II. Podstawowe pojęcia mikroekonomii

II.1. Przedmiot mikroekonomii

Przedmiotem analizy ekonomicznej jest w ogólnym ujęciu proces gospodarowania. Gospodarowanie jest podstawowym procesem aktywności ludzkiej, pozwalającym człowiekowi przetrwać zarówno w biologicznym, jak i społecznym wymiarze. Gospodarowanie przybiera postać produkcji lub konsumpcji. Produkcję rozumieć można jako zorganizowane użytkowanie różnego rodzaju usług czynników produkcji (zasobów) w celu wytworzenia produktu lub usługi. Inaczej produkcja to działalność ludzka przystosowująca zasoby i siły przyrody w celu wytworzenia dóbr lub świadczenia usługi. Konsumpcja polega natomiast na wykorzystaniu wytworzonych (a w niektórych przypadkach nieprzetworzonych) dóbr lub usług w celu zaspokojenia określonej ludzkiej potrzeby.

W teorii ekonomii gospodarowanie traktowane jest także jako proces wyboru decyzyjnego warunkowany z jednej strony nieograniczonymi potrzebami człowieka, z drugiej natomiast rzadkimi zasobami. Nieograniczoność ludzkich potrzeb nie jest w podręcznikach ekonomii dyskutowana ani kwestionowana. Psycholodzy od wielu dziesiątek lat zastanawiają się nad tym fenomenem ludzkiej psychiki. Nieograniczoność ta ma bowiem zarówno wymiar liczby (różnych) rodzajów potrzeb, jak i wielości i różnorodności dóbr (usług) niezbędnych do ich zaspokojenia. Można bowiem wyobrazić sobie sytuację, że potrzeby ludzkie są ograniczone co do różnorodności i zaspokajalności. Wówczas wielkość zasobów materialnych będących w dyspozycji ludzkości powinna wystarczyć do zaspokojenia tych potrzeb. W praktyce jest jednak inaczej. Należy także pamiętać, że we współczesnej ekonomii rosnąca ilość i zróżnicowanie potrzeb ludzkich (indywidualnych oraz zbiorowych) traktowana jest jako wyraz rozwoju cywilizacyjnego człowieka.

Niekwestionowana jest również w tych warunkach rzadkość zasobów, którymi dysponuje człowiek. Rzadkość jest generalnym problemem nauki ekonomii i działalności gospodarczej. Jest wynikiem relacji między potencjalnym zapotrzebowaniem ludzi na dobra i usługi a ich ograniczonymi ilościami. Stopień rzadkości danego dobra (usługi) zależy od relacji między potencjalnym zapotrzebowaniem na nie, a jego ilością, która pozostaje do naszej dyspozycji. Relacja ta może być niejednakowa w czasie, przestrzeni i sytuacji funkcjonowania człowieka. Rzadkość jest zatem relacją względną i zmienną.

Obie te charakterystyki - rzadkość zasobów i nieograniczoność potrzeb - zmusza człowieka do gospodarowania. Gospodarowanie jest zatem procesem ciągłego dokonywania wyborów pomiędzy różnymi alternatywnymi możliwościami wykorzystania zasobów. Wszystkie zasoby są rzadkie, ale większość z nich daje się alternatywnie zastosować. To niesie określone konsekwencje wykorzystania gospodarczego zasobów. Gospodarując dokonujemy wyboru zastosowania danego zasobu, z czym wiążą się określone korzyści. Dotyczą one poziomu realizacji funkcji celu gospodarującego podmiotu. Przedsiębiorstwo poprzez swoje wybory dokonuje powiększenia zysku, gospodarstwo domowe zwiększa poziom odczuwanej użyteczności. Wybór taki określa także rozmiary kosztów alternatywnych.

• Schemat II.1. Aspekty problemu gospodarowania

Mikroekonomia i makroekonomia to dwa działy ekonomii zajmujące się badaniem i wyjaśnianiem procesu gospodarowania, jednakże sposoby prowadzonych w nich analiz są różne. Makroekonomia koncentruje się bowiem na funkcjonowaniu gospodarki jako całości. Natomiast mikroekonomia koncentruje się na wyborach dokonywanych przez poszczególne podmioty gospodarcze: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd oraz zajmuje się badaniem zjawisk i procesów gospodarczych zachodzących w różnych fragmentach gospodarki, na poszczególnych rynkach.

Do podstawowych pytań, na które próbuje odpowiedzieć mikroekonomia są:

(1) Co decyduje o wielkości popytu na poszczególne dobra i co decyduje o rozmiarach ich podaży?

(2) Jakie są zależności pomiędzy poszczególnymi elementami rynku?

(3) Jakie czynniki kształtują ceny dóbr na poszczególnych rynkach?

(4) Jakie czynniki decydują o wyborach konsumentów?

(5) Jakie czynniki decydują o poziomie kosztów produkcji w przedsiębiorstwach i w branżach czy gałęziach produkcji?

(6) Od czego zależy poziom zysku osiągany przez firmy i branże czy też gałęzie?

(7) Jak polityka państwa dotycząca cen, ceł, podatków, dotacji może wpłynąć na wybory podmiotów gospodarczych oraz na kształtowanie się podstawowych elementów rynku: popytu, podaży i ceny rynkowej?

Mikroekonomia wyjaśnia zatem zjawiska i procesy gospodarcze z punktu widzenia poszczególnych podmiotów gospodarczych, zajmujących się gospodarowaniem. Jak już wspomniano, oznacza ono dokonywanie wyborów ekonomicznych, podejmowanie decyzji na co przeznaczyć, mające alternatywne zastosowanie, rzadkie zasoby, które są do naszej dyspozycji i jakie potrzeby zaspokoić oraz jakie cele będą realizowane?

Ludzkie gospodarowanie nie jest działalnością realizowaną samą dla siebie. Jego ostateczną praprzyczyną są ludzkie potrzeby.

Potrzeba to odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem jednostki w społeczeństwie jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli społecznej czy zachowania równowagi psychicznej.

Wielowymiarowość człowieka pozwala wyróżnić różnorodne potrzeby, wymagające różnych dóbr i usług w celu zaspokojenia. Potrzeby mogą przyjmować bardzo różną formę od potrzeb nasycalnych, po niezaspokajalne w pełni pożądania. Wszystkie one związane są z psychofizyczną strukturą (naturą) człowieka i mają materialno-energetyczny wymiar. Najpopularniejsza w ekonomii klasyfikacja potrzeb Abrahama Maslowa pozwala wyróżnić pięć poziomów grupujących określone potrzeby, według następującej klasyfikacji.

Schemat II.2. Hierarchia potrzeb według A.Maslowa

Potrzeby biologiczne (podstawowe) warunkują istnienie człowieka jako jednostki oraz zbiorowości i gatunku. Obejmują zatem zasilanie organizmu żywnością (materią i energią), zamieszkanie, ochronę organizmu przed wpływem czynników przyrodniczych (ubranie) i zdrowie. Bardzo dobrym ich przykładem są potrzeby żywnościowe. Dzienny wydatek energetyczny człowieka wynosi około 2500-2700 kcal. Jeżeli wsparcie materialno-energetyczne organizmu jest mniejsze, wywołuje to określone konsekwencje fizjologiczne i psychologiczne. Zasilanie to nie może się jednak ograniczyć tylko do wsparcia energetycznego. Organizm ludzki wymaga do 100 gram białka (zwierzęcego i roślinnego, w proporcji 1:1), do 100 gram tłuszczów i określonej ilości węglowodanów, a także określonych mikroelementów, warunkujących właściwe funkcjonowania poszczególnych organów i układów w organizmie człowieka.

Jedną z podstawowych potrzeb jest użytkowanie mieszkania. Spełnia ono bardzo ważną rolę w życiu każdego człowieka, zapewniając nie tylko bezpieczeństwo, ale również będąc miejscem odpoczynku (w tym snu), wychowywania potomstwa, często pracy i/lub nauki. Potrzeby mieszkaniowe warunkowane są czynnikami klimatycznymi i społeczno-kulturowymi i podlegają stałej zmianie. Według współczesnych standardów uważa się, że każdy człowiek powinien dysponować minimum jedną izbą. Większe zagęszczenie uważa się za sytuację, która może prowadzić do wielu konfliktowych sytuacji i nie pozwala zaspokoić w pełni potrzeby właściwych warunków zamieszkania. Do tego należy dodać jeszcze pomieszczenia wspólne, użytkowane przez wszystkich członków rodziny (np. wspólny pokój, kuchnia, łazienka itp.). Oznacza to, że 4-osobowa rodzina winna dysponować mieszkaniem (domem) składającym się co najmniej z 7-8 pomieszczeń (5 pokoi, kuchnia, łazienka i przedpokój).

Ważną podstawową potrzebą każdego człowieka jest konieczność ochrony organizmu przed wpływem czynników przyrodniczych w postaci ubrania. Zaspokajanie tej potrzeby jest szczególnie silnie warunkowane czynnikami klimatycznymi i społecznymi. W społeczeństwach żyjących w klimacie ciepłym, bez wyraźnie zmieniających się pór roku potrzeba ta nie odgrywa tak dużej roli, jak w przypadku społeczeństw zamieszkujących obszary o klimacie umiarkowanym lub chłodnym. Ponadto, istnieje różnica między społeczeństwami przemysłowymi a społecznościami bardziej tradycyjnymi. W tych pierwszych zmiany ubrania następują znacznie częściej i są przede wszystkim warunkowane wzorcami zachowań uznanymi za pożądane. Często również stymulowane są poprzez oddziaływania ze sfery mody i marketingu. Oznacza to, że przeciętny mieszkaniec Europy, Japonii czy Ameryki Północnej nabywa w ciągu roku od kilkunastu do kilkudziesięciu nowych ubrań i sztuk obuwia.

Potrzeby mają charakter subiektywny i indywidualny. Są dynamiczne i nieograniczone, podlegają bowiem procesowi ciągłego rozwoju ilościowego i jakościowego. Zaspokojenie potrzeb niższego rzędu powoduje pojawienie się potrzeb wyższego rzędu. Konieczność lub chęć zaspokojenia potrzeb stanowi cel i motor działalności ludzkiej, w tym również gospodarczej.

Różnorodności potrzeb odpowiada różnorodność środków zaspakajających je. Rzeczy oraz usługi służące zaspokojeniu potrzeb nazywamy dobrami. Znaczna część dóbr jest efektem gospodarczej działalności człowieka, jest efektem procesu produkcyjnego. Dobra takie nazywamy dobrami ekonomicznymi. Należy pamiętać, że nie wszystkie dobra zużywane przez człowieka do zaspokajania potrzeb są efektem jego działalności. Możemy wyróżnić dobra, takie jak: powietrze, woda, surowce mineralne i energetyczne, które są dostarczane przez przyrodę i do powstania których człowiek nie przyczynił się. Nazywane są one dobrami pierwotnymi. Warto w tym miejscu zauważyć, że wraz z postępem cywilizacyjnym i rozwojem gospodarczym ilość dóbr pierwotnych ulega ciągłemu ograniczeniu, co powoduje konieczność bardziej racjonalnego i rozważnego gospodarowania nimi.

Dobra mogą być wykorzystywane przez człowieka do zaspokojenia potrzeb w różny sposób. Dobra takie jak: żywność, odzież, książki, samochód, usługi lekarskie, itp. służą człowiekowi do bezpośredniego zaspakajania jego potrzeb. Dobra takie nazywamy dobrami konsumpcyjnymi. Proces zużywania dóbr i usług do bezpośredniego zaspokojenia potrzeb nazywany jest konsumpcją. Niektóre dobra, takie jak: maszyny, urządzenia, hale fabryczne, surowce mineralne, itp. zużywane są przez człowieka do wytwarzania innych dóbr. Dobra takie charakteryzują się pośrednim związkiem z zaspakajaniem potrzeb ludzkich (służą wytwarzaniu dóbr konsumpcyjnych, które zaspokajają potrzeby) i w ekonomii noszą miano dóbr produkcyjnych. Kategoria dóbr produkcyjnych obejmuje wszystkie dobra, które są używane i przetwarzane w procesie produkcji w inne dobra produkcyjne, bądź dobra konsumpcyjne. Proces, w którym zatrudnione zostają czynniki produkcji (ziemia, praca i kapitał) i wyniku którego zostają wytworzone dobra oraz usługi służące zaspokojeniu potrzeb ludzkich nazywamy produkcją.

Jeżeli dobra występują w nadmiarze w stosunku do zapotrzebowania na nie wówczas możemy mówić o dobrach wolnych, natomiast jeżeli ilość danego dobra nie jest dostatecznie duża mamy do czynienia z dobrem rzadkim. Pojęcie dóbr wolnych wprowadzone zostało w nurcie subiektywno-marginalistycznym i było łączone z dobrami dostarczanymi przez przyrodę, takimi jak: czyste powietrze, woda, przestrzeń, światło słoneczne, zasoby ryb, drewna w lasach czy trawy na łąkach i pastwiskach. Nadmiar takich dóbr pozwalał rezygnować z gospodarowania nimi. Pojęcie dóbr wolnych dość długo było wykorzystywane w ekonomii. Można je spotkać jeszcze w podręczniku O.Langego wydanym w latach sześćdziesiątych XX wieku. W chwili obecnej kategorię tą traktuje się jako kryterium odniesienia w stosunku do dóbr rzadkich, nie łącząc z konkretnymi formami dóbr przyrodniczych. Niektórzy autorzy podają jako ostatnie formy takich dóbr światło słoneczne i wiatr jako nośniki energii oraz przyciąganie grawitacyjne jako formę użytecznej siły. Zdecydowana większość dóbr posiada natomiast atrybuty dóbr rzadkich.

