał się być dziełem ustawodawczym o zasięgu światowym. Jego początkowy zakres obowiązywania związany był z podbojami Napoleona, który wprowadzał go do wszystkich terenów znajdujących się w orbicie Grand Empire'u. W Późniejszych latach stał się modelem dla większości kodeksów cywilnych Europy i innych kontynentów. Na code civil wzorowano m.in. kodeks rumuński (1864), pierwszy kodeks włoski (1865), portugalski (1867), hiszpański (1889). szczególne wpływy posiadał na kontynencie amerykańskim. Wzorowało się na nim wiele kodeksów Ameryki Północnej, jak również Bliskiego i Dalekiego Wschodu.

39. Deklaracja praw człowieka i obywatela

Uchwalona 26 sierpnia 1789 roku „Deklaracja praw człowieka i obywatela” zredagowana według projektu Lafayett'a, była doktrynalnym wyrazem przeobrażeń zachodzących w rewolucyjnej Francji. Tworzyła fundament nowego systemu prawa państwowego i stanowiła niejako dokument programowy Wielkiej Rewolucji. Jak wstęp załączono ją w konstytucji z 1791 roku. Nawiązywała do amerykańskich deklaracji stanowych, szkoły prawa natury i poglądów J. Locke'a, Monteskiusza, Rousseau i innych wielkich myślicieli XVIII wieku.

W treści deklaracji możemy wyróżnić dwie podstawowe grupy zagadnień: zasady dotyczące państwa i zasady dotyczące obywateli. Za najważniejsze zasady państwa uważała zasadę suwerenności ludu oraz zasadę podziału władzy. Wśród fundamentalnych prawa obywatelskich dokument ten wymieniał wolność fizyczną i duchową, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko wszelkim formom ucisku. Ponadto deklaracja proklamowała również: równość wobec prawa i sądu (zniesienie podziału na klasy), wolność myśli, słowa, druku, równość podatkową, wolność przekonań religijnych.

40. Konstytucja Francuska 1791

Konstytucja ta utrzymywała we Francji ustrój monarchiczny. Była to konstytucyjna monarchia ograniczona. We wstępie zawierała w sobie (konstytucja) Deklarację praw człowieka i obywatela. Konstytucja za naczelne zasady nowego ustroju przyjmowała zwłaszcza zasadę suwerenności narodu, oraz zasadę podziału władz.

• Król - nieodpowiedzialny, nie posiada inicjatywy ustawodawczej, posiada uprawnienia głowy państwa oraz władzę wykonawczą. Posiadał prawo weta zawieszającego wobec ustaw zgromadzenia prawodawczego (można je było oddalić, jeśli dwie kolejne legislatywy uchwalały ten sam projekt). Za uchybienia mógł zostać usunięty z tronu;

• Zgromadzenie Prawodawcze - organ jednoizbowy (745 posłów) wybierany na kadencję dwuletnią. Ordynacja wyborcza jest dość skomplikowana: prawa wyborcze przyznano tylko „obywatelom czynnym”, tj. mężczyznom którzy ukończyli 25 lat, płacili podatek bezpośredni wartości przynajmniej 3 dniom pracy, zamieszkiwali w mieście lub kantonie, nie byli pracownikami najemnymi i byli zapisanymi na liści gwardii narodowej.

Zgromadzenie Prawodawcze działa według zasady permanencji. Posiada wyłącznie inicjatywę ustawodawczą, decydował o wojnie i pokoju, traktatach międzynarodowych, liczebności armii i floty, kontrolę administracji, mógł wystąpić z oskarżeniem ministrów;

• ministrowie - mianowani przez króla, odpowiedzialni konstytucyjnie;

• najwyższy trybunał narodowy - sądził ministrów;

• sądy - powszechne, wybierane przez naród. Dla spraw cywilnych były to sądy pokoju i trybunały dystryktu, zaś w sprawach karnych powołano na wzór angielski ławy przysięgłych. Najwyższą władzę sądową miał Trybunał Kasacyjny;

41. Konstytucja Jakobińska 1793

Uchwalono ją 24 VI 1793 roku. Ze względu na wojnę domową i zagrożenie wewnętrzne nigdy nie weszła na dobre w życie, gdyż zawieszono ją już 10 X 1793 roku. Jednocześnie uznaje się ją za najbardziej postepową ze wszystkich rewolucyjnych konstytucji.

Równość obywateli, odstąpienie od zasady podziału władzy, szeroki katalog wolności obywateli. Odrzucono zasadę świętości prawa własności. Za najświętsze uznano prawo oporu ludu wobec władzy.