Schemat II.3. Klasyfikacje dóbr

dobra ekonomiczne i pierwotne

dobra konsumpcyjne i produkcyjne

dobra wolne i rzadkie

dobra elementarnie podstawowe (poślednie), podstawowe i luksusowe

dobra substytucyjne, komplementarne i neutralne

dobra publiczne i prywatne

Biorąc pod uwagę znaczenie poszczególnych dóbr w procesie zaspokajania ludzkich potrzeb i charakter tych potrzeb wyróżnić można trzy rodzaje dóbr. Są nimi dobra elementarnie podstawowe (poślednie), czyli dobra o niskiej jakości, zaspokajające najbardziej elementarne potrzeby i zapewniające możliwość fizycznego (biologicznego) przeżycia, a także dobra podstawowe, obejmujące we współczesnych społeczeństwach wiele dóbr uznawanych przez wiele lat za luksusowe i dobra luksusowe, do których zalicza się bardziej kosztowne i mniej niezbędne rodzaje dóbr zaspokajające bardziej wysublimowane potrzeby.

Między poszczególnymi dobrami określić można różne relacje wyrażające ich wzajemność lub zastępowalność w złożonych procesach konsumpcji (zaspokajania potrzeb). Mamy zatem dobra komplementarne, których konsumpcja musi być łączna, ponieważ jedynie w ten sposób można zaspokoić określoną potrzebę. Przykładami takich dóbr są na przykład: samochód i benzyna czy odtwarzacz płyt kompaktowych i płyta kompaktowa. Inną grupę stanowią dobra substytucyjne, które mogą się zastępować przy zaspokajaniu określonej potrzeby. Do dóbr takich zaliczamy na przykład masło i tłuszcze roślinne (margaryny), dyskietkę komputerową i płytę CD służące do zapisywania magnetycznego informacji czy kurtkę i płaszcz. Jeżeli między określonymi dobrami nie występują żadne tego typu związki a one same służą zaspokajaniu różnych potrzeb, to wówczas mówimy o dobrach neutralnych. Jeżeli kryterium klasyfikacji jest własność (prawo dysponowania) danego dobra to wówczas wyróżnić można dobra publiczne i dobra prywatne.

Jak już wspomniano, większość dóbr powstaje w procesach produkcji. Produkcja może odbywać dzięki wykorzystaniu zasobów ekonomicznych. Pod pojęciem tym rozumieć będziemy te wszystkie formy otaczającej nas rzeczywistości, które mogą być przez człowieka wykorzystane w procesach gospodarowania. Zasobami ekonomicznymi są zatem ludzie ze swoimi umiejętnościami, kwalifikacjami i doświadczeniem, wiedza nagromadzona przez społeczeństwo, komponenty i elementy tworzące środowisko przyrodnicze czy dobra rzeczowe (kapitałowe) i środki finansowe. Te zasoby ekonomiczne, które są angażowane w proces produkcji nazywać będziemy czynnikami produkcji (czynnikami wytwórczymi). Są to wszelkiego rodzaju surowce, energia, produkty, wysiłek ludzki, technologia, które są używane i zużywane w procesie produkcji w celu wytworzenia pożądanych produktów. Do podstawowych czynników produkcji możemy zatem zaliczyć: ziemię i surowce naturalne, pracę, dobra kapitałowe i technologię.

Schemat II.4. Zasoby ekonomiczne

ludzie ze swoimi umiejętnościami, doświadczeniami,

kwalifikacjami

zasoby kultury, historii, tradycji i stosunki międzyludzkie

dobra kapitałowe (środki pracy i przedmioty pracy) oraz zasoby

finansowe

odnawialne i nieodnawialne komponenty środowiska przyrodniczego

nie wytworzone przez człowieka

nagromadzona wiedza

Możemy wyróżnić następujące grupy zasobów: zasoby ludzkie, zasoby kulturowe, zasoby informacyjne, zasoby naturalne i zasoby kapitałowe, które zastały zaprezentowane w poniższym schemacie (schemat II.4.). Czynniki produkcji konieczne do wytworzenia określonego dobra muszą być ze sobą połączone w odpowiedni sposób i w odpowiednich proporcjach, dlatego też każdy producent musi znać technologię produkcji wytwarzanych przez siebie produktów.

Podmiotem życia gospodarczego i zachodzących w nim procesów produkcji, dystrybucji, wymiany i konsumpcji jest człowiek, który występuje tu w wielu funkcjach, a mianowicie w funkcji konsumenta, producenta, sprzedawcy, właściciela kapitału. W ekonomii zakłada się, że realizacja powyższych funkcji przez człowieka następuje w ramach jednego z trzech rodzajów podstawowych podmiotów gospodarczych, do których można zaliczyć:

1/ gospodarstwo domowe,

2/ przedsiębiorstwo lub inaczej mówiąc firmę,

3/ rząd (państwo) i agendy rządowe.

W teorii ekonomii zakłada się, że wybory dokonywane przez poszczególne podmioty gospodarcze są autonomiczne, niezależne i suwerenne. Każdemu wyborowi towarzyszą jednak dwa efekty:

1) korzyści, których oczekujemy dokonując danego wyboru. Przykładowo podejmując produkcję jakiegoś dobra chcemy osiągnąć dochód (przychód) czy zysk (przychód netto). Decydując się na wydanie pieniędzy na obiad osiągamy korzyść w postaci zaspokojenia głodu (przyjemność z konsumpcji i pozbycie się uciążliwego odczucia braku czegoś);

2) jednocześnie jednak każde osiągnięcie korzyści oznacza powstanie kosztu alternatywnego czyli kosztu utraconych korzyści. Zatem koszt alternatywny, to najkorzystniejsza możliwość, z której zrezygnowaliśmy dokonując wyboru, to najlepszy alternatywny wyborów, którzy odrzuciliśmy. W literaturze problemu koszt alternatywny nazywa się second best alternative (drugą najlepszą alternatywą). Istnienie kosztu alternatywnego wynika z faktu, że większość dóbr, które człowiek wykorzystuje w swojej działalności jest ograniczona w stosunku do potencjalnego zapotrzebowania na nie. Zjawisko to nosi miano rzadkości. Odgrywa ono bardzo istotną rolę w procesie podejmowania decyzji gospodarczych.

II.2. Rzadkość a podstawowe problemy ekonomiczne

Nawet pobieżna obserwacja otaczającego nas świata pozwala zauważyć, że prawie wszystkich dóbr jest zbyt mało w stosunku do naszych potrzeb, w stosunku do naszych wymagań. Zbyt mało jest żywności, czystej wody, mieszkań, bogactw naturalnych, wreszcie zbyt mało mamy czasu i środków finansowych (pieniędzy) w porównaniu z ilościami, jakie chcielibyśmy mieć, jakie są nam potrzebne. Potrzeby ludzkie w większości przypadków są znacznie większe niż możliwości ich zaspokojenia, wynikające z niedostatecznej ilości dóbr. Mówimy wtedy, że mamy do czynienia ze zjawiskiem rzadkości.

Rzadkość jest generalnym problemem nauki ekonomii i działalności gospodarczej. Jest to atrybut zasobów ekonomicznych, które można wykorzystać w procesach gospodarowania, atrybut czynników produkcji użytkowanych w procesach produkcji oraz atrybut dóbr i usług zaspokajających ludzkie potrzeby w procesach konsumpcji. Rzadkość należy traktować jako wielkość relatywną. Jest bowiem odzwierciedleniem stosunku potencjalnego zapotrzebowania ludzi na określone dobro (zasób, czynnik produkcji) do ograniczonych ilości tego dobra (zasobu, czynnika produkcji). Rzadkość jest cechą charakterystyczną wszystkich dóbr ekonomicznych i zdecydowanej większości dóbr pierwotnych. Jeżeli jakiegoś dobra mamy zbyt mało, aby w pełni zaspokajać przez cały czas nasze potrzeby, mówimy wtedy, że to dobro jest dobrem rzadkim.

Stopień rzadkości danego dobra zależy od relacji pomiędzy potencjalnym zapotrzebowanie na nie a jego ilością będącą do naszej dyspozycji w danym czasie i przestrzeni. Relacja ta może być niejednakowa w aspekcie czasowym, geograficznym czy wreszcie w kontekście konkretnych warunków funkcjonowania człowieka, dlatego też stopień rzadkości danego dobra nie jest wielkością stałą. Przykładowo, odkrycie nowych złóż określonego surowca w danym czasie powoduje zmniejszenie się jego stopnia rzadkości. Postęp naukowo-techniczny pozwala również na uczynienie mniej rzadkimi różnych produktów wytwarzanych przez człowieka. Woda dla przeciętnego mieszkańca Polski jest dobrem mniej rzadkim niż woda dla nomada znajdującego się na Saharze.

Jak już wspomniano, rzadkość jest również cechą charakterystyczną wszelkich zasobów używanych przez człowieka do wytwarzania potrzebnych mu dóbr. Rzadka jest zatem ziemia i zasoby naturalne, rzadka jest praca ludzka i rzadki jest również kapitał, zarówno rzeczowy, jak i finansowy. Cecha rzadkości zasobów ekonomicznych przenoszona jest na dobra, które przy ich pomocy powstają. Rzadkie są więc wszelkie dobra konsumpcyjne i produkcyjne będące efektem procesu gospodarczego. Również one występują w ilościach niewystarczających do potencjalnego zapotrzebowania. Ludzie nie mogą mieć wszystkiego, czego pragną, muszą zatem dokonywać wyborów.

Rzadkość dóbr w konfrontacji z nieograniczonością potrzeb ludzkich, które ludzie pragną zaspokoić zmusza ludzi do gospodarowania, a zatem do dokonywania wyborów ekonomicznych dotyczących alternatywnego zastosowania owych rzadkich zasobów. Ludzie muszą dokonać wyboru - do realizacji jakich celów produkcyjnych i konsumpcyjnych wykorzystane zostaną owe rzadkie zasoby. Przy czym należy pamiętać (o czym była mowa w poprzednim rozdziale), że każdy wybór oznacza konieczność rezygnacji z innego alternatywnego wyboru, a każda korzyść wymaga ponoszenia kosztów alternatywnych.

Rzadkość zasobów zmusza nas do ciągłego dokonywania wyborów pomiędzy różnymi alternatywnymi możliwościami ich wykorzystania. Wszystkie dobra są rzadkie ale w większości przypadków dają się alternatywnie zastosować. Musimy więc wybierać cele, które w pierwszej kolejności zostaną zrealizowane przy ich użyciu. Decyzje o kierunkach wykorzystania posiadanych zasobów podejmowane są zarówno na poziomie poszczególnych podmiotów gospodarczych, jak i na poziomie całego społeczeństwa. Rzadkość zasobów ekonomicznych zmusza społeczeństwo do ciągłego rozwiązywania trzech podstawowych problemów ekonomicznych:

1. Co (jakie dobra) i w jakich ilościach produkować? Społeczeństwo musi odpowiedzieć na pytanie: które dobra i usługi będą produkowane, czy przeznaczymy nasze zasoby na powiększenie konsumpcji czy też inwestycji, czy więcej na dobra publiczne czy też prywatne?

2. W jaki sposób produkować? Jest to pytanie o metody wytwarzania dóbr (o technologię produkcji), rozumiane jako proporcje i kolejność zastosowania poszczególnych czynników produkcji.

3. Dla kogo mają być wytwarzane dobra? Jest to pytanie o to, kto ma użytkować dobra wytworzone w danym kraju i kto ma czerpać z tego korzyści? Mówiąc inaczej, jest to problem podziału produktu narodowego pomiędzy poszczególne jednostki i rodziny, czy szerzej grupy społeczne.

Co, jak i dla kogo nie stanowiłoby problemu, gdyby zasoby były nieograniczone. Te trzy problemy są fundamentalne i wspólne dla wszystkich typów gospodarek, chociaż sposoby ich rozwiązywania bywają różne. W gospodarce rynkowej rozwiązanie tych problemów dokonuje się poprzez rynek.

II.3. Myślenie ekonomiczne. Sposoby wnioskowania.

Jak wiadomo, myślenie w szerokim potocznym znaczeniu to wszelki przebieg świadomych procesów psychicznych. Jest to czynność umysłu. W znaczeniu węższym, przyjętym zwłaszcza w psychologii, myślenie to proces rozwiązywania przez człowieka problemów, polegający na przetwarzaniu informacji. Celem i wynikiem tego procesu jest poznawanie relacji między zjawiskiem a ich reprezentacjami poznawczymi, tj. spostrzeżeniami, wyobrażeniami, pojęciami czy sądami. Myślenie jest zatem także procesem wytwarzania nowych informacji, które służą albo poznaniu, albo podejmowaniu decyzji, a więc działaniu.

W każdym procesie rozwiązywania problemów wyróżnić można trzy stadia i podporządkowane im fazy:

1) stadium wstępne, obejmujące spostrzeżenie problemu, decyzję o podjęciu lub zaniechaniu rozwiązywania problemu, jego sprecyzowanie;

2) stadium główne, poszukiwawcze, obejmujące analizę danych wyjściowych, wytwarzanie pomysłów rozwiązania, ich ocenę, formułowanie rozwiązania;

3) stadium końcowe, obejmujące ostateczną weryfikację rozwiązania i ocenę pracy nad problemem.

W procesie myślenia informacje - zakodowane m.in. w pojęciach i mowie - są przetwarzane za pomocą operacji umysłowych (wnioskowanie dedukcyjne i indukcyjne, porównywanie, abstrahowanie i uogólnianie) i reguł sterujących łańcuchami operacji. Można stosować w nim reguły algorytmiczne (algorytmy) zapewniające rozwiązanie pod warunkiem odpowiedniego ich zastosowania oraz reguły heurystyczne (heurystyki), zwiększające prawdopodobieństwo znalezienia rozwiązania problemu i kształtujące strukturę procesu myślenia w sytuacjach, w których nie są znane ich algorytmy. Znaczna część problemów, z którymi człowiek ma do czynienia ma taki, heurystyczny charakter. Wymaga zatem umiejętności wykrywania nowych faktów i związków między tymi faktami, zwłaszcza poprzez czynność formułowania hipotez prowadzącą do poznania. Rozwiązywanie trudnych problemów wspiera także intuicja, wyobraźnia, swobodna gra skojarzeń, a nawet manipulacje z przedmiotami, a zwłaszcza modelami badanych zjawisk.

Czy można mówić o myśleniu ekonomicznym? W pewnym sensie tak, w pewnym natomiast niezupełnie. Problem polega bowiem na tym, że myślenie ekonomiczne nie jest innym procesem, niż myślenie w ogóle, a zwłaszcza myślenie twórcze i heurystyczne. Z drugiej strony, nieco odmienny jest przedmiot, którym zajmuje się myślenie ekonomiczne. Gospodarka i zachowanie w niej podmiotów (zachowanie gospodarcze) wymaga odmiennego podejścia niż np. rozważania estetyczne. Sytuacje podejmowane w analizach ekonomicznych wymagają stałego uwzględniania, z jednej strony nieograniczoności ludzkich potrzeb, z drugiej, ograniczoności posiadanych zasobów i możliwości zaspokojenia tych potrzeb. Optymalizacja funkcji celu jest zatem dominującym kryterium podejmowanych wyborów (decyzji).

Jak już zauważyliśmy, podejmowanie decyzji ekonomicznych odbywa się przy wykorzystaniu podstawowych sposobów wnioskowania - dedukcji, indukcji i redukcji. Dedukcja jest to rozumowanie, którego kierunek jest zgodny z kierunkiem wynikania logicznego, tzn. polega na tym, że gdy dana jest racja jako zdanie uznane za prawdziwe, na jej podstawie uznaje się następstwo. Indukcja natomiast to rozumowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ogólnych z przesłanek będących ich poszczególnymi przypadkami. W szerszym znaczeniu - metoda indukcji polegająca na dokonywaniu obserwacji i eksperymentów, wprowadzaniu na tej podstawie uogólnień oraz formułowaniu hipotez i ich weryfikacji. Ten sposób wnioskowania wykorzystuje tzw. zasadę indukcji, która pozwala na przejście od przypadków zaobserwowanych do twierdzeń ogólnych obejmujących także przypadki nie zaobserwowane. W przeciwieństwie do dedukcji zasada ta jest często przez metodologów kwestionowana jako nieuprawniony sposób postępowania. W XX stuleciu, obok dedukcji i indukcji, wyróżniono także redukcję. Polega ona na dobieraniu do zdania uznanego za prawdziwe (tj. do następstwa), takiego zdania (tj. racji), z którego to pierwsze logicznie wynika. Ten sposób postępowania bywa niestety zawodny, ponieważ prawdziwość przesłanek nie gwarantuje w nim prawdziwości wniosku. Jest to zatem kierunek wnioskowania niezgodny z kierunkiem wynikania logicznego.

Złożoność przedmiotu analiz ekonomicznych, którymi są sytuacje decyzyjne zachodzące w ramach systemu gospodarczego, zmusza podmiot badający (podejmujący decyzję) do zastosowania specyficznego podejścia analitycznego, opartego na abstrahowaniu i idealizacji. Jest to zespół zabiegów poznawczych polegających na przyjmowaniu założeń upraszczających analizę rzeczywistości (idealizujących) w wyniku zastosowania trzech rodzajów abstrakcji:

- abstrahowania od istnienia pewnych cech i związków badanych zjawisk,

- abstrahowania od istotności wpływu pewnych czynników na inne badane czynniki,

- abstrahowania od zmienności pewnych czynników i przypisania im wartości stałej.

W ten sposób eliminuje się myślowo, na przeciąg jakiegoś czasu, z pola rozważań badacza, cechy i czynniki uznane za nieistotne lub mało istotne dla badanych zjawisk i bierze się pod uwagę tylko cechy i czynniki uznane za decydujące w celu stworzenia uproszczonego obrazu badanego wycinka rzeczywistości, jego typu idealnego - modelu myślowego.

Pojęcie modelu (typu idealnego Webera) i procesu modelowania odgrywa ważną rolę w myśleniu ekonomicznym. Pomimo pewnej zbieżności autorzy poszczególnych podręczników z mikroekonomii nie stosują jednej definicji modelu. Odmiennie również interpretują pojęcie procesu modelowania. Najczęściej pod pojęciem modelu ekonomicznego rozumie się uproszczony obraz wycinka rzeczywistości gospodarczej, przedstawiony w postaci słownej lub matematycznej.

Model ekonomiczny to przedstawiony słownie, w postaci relacji matematycznych lub słowno-matematyczny uproszczony obraz wybranego wycinka rzeczywistości gospodarczej. Model to układ założeń przedstawiających niepełny obraz rzeczywistości, przyjmowanych w danej nauce w celu ułatwienia rozwiązania danego problemu.

Proces modelowania to całokształt przedsięwzięć prowadzących do stworzenia modelu ekonomicznego. Proces modelowania może przybierać dwie najpopularniejsze postacie:

1. od szczegółu do ogółu, kiedy wychodzi się od nagromadzonych informacji empiryczno-statystycznych, a następnie porządkując i przetwarzając te dane formułuje się hipotetyczną zależność (model ekonomiczny), która podlega sprawdzeniu (drogą weryfikacji lub falsyfikacji);

2. od ogółu do szczegółu, kiedy na początku procesu modelowania formułuje się hipotezę badawczą (model ekonomiczny), a następnie sprawdza się ją.

Ekonomia analizuje zjawiska i procesy przebiegające wewnątrz bardzo złożonego systemu gospodarczo-społecznego, co zmusza ją do stosowania modeli. Myślenie modelowe pojawiło się w naukach ekonomicznych bardzo wcześnie, chociaż nie przyjmowało jeszcze postaci zestawu równań czy funkcji. Pierwsze modele miały najczęściej postać formułowanych słownie założeń, na bazie których prowadzona była analiza i formułowano wnioski, twierdzenia czy hipotezy. Później, zwłaszcza za pośrednictwem nurtu subiektywno-marginalistycznego, upowszechnił się matematyczny, bardziej sformalizowany sposób prezentacji modeli ekonomicznych.

Model ma ułatwić zrozumienie analizowanych zjawisk. Ze względu jednak na swoje uproszczenie wyklucza możliwość pełnej ich analizy. Problem uproszczenia w modelu jest jednym z najbardziej istotnych problemów modelowania. Uproszczenie (abstrahowanie) nie może być bowiem zbyt daleko posunięte, ponieważ uniemożliwia właściwe rozpoznanie zjawiska. Z drugiej strony model nie może być zbyt złożony, gdyż rosną gwałtownie koszty badania, a same wyniki nie muszą być znacznie lepsze niż otrzymane w przypadku modeli prostszych. Model nie może być zbyt szczegółowy, również ze względu na swoją niższą przydatność praktyczną. J.Robinson stwierdziła, że model ekonomiczny uwzględniający wszystkie czynniki wpływające na dane zjawisko jest tak samo użyteczny jak mapa turystyczna w skali 1:1. Decyzja o rozmiarach uproszczenia jest bezpośrednio związana z celami stawianymi przed badaniem. Zadaniem badacza jest znalezienie właściwych relacji między oczekiwaniami a potrzebami.

Wypracowane na podstawie wnioskowania logicznego wyniki (hipoteza, model - weberowski typ idealny) jest poddawany weryfikacji lub falsyfikacji. Ta pierwsza polega na rozstrzygnięciu czy wynik ten jest prawdziwy czy fałszywy. W wąskim tego słowa znaczeniu weryfikacja jest konfirmacją, zmierzającą do potwierdzenia prawdziwości wyniku. W sensie logicznym weryfikacja danego zdania (twierdzenia, hipotezy) polega na wyprowadzeniu zeń jego logicznych następstw i badaniu ich prawdziwości. W naukach empirycznych mówi się z reguły o stopniu weryfikacji (potwierdzenia) hipotezy ze względu na przyjęte zdania podstawowe, czyli o jej weryfikacji częściowej, względnej (w odróżnieniu od weryfikacji całkowitej, zupełnej). Z tego powodu bardziej uzasadniona jest metoda falsyfikacji, która daje pewniejsze efekty. Polega ona na wykazaniu fałszywości danego zdania (hipotezy, twierdzenia), co oznacza konieczność jego odrzucenia.

Myślenie, które prowadzi do rozwiązań oryginalnych (obiektywnie nowych), a zarazem odznaczających się użytecznością (estetyczną, poznawczą, techniczną) - nazywamy myśleniem twórczym. Przebieg procesów myślenia może ulegać także różnego rodzaju zakłóceniom pod wpływem stanu emocjonalnego, motywacyjnego, oczekiwań jednostki (zjawisko "samopotwierdzającej się hipotezy"). Trudno zatem dziwić się, że obok prawidłowo podejmowanych decyzji, zdarzają się przedsięwzięcia nietrafne. Ich występowanie wiąże się nie tylko z niedoskonałością procesu wnioskowania, ale także z zakresem posiadanej wiedzy i racjonalnością postępowania.

II.4. Racjonalność gospodarowania

Racjonalność w języku potocznym oznacza postępowanie rozsądne, polegające na poprawnym oraz skutecznym działaniu. Tak rozumiana racjonalność wiąże się ściśle z wiedzą podmiotu działającego o rzeczywistości, a ściślej - z jej adekwatnością. Wybór kierunku działania może być poprawny, ale działanie nieskuteczne z powodu niepełnej bądź fałszywej wiedzy. W związku z tym rozróżnia się dwa rodzaje racjonalności działania:

- racjonalność rzeczową,

- racjonalność metodologiczną.

Racjonalność rzeczowa występuje wówczas, gdy dobór środków do działania odpowiada prawdziwej, obiektywnie istniejącej sytuacji. Działanie racjonalne rzeczowo jest zawsze skuteczne. Racjonalność metodologiczna oznacza, że działanie jest racjonalne z punktu widzenia wiedzy posiadanej przez podmiot działający. Opiera się zatem na logicznym wnioskowaniu. Nie jest natomiast istotna kwestia, czy posiadana wiedza jest zgodna z obiektywnym stanem rzeczy. Mogą zatem istnieć działania metodologicznie racjonalne, ale nie skuteczne.

Problem wiedzy podmiotu działającego oraz jego możliwości poznawczych wywołuje poważne kontrowersje w pojmowaniu racjonalności. Można tu wyróżnić dwa podejścia: normatywne i deskryptywne. Przy podejściu normatywnym racjonalność określona jest przez ten zespół warunków, który powinien spełniać preferencje decydenta. Jeżeli wybór dokonywany jest w sytuacji pewności, warunki te sprowadzamy do zasady maksymalizacji użyteczności decyzji. Jeżeli wybór dokonywany jest w sytuacji ryzyka lub niepewności to warunki sprowadzane są do zasady użyteczności oczekiwanej. Przy podejściu deskryptywnym przyjmuje się mniej rygorystyczne kryterium racjonalności. Wynika to z następujących uwarunkowań:

- ograniczone są możliwości człowieka w zakresie poznania (nie tylko subiektywnie, ale i obiektywnie),

- niepełna jest klarowność celów i preferencji,

- podmiot dąży do redukcji wysiłku poznawczego, niezbędnego do wyszukiwania i realizacji optymalnej alternatywy, celów i porządkowania preferencji w procesie podejmowania decyzji.