• Ciało ustawodawcze - organ jednoizbowy, wybierany na rok, sprawujący władzę najwyższą w państwie, samodzielnie uchwala tylko dekrety, ustawy przyjmowane drogą referendum, zasada permanencji;

• Rada wykonawcza - 24 osoby wyłonione z Ciała ustawodawczego na dwa lata, przy czym co roku 1/2 osób ustępowała. Władza wykonawcza, nadzór nad administracją;

• naczelni kierownicy administracji - wybierani przez radę wykonawczą i jej podporządkowani;

42. Konstytucja Dyrektorialna 1795

Ta konstytucja również została poprzedzona tekstem Deklaracji praw człowieka i obywatela. Wszelako nie zawierała w swoim tekście na przykład prawda do pracy czy też prawa oporu, ograniczając znacznie postanowienia deklaracji. Konstytucję ogłoszono 22 sierpnia 1795 roku, zaś jej wybór został zatwierdzony przez referendum.

• Dyrektoriat - 5 dyrektorów wybieranych na 5 lat (co roku jeden z nich się zmienia), którym przysługiwała władza wykonawcza i ogłaszanie ustaw. Jednocześnie dyrektoriat nie posiadał żadnych uprawnień w stosunku do Ciała Ustawodawczego;

• ministrowie - od 6 do 8, powoływani i odwoływani przez dyrektoriat, nie tworzący Rady Ministrów;

• Ciało Ustawodawcze - członkowie obu izb wybierani na 3 lata, z tym, że co roku 1/3 składu obu izb podlegała wymianie:

• Rada Pięciuset - należało mieć ukończone 30 lat, izba ta posiadała wyłączną inicjatywę ustawodawczą;

• Rada Starszych - należało mieć ukończone 40 lat. Izba ta zatwierdzała lub odrzucała projekty rady pięciuset (było to veto zawieszające, które rada mogła odrzucić). Miała prawo do wnoszenia poprawek. W jej skład wchodziło 250 osób;

• sąd najwyższy - składał się z 5 sędziów, dwóch oskarżycieli publicznych i 8 przysięgłych;

43. Konstytucja Konsularna 1799

Dnia 9 listopada (18 Brumaire'a wg kalendarza rewolucyjnego) Bonaparte dokonał zamachu stanu. Następnego dnia Rada Starszych i część rozpędzonej Rady Pięciuset przekazali władzę trzem konsulom. Ci zaś powołali wkrótce komisję celem utworzenia nowej konstytucji. Projekt, poprawiony osobiście przez Napoleona został ogłoszony 13 XII 1799, a następnie 7 II 1800 przyjęty przez powszechny plebiscyt.

• Pierwszy Konsul - posiadał szczególne funkcje i uprawnienia. Do niego należała inicjatywa ustawodawcza, ogłaszanie ustaw, mianowania i odwoływanie Rady Stanu, ministrów, ambasadorów, posłów, oficerów, członków władz lokalnych, komisarzy rządu, oraz sędziów cywilnych i karnych (z wyjątkiem sędziów pokoju i składu sądu kasacyjnego). Sprawował on władzę wykonawczą za pośrednictwem ministrów, tylko przed nim byli oni odpowiedzialni politycznie.

• Rada Stanu - składała się z członków powoływanych przez Pierwszego Konsula. Opracowywała ona projekty ustaw, pełniąc ponadto funkcję sądu administracyjnego;

• Trybunat - składał się ze 100 członków, wybieranych z listy narodowej przez Senat. Przeprowadzał on dyskusję nad projektami ustaw wysuniętych przez Radę Stanu, uchwalając ich przyjęcie lub odrzucenie. Jeśli projekt przyjęto, Trybunat wybierał spośród swoich członków 3 osoby, które miały go bronić przed Ciałem Prawodawczym;

• Ciało Prawodawcze - liczyło 300 członków wybieranych z listy narodowej przez Senat. Nie mogło dyskutować nad projektem, a jedynie w tajnym głosowaniu uchwałę przyjąć lub odrzucić w całości;

• Senat Zachowawczy - składał się z 80 członków, nieusuwalnych i dożywotnich. Badał zgodność ustaw z konstytucją i mógł uchylić wadliwą ustawę. Posiadał także prawo inicjatywy w zakresie rewizji postanowień konstytucji. Ponadto powoływał członków Ciała Prawodawczego i Trybunatu;

44. Administracja lokalna we Francji Napoleona

Napoleon uznał dotychczasowy, czterostopniowy system administracji terytorialnej za zbyt skomplikowany. Doprowadził do wydania 17 II 1800 roku ustawy, która wprowadziła istotne zmiany w dotychczasowym podziale administracyjnym. Utrzymał podział na departamenty, okręgi i gminy. Kantony utrzymały się jednie jako okręgi sądowe i skarbowe.