W efekcie przyjmuje się, za H.Leibensteinem, model racjonalności ograniczonej, zgodnie z którym:

- człowiek nie jest w stanie rozumować zgodnie z modelem racjonalności apriorycznej lub absolutnej,

- decydent poszukuje rozwiązania racjonalnego w świetle doświadczeń, a nie optymalnego,

- rozwiązaniem racjonalnym jest pierwsze rozwiązanie odpowiadające przyjętym kryteriom racjonalności, gdyż podmiot poszukuje satysfakcji, a nie optimum.

W teorii ekonomii racjonalność utożsamiona jest z zasadą racjonalnego gospodarowania. W firmie działającej na rynku czy gospodarstwie domowym realizacja funkcji celu odbywa się zatem zgodnie z tą zasadą, według jednego z jej wariantów:

- zasady największego efektu (największej wydajności),

- zasady najmniejszego nakładu środków (oszczędności środków).

Zasada największego efektu stwierdza, że maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując w ten sposób, aby przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień realizacji celu. Zgodnie z zasadą najmniejszego efektu należy postępować w taki sposób, aby przy danym (założonym) stopniu realizacji celu wykorzystać minimalny nakład środków.

Schemat II.5. Warianty zasady racjonalnego gospodarowania

maksymalny efekt  dany efekt

dane środki (nakłady)  minimalne nakłady

Istota obu wariantów polega na tym, że prowadzą one do tego samego rezultatu. Innymi słowy, postępując według zasady największego efektu przyjmujemy jako sytuację wyjściową nakład wszystkich posiadanych środków i osiągamy maksymalny stopień realizacji celu, możliwy przy danych środkach. Postępując według zasady najmniejszego nakładu środków, obieramy jako sytuację wyjściową pewien stopień realizacji celu, który osiągamy przy minimalnym nakładzie środków. Upraszczając nieco, możemy powiedzieć, że gdybyśmy wyobrazili sobie identyczną sytuację, w której dwa podmioty dążą do realizacji celu według obu wymienionych wariantów zasady racjonalnego gospodarowania to każdy z nich osiągnąłby ten sam efekt.

dany efekt przy minimum środków = maksymalny efekt przy danych nakładach  dany efekt = maksymalnemu efektowi oraz minimalne środki = danym środkom

Można nieraz spotkać się, zwłaszcza w języku potocznym, z połączeniem obu wariantów w postaci: osiąganie maksymalnego efektu przy minimalnym nakładzie środków. Takie połączenie jest sprzeczne logicznie. Załóżmy bowiem, że jest spełniony pierwszy wariant, to znaczy, iż przy danym nakładzie środków osiąga się maksymalny stopień realizacji celu. Wówczas nakładu środków nie można zmniejszyć, gdyż prowadziłoby to do obniżenia stopnia realizacji celu, a tym samym nie byłby on maksymalny. Jeżeli natomiast spełniony jest drugi wariant - stopień realizacji celu osiąga się przy najmniejszym nakładzie środków. W takiej sytuacji nie można już zwiększyć stopnia realizacji celu, ponieważ wymagałoby to zwiększenia nakładów środków, czyli nakład musiałby być większy niż poprzednio. Ten natomiast był minimalny. Łączenie obu wariantów jest zatem nielogiczne.

II.5. Narzędzia analizy ekonomicznej

Ekonomia bada zjawiska gospodarcze poszukując ich podstawowych przyczyn i zasad (kierunków) rozwoju. Podejmując się analizy różnych problemów ekonomicznych wykorzystuje, jak każda nauka, określone metody i narzędzia badawcze. Mają one nie tylko umożliwić poznanie, ale również ułatwić jego proces i sposoby prezentacji badanych zjawisk. Większość zjawisk ekonomicznych ma charakter ilościowy, co pozwala wykorzystywać metody, narzędzia i formy prezentacji wypracowane przez metody ilościowe, związane bezpośrednio z matematyką.

W toku długiego rozwoju teoria ekonomii i towarzyszące jej dyscypliny wypracowały wiele różnych narzędzi i metod użytecznych w prowadzeniu analizy ekonomicznej. Pod pojęciem narzędzi rozumieć będziemy sposób postępowania oparty na jednoznacznie określonej formule (np. wzorze matematycznym), która może być wykorzystana do rozwiązania pewnego, ściśle sprecyzowanego rodzaju problemu, prowadzący do jednoznacznie interpretowalnych wyników. Metoda analizy to złożony sposób postępowania, obejmujący wiele kroków badawczych opartych na logicznym wnioskowaniu, który nie musi prowadzić do apriorycznie założonych wyników.

Badanie rzeczywistych zjawisk i procesów ekonomicznych opiera się na wykorzystaniu danych empiryczno-statystycznych gromadzonych w ramach istniejących systemów statystyki społeczno-ekonomicznej (np. systemu GUS, systemu statystyki i rachunkowości wewnątrzzakładowej itp.) lub w toku jednorazowych czy ciągłych przedsięwzięć badawczych (np. badania ankietowe, monitoring). Dane te podlegają klasycznemu procesowi składającemu się z następujących etapów:

gromadzenie → porządkowanie → przetwarzanie → wykorzystanie

Każdy z tych etapów jest bardzo istotny z punktu widzenia analizy ekonomicznej. Gromadzenie ma dostarczyć zarówno prawdziwej, jak i kompletnej informacji na temat danego zjawiska (procesu). Prawdziwość i kompletność zgromadzonych danych pozwala na przeprowadzenie poprawnej analizy ekonomicznej. Porządkowanie danych pozwala z jednej strony na wstępną ocenę zjawiska (procesu), z drugiej na uniknięcie szumu informacyjnego towarzyszącego danym.

Porządkowanie i połączona z nim prezentacja informacji opiera się najczęściej na metodach statystyki opisowej i przybiera postać tabel, schematów, diagramów czy wykresów. Wszystkie dane analityczne mogą być zestawione formie graficznej, liczbowej lub/i opisowej. Prezentacja graficzna - polega na zaprezentowaniu zmian w analizowanym zjawisku i wzajemnych zależności różnych zjawisk za pomocą wykresów (grafów). Ułatwiają one obserwację przebiegu zjawisk w czasie i przestrzeni. Wykresy pełnią więc trzy podstawowe funkcje. Po pierwsze stanowią narzędzie, które pozwala przedstawić ważne właściwości badanego zjawiska. Po drugie same są narzędziem analizy. Po trzecie pozwalają dokładniej poznać charakter i tendencje i ogólne właściwości analizowanego zjawiska. Istnieje wiele rodzajów wykresów m. in.: wykresy liniowe, powierzchniowe, linowe, bryłowe, mapowe czy specjalne. Cechą wspólną wszystkich wykresów jest ich czytelna i jasna form, pozwalająca na syntetyczne przedstawienie tendencji rozwojowej badanych zjawisk gospodarczych. Wykorzystuje się je dla lepszego zaprezentowania oraz zrozumienia zjawisk gospodarczych opisywanych za pomocą najczęściej wskaźników ekonomicznych (podstawowe wskaźniki ekonomiczne zostaną omówione w dalszej części). Aby więc grafy mogły spełniać pożądaną funkcję muszą zawierać oprócz „obrazu” również część tekstową, tj. tytuły i legendy. Wówczas dopiero będą poprawnie wykonane, tzn. będą czytelne, przejrzyste. Najchętniej w praktyce wykorzystywane są wykresy liniowe, punktowe i powierzchniowe.

Wykresy liniowe najkrócej definiując charakteryzują zjawisko przy pomocy linii (prostej, łamanej, ciągłej, przerywanej). Ten rodzaj niezastąpiony jest w sytuacjach, kiedy pojawiają się trudności z porównaniem poziomy zjawiska w czasie. Wykresy powierzchniowe - charakteryzują zbiorowość bądź zjawiska za pomocą powierzchni figur płaskich np. prostokątów, kół itp. Są przede wszystkim wykorzystywane, a zwłaszcza histogramy, do przedstawienia stanów i struktury analizowanych zjawisk. Zbiorowość może być również przedstawiona za pomocą odpowiedniej liczby albo wielkości symboli (obrazków). Taką formę graficznej prezentacji nazywa się wykresem obrazkowym. Wykresy bryłowe przedstawiają rozkłady dwuwymiarowe za pomocą objętości lub powierzchni. Kartodiagramy, kartogramy - zaliczane do grafów mapowych spajają ze sobą elementy wykresów liniowych, powierzchniowych lub/i obrazkowy.

Prezentacja liczbowa - pozwala na dokonanie charakterystyki zjawiska ekonomicznego oraz określenia wzajemnych związków i oddziaływań przy wykorzystaniu liczb. Form liczbowa ma więc zastosowanie w odniesieniu do zjawisk mierzalnych. Liczby opisujące interesujące nas zjawisko ekonomiczne mogą być przedstawianie za pomocą szeregów czasowych bądź tablic. W praktyce częściej stosowane są tablice, ponieważ ujmują one jednocześnie kilka cech tych zjawisk lub kilka zespołów danych według jednej cechy. Dane zebrane w tabeli uporządkowane są z wersy oraz kolumny. Szczególną cechą tablic jest ich zwięzłość, dlatego przy konstruowaniu ich należy pamiętać aby treści zawarte w głównych kolumnach jak i wersach były zrozumiałe. Jeżeli zachodzi potrzeba, to należy umieścić dodatkowe objaśnienia u dołu tablicy (tabela II.1.).

Prezentacja tabelaryczna musi spełniać kilka warunków. Po pierwsze, tabela powinna być jednoznacznie identyfikowalna czyli musi posiadać tytuł wyjaśniający jej zawartość merytoryczną, zakres przedmiotowy i podmiotowy w układzie przestrzennym i czasowym oraz źródła pochodzenia informacji.

Tabela II.1. Wielkość zysku, kosztów i przychodów w przedsiębiorstwie X w latach 1990-1996 (wielkości nominalne, mln zł)

Wielkość	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996
Zysk	10	12	14	16	15	16	14
Koszty	50	55	64	72	78	82	85
Przychody	60	67	78	88	93	98	99

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych przedsiębiorstwa X

Po drugie, wszystkie komórki tabeli muszą być jednoznacznie interpretowalne, co oznacza, że informacje zawarte w danej komórce można zrozumieć. Innymi słowy, wszystkie wiersze i kolumny tabeli muszą być opisane.

Schematy wykorzystywane są w ekonomii do prezentacji zależności między poszczególnymi zmiennymi (wielkościami). Są to najczęściej zależności przyczynowo-skutkowe, o deterministycznym lub stochastyczno-chaotycznym charakterze. Mogą to być również relacje logiczne występujące w analizie modelowej lub relacje między kolejnymi krokami procedury badawczej. Graficzne plany działania, schematy organizacyjne jednostki gospodarczej czyli harmonogramy należą do rodzaju tzw. wykresów specjalnych. Łączą one różne elementy wykresów i są wykorzystywane do określonych celów.

Uzupełnieniem prezentacji graficznej i liczbowej jest prezentacja opisowa. Służy ona po pierwsze do przedstawienia informacji nieliczbowych, po drugie wyrażenia ocen i opinii o zjawiskach zilustrowanych danymi liczbowymi, po trzecie sformułowania diagnoz, wniosków i propozycji dotyczących decyzji usprawniających badane zjawisko ekonomiczne. Forma ta cechuje się zwięzłością sformułowań, konkretnością stwierdzeń, ocen, wniosków i propozycji zjawisk ekonomicznych itp.

Schemat II.6. Rola popytu w kształtowaniu poziomu bezrobocia.

źródło:J.Bremond, M.M.Salort, Odkrywanie ekonomii, Warszawa 1994

Diagramy są używane do prezentacji informacji ilościowych w postaci figur geometrycznych. Najczęściej przedstawienie takie obejmuje informacje o kształtowaniu się zjawiska w czasie, tempie zmian zjawiska czy o strukturze zjawiska. Diagramy są również często traktowane jako skrócona prezentacja informacji zawieranych w prezentacjach tabelarycznych, po ich przekształceniu statystycznym (np. po obliczeniu struktury czy tempa zmian).

Wykresy mogą być wykorzystywane, podobnie jak diagramy do prezentacji informacji ilościowych (wykresy empiryczne) lub do geometrycznego wyrażenia zależności występujących w modelu ekonomicznym (wykresy ideowe). Przykładem pierwszego rodzaju wykresów jest prezentacja geometryczno-statystyczna trendu czasowego. Wykresy takie opiera się z reguły na rzeczywistych danych statystyczno-empirycznych.

Diagram II.1. Struktura zatrudnienia według sektorów gospodarki w gminie Zajączków w roku 1998 (%)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Gminy Zajączków

Wykres II.1. Rozkład dochodów gospodarstwa domowego X w latach 1990-1999

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych

Najbardziej znanym przykładem wykresu ideowego wyrażającego zależności występujące w modelu ekonomicznym jest prezentacja równowagi rynkowej. W przypadku takiego typu wykresów wartości liczbowe nie są określane. Precyzyjnie są natomiast przedstawiane relacje między poszczególnymi zmiennymi. W modelach ideowych wykorzystywane jest jedno z najważniejszych założeń, jakim jest sposób postępowania opisany wyrażeniem “ceteris paribus”. Pojęcie to oznacza dosłownie “pozostałe równe” i odnosi się do stwierdzenia, że wszelkie zjawiska mogące oddziaływać na model, niewymienione w innych założeniach tego modelu nie ulegają zmianie. Założenie ceteris paribus pozwala analizować przebieg danego zjawiska, jego kształtowanie się w warunkach niezmienności.

Wykres II.2. Równowaga na rynku doskonałej konkurencji

Cena

S

R

P_R

D

Q_R Ilość

Należy także pamiętać, że dane wykorzystywane w powyższych prezentacjach można podzielić na statyczne i dynamiczne. Pierwsze z nich opisują kształtowanie się zjawiska w danym momencie czasu i mają charakter danych przekrojowych, dotyczących wielu podmiotów lub wymiarów (aspektów) zjawiska-procesu. W ujęciu statycznym podkreśla się proporcje zmiennych względem siebie. Dane dynamiczne natomiast opisują kształtowanie się zjawiska w różnych okresach (w czasie).

Przy przetwarzaniu danych wykorzystuje się wiele metod ekonometrycznych i statystycznych, a także matematycznych. Niektóre z nich mają charakter prostych wskaźników, inne natomiast stanowią złożone procedury obliczeniowe. Do pierwszej grupy zaliczamy na przykład: (1) maksimum, (2) minimum, (3) rozstęp (4) dominanta, (5) mediana czy (6) średnia arytmetyczna. Maksimum oznacza największą wartość spośród wszystkich obserwacji, minimum natomiast to wartość najmniejsza. Odległość między tymi wartościami nazywamy rozstępem. Daje ona orientację co do rozkładu wartości badanej zbiorowości, a zwłaszcza pozwala analizować położenie wartości ekstremalnych.

Wartość, która występuje najczęściej w zbiorze obserwacji nazywana jest dominantą. W szeregu szczegółowym wyznaczenie dominanty jest proste i polega na sprawdzeniu, która wartość zmiennej występuje w badanej zbiorowości najczęściej. W nieco bardziej skomplikowany sposób wyznacza się wartość dominującą dla szeregu rozdzielczego. Przy oznaczaniu dominanty szereg rozdzielczy powinien mieć równe przedziały klasowe. Jeżeli nie spełniają tego warunku koniecznością jest sprowadzenie ich liczebności do porównywalności. Dopiero po wyrównaniu długości klas można przejść do określenia dominanty. Korzysta się z następującej formuły:

D= x₀ +
(II.1)

gdzie: x₀ - dolna granica klasy zawierającej dominantę, n₀ - liczebność klasy zawierającej dominantę, n_-1 - liczebność klasy poprzedzającą klasę, w której znajduje się dominanta, n₊₁ - liczebność klasy następującej po klasie, w której znajduje się dominanta, h - rozpiętość przedziału klasowego zawierającego dominantę.

Innym wskaźnikiem jest mediana. Jej wyznaczenie wymaga uszeregowania wszystkich wartości obserwacji od najmniejszej do największej, a następnie polega na znalezieniu wartości dzielącej zbiór obserwacji na połowy; część wartości większych lub równych medianie i część wartości mniejszych lub równych medianie. Technika wyliczania mediany dla szeregu szczegółowego przebiega zdecydowanie odmiennie niż dla szeregu rozdzielczego. I tak, w przypadku pierwszym sposób obliczania mediany jest zależny od tego czy liczba obserwacji jest parzysta czy też nieparzysta. Przy nieparzystej liczbie obserwacji pozycję jednostki, której wartość stanowi medianę, wyznacza się z następującego wzoru:

M_x=x
(II.2)

Należy przy tym pamiętać, iż mediana nie jest numerem środkowego elementu tylko wartością danej obserwacji. Dla szeregu szczegółowego o parzystej liczbie jednostek oblicza się medianę jako średnią arytmetyczną dwu wartości leżących w środku uporządkowanego szeregu, co przedstawia wzór.

M_x=
(II.3)

gdzie: x
, x
- obserwacje z szeregu uporządkowanego.

Aby wyznaczyć medianę z szeregu rozdzielczego liczebności wymagane jest utworzenie szeregu liczebności skumulowanej i w oparciu o niego znaleźć przedział mediany. Znajduje się ona w tej klasie szeregu, w której liczebność skumulowana po raz pierwszy przekroczy połowę ogólnej liczby obserwacji. Do wyznaczeni wartości mediany stosuje się następujący wzór:

M_x=x₀+
(II.4)

gdzie: n- ogólna liczba obserwacji, x₀- dolna granica klasy zawierającej medianę, n_c-1-liczebność skumulowana klasy poprzedzającej klasę zawierającą medianę, n₀- liczba obserwacji w przedziale z mediana, h - rozpiętość przedziału klasowego zawierającego medianę.

W statystyce wyróżnia się kilka rodzajów średnich takie jak: średnia arytmetyczna, geometryczna, harmoniczna czy potęgowa. Najczęściej wykorzystuje się średnie arytmetyczne, liczone dla zbiorowości opisywanych szeregami szczegółowymi i rozdzielczymi. W przypadku, kiedy mamy zbiór wartości zmiennej X: x₁, x₂, x₃,...,x_n w celu obliczenia średniej zbiór ten należy dodać i podzielić przez jego liczebność, co można zapisać wzorem:

(II.5)

gdzie:
- symbol średniej arytmetycznej zmiennej X, x_i - dowolna wartość zmiennej X, -znak sumowania, n- liczba wartości zmiennej X danej zbiorowości.

W szeregu rozdzielczego posługujemy się tzw. średnią arytmetyczną ważoną. Jej ogólną postać przedstawia poniższe równanie:

=
=
=

x^._i^*n_i (II.6)

gdzie: n_i- liczebność (częstość) z jaką występuje i-ta wartość zmiennej X (wagi zmiennej X, które mogą być zarówno liczbami absolutnymi, jak i względnymi), K - liczba przedziałów, x_i^*- środek i-tego przedziału klasowego.

Powyższe wskaźniki są przykładami narzędzi statystycznych, które mogą być wykorzystywane do analizy wielkości (danych) liczbowych. Omawiając podstawowe narzędzia analizy ekonomicznej nie w sposób ominąć tak istotnych jej elementów jak wskaźniki ekonomiczne. Wskaźniki ekonomiczne pozwalają w dość zgrabny i syntetyczny sposób scharakteryzować badane aspekty ekonomiczne działalności podmiotu gospodarczego. Zaletą wskaźników jest fakt, iż poprzez swoją ujednoliconą treść możliwa jest ich jednoznaczna interpretacja dokonywana czy to przez przedsiębiorców czy bankierów u których staramy się zaciągnąć kredyt. Wyróżnia się cztery główne grupy wskaźników:

1. Wskaźniki płynności finansowej,

2. Wskaźniki rentowności,

3. Wskaźniki zadłużenia,

4. Wskaźniki sprawności działania podmiotu gospodarczego.

Ad.1) Płynność ukazuje zdolność podmiotu gospodarczego do wywiązania się z zobowiązań i wyznacza się na podstawie sprawozdań finansowych: bilansu i rachunku wyników. Najpowszechniej wykorzystywanym wskaźnikami z tej grupy jest wskaźnik płynności bieżącej i wskaźnik płynności szybki oraz wskaźnik rotacji (obrotu). Wskaźnik płynności bieżącej - mówi ile razy bieżące aktywa pokrywają bieżące zobowiązania. Pod pojęciem zobowiązań rozumieć będziemy wszelkie należności w stosunku do budżetu, pracowników, dostawców itp., które należy uiścić w danym roku. Wskaźnik ten powinien mieścić się w granicach 2-2,5. Wskaźnik płynności szybkiej - ten miernik ukazuje stopień pokrycia krótkoterminowych zobowiązań aktywami o szybkiej płynności. Wielkość jego powinna być równa większa 1,2. Wskaźnik rotacji zapasów - informuje ile razy w ciągu badanego okresu nastąpi „odnowienie” stanu zapasów.

Ad.2) O poziomie zadłużenia podmiotu gospodarczego informują tzw. wskaźniki zadłużenia. Najważniejsze w tej grupie wskaźników to: wskaźnik ogólnego zadłużenia, zadłużenia kapitału własnego. Wskaźnik ogólnego zadłużenia - wyznacza udział kapitałów obcych w finansowym majątku trwałym. Wskaźnik ten powinien mieścić się w przedziale 0,57-0,67 . Uzupełnieniem powyższego wskaźnika jest wskaźnik zadłużenia kapitału własnego. Wyznacza poziom zaangażowania kapitału obcego w relacji do kapitału własnego. Określa więc możliwość pokrycia zobowiązania kapitałem własnym.

Ad.3) Do oceny aktywności podmiotu gospodarczego w zakresie wykorzystania zasobów majątkowych firmy służą wskaźniki sprawności działania, a wśród nich wskaźniki rotacji majątkowej oraz wskaźnik gospodarowania zasobami. W pierwszej grupie najistotniejszy jest wskaźnik globalnego obrotu aktywami, który określa ile razy sprzedaż netto jest większa od majątku posiadanego przez podmiot gospodarczy. Wielkość jego zależy od specjalizacji branży i jest pożyteczny zwłaszcza przy przyrównywaniu aktywności gospodarczej dwóch lub więcej różnych firm tej samej branży.

(II.7)

Ad.4) Mierniki, które informują o tempie zwrotu zaangażowanego w przedsiębiorstwie kapitału nazywa się wskaźnikami rentowności (zyskowności). Można mówić o rentowności sprzedaży (rentowność handlowa), rentowności majątku (rentowność ekonomiczna) i rentowności zaangażowanych kapitałów własnych (rentowność finansowa).

Wykorzystywanie otrzymanych wyników związane jest z potrzebami jakie zgłaszane są przed podjęciem analizy ekonomicznej. Zdecydowana większość analiz służy podejmowaniu decyzji ekonomicznych. W takich przypadkach analizy oparte są na informacjach (danych) pozyskanych z obserwacji życia gospodarczego. Część analiz ma na celu poznanie zjawisk. Są zatem prowadzone po to, aby nasza wiedza o gospodarce była pełniejsza. Takie badania mogą być realizowane w oparciu o dane empiryczne lub w oparciu o modele. W drugim przypadku należy zweryfikować (sfalsyfikować) otrzymane wyniki. Część analiz wykorzystuje się również po to aby dokonać prognozy przebiegu zjawiska w przyszłości. Takie analizy opierają się nie tylko na narzędziach wypracowanych w ramach teorii prognozy i modelowania ekonometrycznego, ale również w oparciu o założenie, że przyczyny kształtujące przebieg badanego zjawiska w przeszłości utrzymają swoje znaczenie w przyszłości. Ogólnie rzecz ujmując, analizy ekonomiczne mają ułatwić podmiotom gospodarczym podejmowanie decyzji i poruszanie się w gospodarce.

• II.6. Pojęcie i problem własności

W toku działalności gospodarczej tworzą się między ludźmi określone związki (relacje), które określa się mianem stosunków ekonomicznych. Są one częścią szerzej rozumianych stosunków społecznych. Mogą one tworzyć się za pośrednictwem rzeczy lub bez takiego pośrednictwa. Istotnym elementem tych stosunków są stosunki własnościowe, które powstają jako relacje społeczne między ludźmi w kontekście korzystania z dóbr i decydowania o nich.

Własność to wykorzystywane uprawnienia (prawa własności), jakimi dysponuje określony właściciel (podmiot własności) w stosunku do pewnego przedmiotu własności. Z własności wynika dysponowanie bezpośrednie tym przedmiotem lub prawo decydowania o sposobie dysponowania. Własność jest zjawiskiem stopniowalnym.

Dysponowanie przedmiotem (własność) jest zjawiskiem stopniowalnym, można bowiem odróżnić pełnego właściciela od niepełnego, współwłaściciela od właściciela wyłącznego itp.

W ramach ekonomicznej teorii własności wyróżnić można kilka zasadniczych rodzajów własności takich jak: własność prywatna, publiczna i spółdzielcza. W przypadku własności prywatnej mamy do czynienia z uprawnieniami wyłącznymi i przekazywalnymi, które posiada osoba prywatna. Natomiast własność publiczna oznacza taką formę własności, w ramach której prawa jednostki nie są ani wyłączne, ani przekazywalne. W przypadku własności prywatnej można wyłączyć innych z korzystania z danego przedmiotu, w przypadku publicznej - nie. Jeszcze innym rodzajem własności jest własność spółdzielcza. Charakteryzuje się ona wspólnym użytkowaniem przedmiotu przez członków spółdzielni. Ta forma własności odróżnia się od własności prywatnej przede wszystkim tym, że zakres wpływu na decyzje podejmowane w stosunku do przedmiotu własności nie musi zależeć od wielkości udziału.

Własność może występować w różnych formach instytucjonalno-prawnych. Własność prywatna może na przykład występować w postaci własności indywidualnych osób, rodzin, grup, instytucji czy jako własność zbiorowa w postaci spółek.