Zasadnicza różnica polegała na stworzeniu struktury jednoosobowych organów administracyjnych, podporządkowanych władzy najwyższej. W miejsce ustroju samorządowego powstał ustrój scentralizowany i biurokratyczny. Na wszystkich szczeblach istnieli urzędnicy odpowiedzialni przed swoimi przełożonymi i mogący w każdej chwili przez nich zostać odwołani.

Na czele departamentu stanął prefekt. Zakres spraw którymi zarządzał był bardzo szeroki i obejmował sprawy związane z administracją departamentu z wyjątkiem wojska, policji, poczty i sądownictwa. Funkcjonowała przy nim rada prefektury, służąca za organ doradczy i zarazem sąd administracyjny I instancji;

Na czele okręgu stanął podprefekt. U jego boku działała rada okręgowa, złożona z 11 osób. Zakres jego obowiązków był niewielki. Musiał opiniować wszystkie wnioski kierowane przez gminy do prefekta.

Na czele gmin stanął mer, działający za pomocą rady municypialnej. Załatwiał on bieżące sprawy i pełnił funkcję urzędnika stanu cywilnego.

45. Sądownictwo we Francji Napoleona

Napoleon bez zmian utrzymał jedynie działalność sędziów pokoju w kantonach.

Najważniejszą zmianą było z pewnością wprowadzenie nominacji sędziów przez pierwszego konsula, oraz wprowadzenie zasady nieusuwalności sędziów.

Struktura sądów dostosowana została do nowego podziału administracyjnego i zmodyfikowanego systemu organizacji zarządu lokalnego.

• na szczeblu kantonów - występowali obieralni sędziowie pokoju;

• na szczeblu okręgu - trybunał do spraw cywilnych;

• od wyroków trybunału okręgowego można było odwołać się do jednego z 27 trybunałów apelacyjnych;

• najwyższą instancją był Trybunał Kasacyjny;

W sprawach karnych niesiono skarżącą rolę ławy przysięgłych, utrzymując tylko ławy orzekające.

46. Karta Konstytucyjna 1814

Po upadku Napoleona, 4 VII 1814 nową, oktrojowaną konstytucję nadał Francji Ludwik XVIII, pod nazwą „Karty Konstytucyjnej”. Konstytucja ta, mimo istotnych zmian ustrojowych, jakie ze sobą niosła, stanowiła zarazem swoisty dowód nieodwracalności zmian, jakie stworzyła Rewolucja, utrzymując wiele z jej zdobyczy w zakresie praw i swobód obywatelskich.

• król - dziedziczny i przed nikim nieodpowiedzialny, stanął znów na czele państwa. Sprawował władzę wykonawczą za pośrednictwem ministrów przez siebie mianowanych, tworzących Radę Ministrów. Oprócz sprawowania zwierzchniej władzy wykonawczej posiadał wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej, sankcjonował i ogłaszał ustawy oraz mógł samodzielnie wydawać rozporządzenia i ordonanse niezbędne dla wykonywania ustaw i bezpieczeństwa państwa. Miał prawo zwoływać, odwoływać i odraczać obrady parlamentu. Mianował członków Izby Parów. Był naczelnym dowódcą sił zbrojnych, wypowiadał wojny, zawierał pokoje, traktaty, oraz obsadzał wszystkie stanowiska w administracji publicznej;

• ministrowie - mianowani przez króla i przed nim odpowiedzialni. Kontrasygnowali wszystkie jego akty. Pomagali mu w sprawowaniu władzy wykonawczej. Tworzyli razem Radę Ministrów;

• parlament - dwuizbowy. W zasadzie nie posiadały inicjatywy ustawodawczej. Mogły zwracać się do króla z petycjami aby przedstawił im projekt jakiejś ustawy. Mogły przyjmować lub odrzucać królewskie projekty. Każdą zaproponowaną przez nie poprawkę król musiał zaaprobować.

• Izba Parów - członkowie dożywotni, mianowani przez króla. Przewodniczył jej kanclerz. Oprócz uprawnień ustawodawczych, sprawowała sądownictwo w sprawach o zdradę główną i zamach na bezpieczeństwo państwa. Żaden par nie mógł być aresztowany i sądzony bez zgody całej izby;

• Izba Deputowanych - obierana na 5 lat w wyborach bezpośrednich i jawnych.

47. Karta Konstytucyjna 1830

Konstytucja z 1830 roku stanowiła ważny krok w kierunku kształtowania się systemu parlamentarno - gabinetowego we Francji. Pod wieloma względami czerpała z konstytucji z 1814 roku.