Schemat II.7. Rodzaje i formy własności

Rodzaje

własności

Formy

instytucjonalno-

prawne

Spółki cywilne spółki osobowe

spółki kapitałowe

Spółki komandytowe (z ograniczoną

odpowiedzialnością i

Spółki prawa handlowego akcyjne)

Własność

społeczno-

ekonomiczna

Własność kapitalistyczna dotyczy kapitału wykorzystywanego w procesach produkcji i dystrybucji. Kapitalista (właściciel) stara się maksymalizować zyski osiągane z działalności gospodarczej. W ramach własności kapitalistycznej można rozróżnić własność indywidualnego kapitalisty, kapitalistyczną własność rodzinną, kapitalistyczną własność zbiorową i kapitalistyczną własność międzynarodową.

Własność drobnotowarowa obejmuje własność, w ramach której nie zatrudnia się regularnie pracowników najemnych, z czym mamy do czynienia w ramach własności kapitalistycznej. Własność taka spotykana jest w postaci małych gospodarstw rolnych, w zakładach rzemieślniczych czy usługowych. Celem własności drobnotowarowej może być, ale nie musi, zysk. Często chodzi w jej ramach o zapewnienie miejsca pracy czy zaspokojenie własnych potrzeb.

Własność pracownicza pojawia się wówczas, gdy większość kapitału z danym przedsiębiorstwie należy do zatrudnionych w nim pracowników. Własność pracownicza przyjmuje często postać akcjonariatu pracowniczego.

Własność państwowa jest tą formą własności publicznej, w ramach której zasoby należą do państwa i są zarządzane przez odpowiednie organy państwowe. Natomiast własność komunalna (municypalna) jest taką odmianą własności publicznej, która należy do samorządu terytorialnego i jest zarządzana przez odpowiednie organy władzy samorządowej lub w jej imieniu.

Problem własności stanowił przedmiot zainteresowania teorii ekonomii, zwłaszcza w okresie ekonomii klasycznej. Wielu najwybitniejszych przedstawicieli tej szkoły, takich jak: A.Smith, D.Ricardo czy K.Marks, analizowało zagadnienie stosunków ekonomicznych i własności. W ramach konwencjonalnego podejścia neoklasycznego zagadnienia te zostały wyeliminowane z kręgu analiz ekonomicznych. Powróciły dopiero w postaci teorii praw własności, stworzonej przez A.Alchiana, G.Demsetza, E.Furubotna i S.Pejovicha. W jej ramach wyeksponowano zasadę wyłączności i zasadę swobodnego transferu. Prawa własności w szerszym sensie dotyczą wszystkich dóbr, w tym również niematerialnych, natomiast prawa własności w węższym sensie obejmują zasoby ekonomiczne. Te ostanie rozkładają się na (1) prawo do używania zasobu, (2) prawo do przejmowania dochodów przynoszonych przez dany zasób i (3) prawo do zmiany formy i treści danego zasobu (sprzedaży, zamiany czy przekazania). Ważnym elementem teorii praw własności jest to, że własność łączy się bezpośrednio z gospodarowaniem, zwłaszcza z wymianą. Teoretycy analizują również problem kosztów transakcyjnych. Według teorii praw własności gospodarka oparta na prywatnej własności i swobodnym przepływie praw własności jest najefektywniejszy ekonomicznie.

II.7. Rynek. Popyt. Podaż. Cena. Równowaga.

Ludzie używając słowa rynek rozumieją je niejednoznacznie. Związane jest to z faktem, że rynek jest kategorią wieloznaczną. W literaturze i w języku potocznym funkcjonuje wiele definicji rynku. Większość tych definicji nie odzwierciedla w pełni istoty rynku. Najczęściej rynek pojmowany jest jako:

- forma więzi społecznych i ekonomicznych występujących między uczestnikami życia gospodarczego (podmiotami gospodarczymi),

- forma komunikowania się sprzedawców z nabywcami oraz zawierania transakcji kupna-sprzedaży (wymiany),

- miejsce dokonywania aktów kupna-sprzedaży (pewna przestrzeń geograficzna),

- zgrupowania czasowo-przestrzenne nabywców i sprzedawców.

Słowo rynek wywodzi się z niemieckiego ring i było używane już w średniowieczu jako określenie miejsca, w którym odbywała się wymiana handlowa, zwana targiem (jarmarkiem). Zazwyczaj było to miejsce uprzywilejowane, posiadające tzw. prawo składu. Polegało ono na tym, że kupcy przejeżdżający przez dany obszar zobowiązani byli do wystawiania w tych miejscach swoich towarów na sprzedaż.

Współczesne rozwinięte rynki w gospodarce rynkowej są bardzo odmienne od rynków średniowiecznych. Są znacznie bardziej skomplikowane, rzadko kojarzone z konkretnym miejscem, w którym dokonywana jest wymiana. Funkcjonowanie na tych rynkach wymaga bardzo często specjalistycznej wiedzy. Tak jest np. na nowoczesnym rynku kapitałowym. Dokonywanie zakupów na giełdzie papierów wartościowych wymaga umiejętności czytania i interpretowania informacji i wskaźników giełdowych, a nie tylko tzw. giełdowej intuicji. Rynek jest zatem nie tylko przestrzenią, w której dokonywane są operacje wymiany, ale również formą organizacji życia gospodarczego i całokształtem stosunków międzyludzkich tworzących się między uczestnikami życia gospodarczego.

Rynek to ogół stosunków zachodzących między podmiotami uczestniczącymi w procesie wymiany dóbr i usług. Tymi podmiotami są sprzedawcy i nabywcy, którzy reprezentują oraz kształtują podaż i popyt, a także wzajemne relacje między nimi. Wszelkie dobra, które są przedmiotem wymiany rynkowej nazywamy towarami. (W.Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, Warszawa 1997)

Rynek jest zjawiskiem ekonomicznym bardzo skomplikowanym i zróżnicowanym. Jego analiza może być prowadzana z różnych punktów widzenia. Już sama taksonomia (klasyfikacja) rynków może być wykonana z wykorzystaniem kilku kryteriów. Do najważniejszych kryteriów podziału rynku możemy zaliczyć:

1/ przedmiot wymiany rynkowej (rodzaj dóbr które są wymieniane),

2/ zakres przestrzenny transakcji,

3/ stopień legalności transakcji rynkowych,

4/ poziom i intensywność konkurencji między uczestnikami gry rynkowej.

Ze względu na przedmiot wymiany możemy wyróżnić:

- rynek dóbr i usług konsumpcyjnych,

- rynek dóbr i usług produkcyjnych,

- rynek dóbr naturalnych,

- rynek ziemi,

- rynek pracy,

- rynek finansowy,

- rynek tytułów prawnych do dóbr materialnych i niematerialnych,

- rynek informacji

Wyróżnienie rynku dóbr (usług) konsumpcyjnych i dóbr (usług) produkcyjnych jest jednym z najbardziej jednoznacznych podziałów rynków. Należy oczywiście pamiętać, że rynki dóbr i usług konsumpcyjnych składają się we współczesnych gospodarkach z tysięcy rynków poszczególnych dóbr i usług. Podobnie jest z dobrami i usługami produkcyjnymi, zwłaszcza jeżeli uwzględni się złożoność nowoczesnych procesów technologicznych. Innym rynkiem jest rynek dóbr naturalnych, który obejmuje zarówno dobra pozyskiwane bezpośrednio z przyrody (np. surowe grzyby czy jagody), jak i dobra wydobywane i wzbogacane w procesach flotacji górniczej. Pewną interesującą grupę stanowią w powyższym kryterium rynki czynników produkcji: rynek pracy, rynki kapitałowe i rynek ziemi, traktowany jako rynek czynnika produkcji (np. w rolnictwie i w pewnej mierze jako miejsce odbywania się procesów produkcji. Nowoczesne gospodarki pozwalają również wyróżnić nabierające na znaczeniu rynki, na których przedmiotem transakcji wymiany są informacje, prawa własności i tytuły do licencji czy aktywa finansowe. Te ostatnie mogą być traktowane jako bezpośredni czynnik produkcji (na rynkach finansowych) i jako pośrednik ułatwiający nabycie innego czynnika produkcji (kredyty na zakup maszyn czy urządzeń).

Ze względu na kryterium przestrzenne rynki dzielimy na:

- lokalne,

- regionalne,

- krajowe,

- międzynarodowe,

- światowe.

Podział ten jest dość wyraźny i akcentuje rozległość przestrzenną danego rynku. Pod pojęciem rynku lokalnego można traktować rynki realizowane w najbliższym otoczeniu podmiotu gospodarującego, np. na terenie określonej wioski czy miast, dzielnicy itp. Rynek regionalny obejmuje transakcje odbywane na obszarze regionu historyczno-geograficzno-ekonomicznego i tworzące się wówczas relacje społeczne. Przykładem takiego regionu może być Dolny Śląsk. Rynek krajowy obejmuje transakcje odbywane w ramach danego państwa, wyróżnionego jako organizm polityczny i towarzyszące im relacje społeczno-ekonomiczne. Rynek międzynarodowy zawiera natomiast transakcje i relacje tworzące się w skali międzynarodowej, np. pomiędzy przedsiębiorstwami reprezentującymi dwa różne państwa. Rynek światowy to transakcje rynkowe i stosunki tworzące się w skali całego globu, których egzemplifikacją może być funkcjonowanie światowych giełd surowcowych.

Ze względu na stopień legalności możemy wyróżnić następujące kategorie rynków:

- rynek legalny (biały),

- rynek półlegalny tzw. szary rynek,

- rynek nielegalny, zwany popularnie rynkiem czarnym.

Czarny rynek charakteryzuje się tym, że albo transakcja kupna-sprzedaży pewnymi dobrami jest prawnie zabroniona na danym terenie albo/i posiadanie przedmiotu transakcji jest na danym obszarze zabronione. Przyczyn powstawania czarnego rynku można upatrywać w następującym splocie warunków:

- przez pewne grupy konsumentów zgłaszane jest zapotrzebowanie na dany towar,

- nie można danego towaru nabyć legalnie,

- danego dobra jest zbyt mało na rynkach legalnych w stosunku do zgłaszanego zapotrzebowanie na nie,

- dostarczanie i sprzedaż określonego dobra przynosi znaczne zyski.

Szary rynek charakteryzuje się występowaniem prawnego zakazu pewnych transakcji rynkowych jednakże sankcje nakładane przez prawo są mało dotkliwe lub też pomimo swojej nielegalności dana działalność de facto nie jest ścigana przez wymiar sprawiedliwości.

Ze względu na poziom i intensywność konkurencji wyróżniamy:

- rynek konkurencji doskonałej,

- rynek monopolu,

- rynek konkurencji monopolistycznej (polipol),

- rynek konkurencji oligopolistycznej (oligopol).

Rynek doskonałej konkurencji można traktować jako wzorzec mechanizmu rynkowego, służący do porównywania rzeczywiście istniejących rynków i określania na ile formy te odbiegają od wzorca. Podobnie jest z rynkiem monopolu pełnego, który jest jednak bliższy rzeczywistości gospodarczej. Swoje odniesienie praktyczne posiadają natomiast rynki określane mianem konkurencji monopolistycznej (polipolu) i oligopolu. Pierwszy z nich obejmuje takie struktury rynkowe, na których występują podmioty zbyt małe aby mogły kształtować wielkości (np. cenę) w skali całego rynku a jednocześnie oferują produkty zróżnicowane między sobą, co pozwala im tworzyć nisze monopolowe. Oligopole to inne formy rynkowe, które zdominowane są przez duże, wpływające na sytuację rynkową podmioty gospodarcze.

Podstawowymi podmiotami rynkowymi występującymi w roli sprzedawców lub/i nabywców są:

- gospodarstwa domowe (konsumenci),

- przedsiębiorstwa produkcyjne (przemysłowe, górnicze, rybackie, gospodarstwa rolne itp.),

- przedsiębiorstwa usługowe (handlowe, transportowe, ubezpieczeniowe),

- banki i instytucje finansowe, w tym ubezpieczeniowe,

- państwo i agendy państwowe.

Poszczególne podmioty rynkowe mogą występować wyłącznie jako sprzedawcy lub jako nabywcy ale najczęściej występują na rynku zarówno jako sprzedawcy i jako nabywcy. Np. gospodarstwo domowe, gdy jego członkowie oferują na rynku usługę pracy (siłę roboczą), wtedy występują jako sprzedawcy. Jednocześnie członkowie gospodarstwa domowego stają się nabywcami kupując żywność, kosmetyki, samochody itp..

Wielkościami określającymi sytuację na danym rynku oraz jego charakter (atrybuty) są:

- ceny,

- popyt wyrażający ujawnioną przez nabywców chęć zakupu,

- podaż wyrażające ujawnioną przez sprzedawców chęć sprzedaży.

Ponadto mówiąc o rynku i działającym na nim mechanizmie nie należy zapominać, że immanentną cechą rynku jest konkurencja rynkowa oraz społeczne otoczenie rynku.