• Król - jego uprawnienia pozostają bez zmian;

• parlament - utrzymany podział na dwie izby, choć ze zmienioną pozycją personalną:

• Izba Parów - zniesiono dziedziczność parów;

• Izba Deputowanych - sprecyzowano kompetencje;

• od teraz parlament posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej (a nie petycji do króla jak w 1814 roku);

• ministrowie - odpowiadali przed królem, ale z racji kontrasygnaty ponosili również odpowiedzialność konstytucyjną przed parlamentem;

48. Konstytucja II Republiki 1848

Konstytucja poprzedzona była Deklaracją praw, wzorowaną na Deklaracji praw człowieka i obywatela z 1789 roku. Przywracała ona zasadę równości, wolności, dodając doń hasła „braterstwa”. Proklamowała także prawa społeczne.

• Zgromadzenie prawodawcze - jednoizbowe, wybierane na 3 lata w głosowaniu równym, bezpośrednim, tajnym i powszechnym, bez cenzusu majątkowego (jedynie wiek - 21 lat). W jego skład wchodziło 750 deputowanych. Oprócz uprawnień prawodawczych Zgromadzenie posiadało prawo inicjatywy ustawodawczej, a także możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności prezydenta i ministrów;

• prezydent - wybierany co 4 lata (możliwość reelekcji po 4 latach przerwy). Powoływał i odwoływał ministrów (utrzymano kontrasygnatę aktów królewskich). Ponadto jako głowa państwa dysponował siłami zbrojnymi, miał prawo łaski, powoływał i odwoływał przedstawicieli dyplomatycznych, ogłaszał ustawy. Nie miał prawa rozwiązania parlamentu, ale posiadał słabe veto zawieszające (do obalenia zwykłą większością głosów). Mógł przekazywać projekty ustaw za pośrednictwem Rady Stanu, która najpierw je opiniowała;

• Rada Stanu - wybierana na 6 lat przez parlament, której przewodniczył viceprezydent. Nadzorowała administrację publiczną, przygotowywała rozporządzenia, opiniowała prezydenckie projekty ustaw, oraz projekty ustaw parlamentu;

• konstytucja podtrzymała dotychczasowy układ sądowniczy w państwie. Najwyższą instancją był Najwyższy Trybunał złożony z 5 sędziów i 39 przysięgłych. Sądził on prezydenta i ministrów z oskarżenia Zgromadzenia Prawodawczego o zbrodnie i przestępstwa ściśle określone w ustawie;

49. Konstytucja II Cesarstwa 1852

Przeprowadzone wg konstytucji z 1848 roku wybory prezydenckie wyniosły na to stanowisko Ludwika Napoleona. Gdy po upływie kadencji 3 lat nie udało mu się zdobyć władzy dyktatorskiej, dokonał on w grudniu 1851 roku zamachu stanu. Na mocy plebiscytu dao mu prawo wydania nowej konstytucji. Tę wydano szybko, bo już w styczniu 1852 roku, czyniąc z Francji cesarstwo. Drugie.

...ale głupi ci Francuzi!!!

Konstytucja utrzymywała

• prezydent - posiadał bardzo szerokie uprawnienia zezwalające mu właściwie na autorytarne rządy. Wybierany był w wyborach powszechnych na 10 lat. Skupiał pełnię władzy wykonawczej jak i znaczne prerogatywy ustawodawcze. Dowodził siłami lądowymi i morskimi, wypowiadał wojnę, zawierał traktaty i pokoje, mianował ministrów, urzędników, członków Senatu i Rady Stanu, zwoływał, odraczał i rozwiązywał Ciało Prawodawcze, miał prawo łaski. Ponadto posiadał wyłączną inicjatywę ustawodawczą, wydawał dekrety i rozporządzenia nie zbędne do wykonywania ustaw, miał prawo ich (ustaw) sankcjonowania i ogłaszania. Ministrowie ponosili odpowiedzialność wyłącznie przed nim;

• Rada Stanu - w składzie od 40 do 50 osób powoływanych przez prezydenta przygotowywała projekty ustaw, które wyznaczeni przez prezydenta członkowie Rady popierali przed Senatem i Ciałem Ustawodawczym;

• Ciało Prawodawcze - wybierane było na 6 lat. Dyskutowało ono, uchwalało projekty ustawodawcze, oraz podatki. Nie posiadało jednak inicjatywy ustawodawczej;

• Senat - zajmował się badaniem zgodności ustaw z konstytucją. Mógł odrzucić ustawę, jeśli uznał, że jest ona sprzeczna, że narusza religię, moralność, zasadę równości obywateli lub zasadę nienaruszalności własności. Ponadto interpretował on konstytucję i mógł wystąpić z wnioskiem o jej zmianę, lub uzupełnienie;

• z dniem 7 listopada 1852 prezydent - bez zmiany prerogatyw - przyjął tytuł cesarza;

Copyright by Sznyrak™, 2008 r.

---