Cena dobra (towaru), to pieniężny ekwiwalent za jednostkę towaru. W ekonomii wykorzystuje się dwa podstawowe sposoby interpretacji pojęcia ceny:

1/ cena absolutna lub nominalna rozumiana jako liczba jednostek pieniężnych, które są wymieniane na jednostkę towaru (nabywca oddaje, oferent otrzymuje),

2/ cena relatywna (realna), którą jest relacją ceny jednego dobra do ceny innego dobra. Cena relatywna informuje potencjalnych nabywców danego dobra o ilości innych dóbr, które należy poświęcić aby produkt ten kupić. Np. jeżeli cena nominalna jabłek wynosi 3 zł. a cena gruszek 6 zł., to cena relatywna jabłek informuje nas, że kupując jeden kilogram jabłek musimy zrezygnować z nabycia 1/2 kilograma gruszek.

Zmiany cen relatywnych mogą mieć różne znaczenie dla kupujących i sprzedających. Wzrost ceny relatywnej danego produktu umożliwia sprzedawcy osiąganie wyższego zysku, przynajmniej przez pewien okres. W konsekwencji sprzedawcy mogą podjąć decyzje o alokacji zasobów właśnie w kierunku produktów, na które cena relatywna wzrosła. Dla kupującego wzrost ceny relatywnej, np. jabłek oznacza, że utrzymanie dotychczasowego poziomu ich konsumpcji wymaga rezygnacji z większej ilości innego produktu np. gruszek. Może okazać się, że konsument nie będzie chciał rezygnować z konsumpcji gruszek po to aby utrzymać konsumpcję jabłek na dotychczasowym poziomie. Kupujący dokona wtedy realokacji swoich wydatków w kierunku dobra relatywnie tańszego.

Zmiany cen relatywnych produktów i usług stanowią informację, na podstawie której podmioty gospodarcze: gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, podejmują decyzje o alokacji swoich zasobów: dochodów, pracy, kapitału, ziemi, zasobów naturalnych itd.. Poziom cen relatywnych może być zatem traktowany jako wskaźnik ekonomicznej rzadkości danego dobra (im dane dobro jest rzadsze, tym jego cena powinna być wyższa).

Popyt. Popytem nazywamy zgłoszone przez nabywców zapotrzebowane na konkretny produkt, w danym czasie i przestrzeni, przy określonych cenach. Inaczej mówiąc, popyt to ogólna ilości danego dobra, jaką nabywcy gotowi są zakupić przy różnych poziomach cen, w danym czasie i przestrzeni. Zależność pomiędzy ceną a ilością, która nabywana byłaby przez nabywców przy różnym poziomie ceny można zilustrować za pomocą tabeli popytu, natomiast graficzną ilustracją zależności pomiędzy ceną dobra a zgłoszonym zapotrzebowaniem na to dobro jest krzywa popytu - vide schemat II.8. Krzywa popytu pokazuje zależność pomiędzy ceną dobra a ilością kupowaną tego dobra. Możemy ją wykreślić posługując się danymi z tabeli II.2.

Tabela II.2. Popyt na paluszki w miasteczku Żarów

Cena opakowania paluszków w zł/szt.	Ilość nabywana opakowań paluszków w sztukach
6 5 4 3 2 1	8 11 15 20 26 38

Źródło: opracowanie własne

Z danych w tabeli widać, że wraz ze wzrostem ceny paluszków, przy innych czynnikach stałych, wielkość zgłoszonego zapotrzebowania na paluszki maleje.

Zależność tę ujmuje się w postaci prawa popytu, które mówi, że wraz ze wzrostem ceny danego dobra, ceteris paribus, ilość kupowana tego dobra w danym czasie maleje i odwrotnie; spadkowi ceny danego dobra, ceteris paribus, towarzyszy zwiększenie się ilości kupowanej.

Ilustracją prawa popytu jest przesunięcie wzdłuż krzywej popytu, pokazujące zmianę wielkości zgłoszonego zapotrzebowania na dane dobro wywołaną zmianą ceny tego dobra. Jeżeli cena paluszków uległaby obniżeniu z 5 zł. do 4 zł. to ilość kupowana tego produktu zwiększyłaby się z 11 do 15 sztuk. Na krzywej popytu przesunęlibyśmy się z punktu A, gdzie cenie 5 zł odpowiada ilość 11 do punktu B. gdzie cenie 4 zł odpowiada ilość 15.

Wykres II.3. Krzywa popytu

Wielkość popytu na dane dobra zależy nie tylko od ceny danego dobra ale także od innych czynników najogólniej zwanych czynnikami pozacenowymi, do których możemy zaliczyć:

1/ wielkość dochodów konsumentów. Decyduje ona o możliwościach nabywczych konsumentów. Wzrost dochodów gospodarstw domowych, ceteris paribus, zmniejsza siłę ich ograniczenia finansowego. Konsumenci mogą sobie pozwolić na zwiększenie zakupy pożądanych dóbr - popyt na te dobra rośnie. Spadek dochodów będzie powodował skutek odwrotny - spadek popytu. Zależność między popytem na dane dobro a dochodem konsumenta zależy również od elastyczności dochodowej popytu, która kształtuje się dla różnych dóbr zgodnie z prawem Engla. Problem ten jest omówiony przy współczynniku elastyczności dochodowej.

2/ ceny innych dóbr, komplementarnych i substytucyjnych. Popyt na dane dobro zależy nie tylko od ceny tego dobra ale również od cen innych dóbr, które nabywa konsument, przy czym zmiana popytu na dobro A wywołana zmianą ceny dobra B będzie różna w zależności od tego, czy dobra A i B są traktowane przez konsumenta jako dobra komplementarne czy też substytucyjne. W przypadku dóbr substytucyjnych wzrost ceny takiego dobra wywoła wzrost popytu na dobro podstawowe. Podobnie będzie w sytuacji odwrotnej. Jeżeli natomiast dane dobro będzie dobrem komplementarnym w stosunku do badanego przez nas dobra podstawowego, to wzrost jego ceny wywoła spadek popytu na dobro podstawowe i odwrotnie.

3/ gusty i preferencje konsumentów, a także panujące zwyczaje, tradycje i przyzwyczajenia. Czynniki te decydują przede wszystkim o strukturze popytu, w nieco mniejszej części o rozmiarach tego popytu. Te ostatnie modyfikowane są przede wszystkim w czasie. Przykładem może być wzrost popytu na czekoladowe Mikołajki przed świętami Bożego Narodzenia czy na jajka w okresie świąt Wielkanocy.

4/ liczba konsumentów i ich struktura demograficzna. Liczba konsumentów oznacza większy popyt na dane dobro, pod warunkiem, że założymy iż wszystkie dodatkowe gospodarstwa domowe będą nabywać dane dobro. Jeżeli np. przyjmiemy, że każde gospodarstwo domowe zużywa (nabywa) pewną ilość danego dobra, to populacja złożona z miliona gospodarstw zużywać (nabywać) będzie mniej dobra niż populacja składająca się z dwóch milionów takich gospodarstw. Podobnie jest ze strukturą demograficzną. Jest oczywiste, że niektóre produkty skierowane są do określonych grup społecznych wyróżnionych ze względu na płeć, wiek, wykształcenie itp. Rowery górskie nabywane są głównie przez ludzi młodych, a zatem społeczeństwo demograficznie młodsze będzie potencjalnie zgłaszać większy popyt na takie dobro. Kosmetyki damskie wykorzystywane są przez kobiety, a zatem społeczeństwo o wyższym współczynniku feminizacji potencjalnie powinno zgłaszać większe zapotrzebowanie na takie dobra. Książki to produkt bardziej poszukiwany przez ludzi wykształconych, a więc społeczeństwo o wyższym poziomie wykształcenia powinno wykazywać większe zainteresowanie takimi dobrami.

5/ oczekiwania konsumentów co do kształtowania się cen relatywnych w przyszłości. Jeżeli konsumenci planują zakup pewnego dobra (np. samochodu) i uzyskają informację, że za miesiąc nastąpi podwyżka ceny samochodów, wówczas prawdopodobnie zdecydują się na zakup tego dobra wcześnie. Spowoduje to, że w danym czasie popyt na samochody wzrośnie.

6/ efekty naśladownictwa, demonstracji i prestiżu, znane jako:

- efekt naśladownictwa, który polega na tym, że niektórzy konsumenci tym chętniej kupują dane dobro i tym bardziej je cenią im bardziej jest ono cenione przez innych (ich wzorce zachowań konsumpcyjnych),

- efekt snobizmu, który polega na tym, że niektórzy konsumenci eliminują lub zmniejszają zakupy tych dóbr, które kupują inni,

- efekt demonstracji, który polega na demonstrowaniu możliwości konsumpcyjnych przez niektórych konsumentów, inaczej mówiąc jest to konsumpcja na pokaz. Przejawia się w tym, że pewne grupy konsumentów tym chętnej kupują pewne dobra im są one droższe, np. drogie ekstrawaganckie modele samochodów, biżuteria, itp.

Zmiana któregokolwiek z powyższych czynników oznacza, że nabywcy będą skłonni nabywać większe ilości dóbr przy każdym poziomie ceny. Ilustracją graficzną jest przesunięcie się krzywej popytu - vide wykres II.4:

- w prawo, co oznacza wzrost popytu. Jeżeli przyjmiemy, że w danym czasie wzrosły dochody konsumentów, a inne czynniki wpływające na wielkość popytu nie zmieniły się, wówczas nabywcy dysponujący większą ilością pieniędzy będą mogli kupić więcej dobra przy każdym poziomie ceny. Krzywa popytu przesunie się z położenia D do położenia D1.

- w lewo, co oznacza spadek popytu. Jeżeli przyjmiemy, że w danym czasie spadły dochody konsumentów, przy innych czynnikach niezmienionych, wówczas popyt na dane dobro spadnie. Krzywa popytu przesunie się z położenia D do położenia D2.

Sprawdzenia czy dane przesunięcie krzywej popytu oznacza jego wzrost czy spadek można dokonać w następujący sposób. Wybieramy pewien poziom ceny P* i sprawdzamy, czy przesunięcie krzywej popytu w kierunku D₁ oznacza większą ilość dobra przy danej cenie czy mniejszą. Podobnie jest z przesunięciem w kierunku D₂. Z poniższego rysunku widać, że przesunięcie w prawo, do góry oznacza wzrost popytu, natomiast w lewo, w dół, jego spadek.

Wykres II.4. Zmiana (wzrost lub spadek) popytu

Cena

P*

D₁

D₂ D

Q₂ Q Q₁ Ilość dobra

Podaż. Podażą nazywamy ilość dobra jaką sprzedawcy gotowi są zaoferować na sprzedaż przy różnych poziomach ceny, w danym czasie i przestrzeni. Wielkość oferty zależy przede wszystkim od poziomu ceny, po której dane dobra mogą zostać sprzedane. Zależność pomiędzy różnymi poziomami ceny a ilością oferowanych dóbr przedstawia tabela II.3. Ilustracją graficzną tej zależności jest krzywa podaży - vide wykres II.5.

Tabela II.3. Podaż paluszków w miasteczku Żarów

Cena opakowania paluszków w zł/szt.	Ilość podawana opakowań paluszków w sztukach
6 5 4 3 2 1	36 32 27 20 13 5

Źródło: opracowanie własne

Kolumna druga w tabeli informuje ile dobra sprzedawcy są gotowi zaoferować na sprzedaż przy różnych poziomach ceny. Produkcja każdego dobra zawsze wymaga ponoszenia określonych kosztów, stąd też nikt nie będzie skłonny oferować go na sprzedaż przy cenie równej zero. W naszym przykładzie dopiero cena na poziomie co najmniej równej 1 zł stwarza bodziec do zaoferowania towaru na sprzedaż. Wraz ze wzrostem ceny od tego poziomu sprzedaż staje się coraz bardziej opłacalna i w konsekwencji ilość oferowana na sprzedaż rośnie, co widać w tabeli podaży.

Zależność pomiędzy ceną a ilością oferowaną na sprzedaż opisuje prawo podaży, które mówi, że wraz ze wzrostem ceny danego dobra, ceteris paribus, ilość oferowana tego dobra na sprzedaż rośnie i odwrotnie spadkowi ceny danego dobra, ceteris paribus, towarzyszy zmniejszenie się ilości oferowanej na sprzedaż.

Wykres II.5. Krzywa podaży

Graficzną ilustracją tej zależności jest przesunięcie wzdłuż krzywej podaży. Pokazuje ono zmianę ilości oferowanej na sprzedaż danego dobra wywołane zmianą jego ceny, przy założeniu stałości pozostałych warunków rynkowych. Każdej cenie odpowiada inna ilość oferowanego na sprzedaż dobra.

Wielkość podaży danego dobra w danym czasie zależy nie tylko od ceny tego dobra. Podaż danego dobra, niezależnie od poziomu jego ceny, może ulec zmianie na skutek działania któregoś z niżej wymienionych czynników:

1/ ceny czynników produkcji (pracy, surowców, materiałów, energii, maszyn i urządzeń, kapitały finansowego, itp.). Ceny te wyznaczają wysokość ponoszonych kosztów produkcji. Wzrost cen czynników produkcji powoduje, że koszty produkcji rosną. W efekcie maleje opłacalność produkcji, producenci zmniejszają wielkość oferty sprzedaży dla każdego poziomu ceny. W efekcie podaż rynkowa spadnie, co oznacza, że spada ilość oferowana na sprzedaż dla każdego poziomu ceny. Spadek cen czynników produkcji będzie powodował spadek kosztów wytwarzania, wzrost opłacalności produkcji a w konsekwencji wzrost podaży.

2/ technika i technologia produkcji. Krzywa podaży wyznaczana jest dla danego poziomu techniki. Poziom techniczny i technologiczny produkcji jako determinanta podaży rozumiany jest jako zasób wiedzy i umiejętności dotyczące metod produkcji oraz stan i dostępność maszyn czy urządzeń. Usprawnienia techniki produkcji lub wprowadzenie nowej technologii produkcji mogą prowadzić do efektywniejszego wykorzystania posiadanych przez przedsiębiorców czynników produkcji i do wzrostu wielkości produkcji. W efekcie podaż rynkowa danego dobra prawdopodobnie wzrośnie.

3/ czynniki wynikające z działalności państwa, do których zaliczyć można:

- zmiany podatków i ceł, wpływające na zmianę kosztów ponoszonych przez oferentów związanych z dostarczeniem produktów na sprzedaż,

- dotacje (subwencje) udzielone producentom, które “rekompensują” im część kosztów związanych z wytworzeniem i dostarczeniem produktów na sprzedaż,

- zaostrzenie przepisów bezpieczeństwa pracy, powodujące konieczność ponoszenia dodatkowych nakładów na poprawę warunków bezpieczeństwa, co zwiększa koszty własne producentów,

- administracyjnie ustalone, narzucone dodatkowe koszty związane z ochroną środowiska, zaostrzeniem norm i przepisów ekologicznych itp.

4/ przewidywania przyszłych ekonomicznych warunków działania. Przewidywania te mogą dotyczyć na przykład poprawy lub pogorszenia się koniunktury gospodarczej w kraju czy możliwość zwiększenia eksportu. Jeżeli przewidywania te są optymistyczne, wówczas oferenci będą przygotowywać się do dostarczania większej oferty na rynek. Jeżeli przewidywać się będzie osłabienie koniunktury, wówczas zachowania producentów-oferentów będą ostrożniejsze i zmierzać będą ku ograniczaniu podaży (produkcji).

5/ zmiana liczby producentów i sprzedawców działających na danym rynku. Wielkość podaży rynkowej zależy również od liczby producentów i podmiotów zajmujących się dystrybucją danego towaru (dobra). Jeżeli przyjmiemy, że podmioty dostarczają taką wielkość oferty, która wyczerpuje ich możliwości produkcyjne, wówczas pojawienie się nowych producentów oznaczać będzie wzrost rozmiarów oferty rynkowej. Podobnie będzie działo się w sytuacji wycofania się części producentów, pod warunkiem, że pozostali producenci nie zwiększą swojej oferty. Niezbędne jest zatem założenie ceteris paribus dla analizy takiej sytuacji.

6/ katastrofy, kataklizmy, zdarzenia losowe. Wydarzenia niekontrolowalne mogą wpływać na wielkość oferty rynkowej, zwłaszcza w sytuacji, gdy produkcja i oferta danego dobra zależy od czynników losowych (np. warunków klimatycznych, geograficznych, społecznych itp.). Susza czy powódź w rolnictwie ma wpływ na wielkość plonów, podobnie jak urodzaj. Również wydarzenia społeczno-polityczne (np. wojna, rozruchy społeczne itp.) mogą kształtować wielkość produkcji danego dobra.

Działanie powyższych czynników produkcji powoduje zmianę podaży danego dobra, tzn., że ilość oferowana na sprzedaż danego dobra zmienia się dla każdego poziomu ceny. Ilustracją jest przesunięcie krzywej podaży - vide wykres II.6:

- wzrost podaży - przesunięcie krzywej S w prawo do S1,

- spadek podaży - przesunięcie krzywej S w lewo do S2.

Wykres II.6. Zmiana (wzrost lub spadek) podaży

Cena S₁ S S₂

P*

Q₁ Q Q₂ Ilość dobra

Równowaga rynkowa. Między wielkością popytu a poziomem cen istnieje zależność odwrotna, natomiast między wielkością podaży produktów i usług a poziomem cen są wprost proporcjonalne.

Tabela II.4. Popyt na paluszki i podaż paluszków w Żarowie

Cena paluszków w zł/szt.	Wielkość popytu na paluszki (sztuk)	Wielkość podaży paluszków (sztuk)
6 5 4 3 2 1	8 11 15 20 26 38	36 32 27 20 13 5

Źródło: opracowanie własne

W rezultacie krzywa popytu D ma nachylenie ujemne, natomiast krzywa podaży S ma nachylenie dodatnie. Różnokierunkowe reakcje sprzedawców i nabywców, dążących do realizacji własnych korzyści, prowadzą do zrównania się ilości oferowanej na sprzedaż z ilością jaką nabywcy chcą zakupić przy pewnym poziomie ceny P_R (patrz: wykres II.2.). Cenę tę nazywamy ceną równowagi rynkowej. Mówiąc inaczej cena równowagi, to cena równoważąca popyt i podaż. Jest to cena, po której nabywcy chcą nabyć dokładnie tyle samo produktu, ile po tej cenie sprzedawcy skłonni są go zaoferować.

Wykres II.7. Krzywa podaży i podaży

Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli II.4.

Ilość dobra Q_R sprzedawaną i kupowaną po cenie równowagi nazywamy ilością równoważącą rynek lub ilością odpowiadającą stanowi równowagi. Punkt przecięcia się krzywej popytu D z krzywą podaży S nazywamy punktem równowagi rynkowej i oznaczamy literą R.

Równowaga rynkowa, to taki stan rynku, w którym wszyscy sprzedawcy i nabywcy zaspokajają swoje aspiracje dotyczące sprzedaży produktów oraz ich zakupu. Nie występuje wówczas ani nadmiar podaży, który oznaczałby niezaspokojone aspiracje sprzedawców, ani nadmiar popytu, który oznaczałby niezaspokojone aspiracje nabywców. Wielkość popytu QD(PR) przy dane cenie jest równa wielkości podaży QS(PR) przy tej cenie: QD(PR) = QS(PR). Cena na rynku w danym czasie nie musi być ceną równowagi.

II.8. Stabilność równowagi rynkowej i czynniki zakłócające równowagę

Cena rynkowa w danym momencie może być wyższa od ceny równowagi lub od niej niższa. Funkcjonowanie na rynku ceny różnej od ceny równowagi rynkowej spowoduje powstanie na rynku nadwyżki bądź niedoboru podaży - vide wykres II.8. Jeżeli cena rynkowa P₂ jest wyższa od ceny równowagi to na rynku wystąpi nadwyżka podaży, co oznacza, że przy danym poziomie ceny sprzedawcy oferują więcej towarów niż wynosi zgłoszone zapotrzebowanie na nie. Część sprzedawców nie znajduje nabywców na swój produkt. Sytuacja taka stwarza bodźce do spadku ceny.

Wykres II.8. Nadwyżka i niedobór podaży na rynku

Cena

S

P₂

R

P_R

P₁

D

Q_D2 Q_S1 Q_R Q_D1 Q_S2 Ilość

Sprzedawcy, u których gromadzą się zapasy w celu pozbycia się ich będą skłonni obniżyć cenę. Natomiast nabywcy zareagują na obniżającą się cenę wzrostem zakupów. Obniżka ceny będzie trwała do momenty zrównania się wielkości podaży z wielkością popytu a cena osiągnie poziom ceny równowagi rynkowej.

Jeżeli cena rynkowa P₁ będzie niższa od ceny równowagi rynkowej to na rynku wystąpi nadwyżka popytu (niedobór podaży), co oznacza, że przy danej cenie zgłoszone zapotrzebowanie na dany towar przekracza ilość oferowaną na sprzedaż. Część nabywców nie będzie mogła nabyć pożądanych produktów. Wystąpią wówczas bodźce do wzrostu cen. Sprzedawcy widzą, że oferowane przez nich towary szybko zniknęły z rynku a na rynku pozostała jeszcze część nabywców, którzy chętnie zakupiliby większe ilości produktów, przy czym niektórzy z niezaspokojonych klientów są skłonni zapłacić za poszukiwane dobro wyższą cenę. Sprzedawcy, zachęceni taką sytuacją, będą oferowali więcej produktów po wyższej cenie. Rosnące ceny oddziałają zniechęcająco na chęć nabycia towaru, przynajmniej przez niektórych nabywców. Wzrost ceny będzie trwał do momentu aż osiągnie ona poziom ceny równowagi, przy którym wielkość popytu zrówna się z wielkością podaży.

Wykres II.9. Model pajęczyny

Cena

P₁ D₁ S₁ S

P₃ D₃ S₃

P_R R

P₄ S₄ D₄

P₃ S₂ D₂

D

Q₁ Q₃ Q_R Q₄ Q₂ Ilość

Podsumowując należy stwierdzić, że na rynku jest tylko jedna cena równoważąca popyt z podażą. Jeżeli cena rynkowa nie jest ceną równowagi rynkowej występują wówczas bodźce do zmiany ceny w kierunku poziomu równowagi. W tym sensie rynek jest mechanizmem samoregulującym się. Warto w tym momencie zwrócić uwagę na problem stabilności równowagi. Wyjaśnić go można w oparciu o model pajęczyny. Model ten obrazuje mechanizm dochodzenia do równowagi, przy założeniu, że podmioty gospodarcze starają się dostosować swoje oczekiwania (aspiracje) rynkowe do zmieniających się warunków. Innymi słowy, model ten uwzględnia opóźnienia czasowe w dostosowaniach rynkowych.

Jeżeli cena osiągnie poziom P₁, wówczas zapotrzebowanie rynkowe D₁ osiągnie, zgodnie z prawem popytu poziom Q₁, natomiast oferta producentów S₁ o poziomie Q₂. Tak duża oferta znalazłaby nabywców wówczas, gdyby cena nie przekroczyła poziomu P₂. Ten poziom ceny nie jest jednak interesujący dla wielu oferentów, którzy są skłonni dostarczyć Q₃ jednostek dobra. Taką ilość nabywcy są skłonni zakupić przy cenie P₃. Przy tym poziomie ceny producenci są jednak skłonni dostarczyć więcej dobra na poziomie S₃ o ilości Q₄. Taka ilość znalazłaby popyt przy cenie niższej o poziomie P₄. W efekcie kolejnych dostosowań ukształtuje się cena równowagi P_R i ilość równowagi Q_R. Powyższy model nie tylko pokazuje, w jaki sposób wielkość popytu i podaży dostosowują się do siebie, ale dodatkowo można sformułować warunki jakie muszą być spełnione aby rynek był stabilny. Warunki te dotyczą wielkości popytu i podaży powyżej i poniżej ceny równowagi.

Jeżeli powyżej punktu równowagi popyt jest mniejszy niż podaż, a poniżej punktu równowagi podaż jest mniejsza niż popyt, wówczas rynek jest stabilny, co oznacza, że w wyniku kolejnych dostosowań osiągnięty zostanie punkt równowagi. Krzywa podaży jest bardziej nachylona niż krzywa popytu. Rzeczywiste rynki dostosowują się bardziej do równowagi atraktorowej niż punktowej. Geometrycznie, szybkość osiągania punktu równowagi zależy od kąta, jaki istnieje między krzywą popytu i podaży. Jeżeli kąt ten jest równy 45^o, wówczas nie ma możliwości osiągnięcia punktu równowagi, chociaż istnieje pewna słaba stabilność układu. Jeżeli krzywa podaży jest mniej nachylona niż krzywa popytu, to wówczas układ rynkowy jest niestabilny.

Raz osiągnięta równowaga na rynku nie jest stanem stałym. Może ona ulegać zmianie na skutek oddziaływania na rynek różnych czynników. Czynniki te, to warunki zmieniające podstawowe elementy rynku: popyt i podaż. Zmienia się wówczas punkt równowagi rynkowej, tzn. że zmienia się cena równowagi rynkowej i ilość równowagi.

Główne czynniki powodujące zmianę równowagi rynkowej są następujące:

1. Przy założeniu stałej podaży, może wystąpić wzrost popytu lub spadek popytu. Jeżeli, np. na skutek wzrostu dochodów ludności wzrośnie popyt na paluszki (krzywa popytu D przesuwa się w prawo i nową funkcją popytu będzie krzywa D₁) wówczas, przy niezmienionej podaży, nabywcy będą zgłaszali większe zapotrzebowanie na to dobro, co spowoduje wzrost ceny równowagi do poziomu P_D1. Cena ta zostanie wyznaczona przez nowy punkt równowagi R₁ - punkt przecięcia się krzywej podaży S z krzywą popytu D₁. Nowy punkt równowagi wyznaczy również nową ilość równowagi Q_R1. Spadek dochodu ludności, przy założeniu ceteris paribus, spowoduje, że ludzie mniej chętnie będą wydawać pieniądze na paluszki, co spowoduje, że popyt na nie spadnie - krzywa popytu przesunie się do pozycji D₂. Spadek popytu pociągnie za sobą obniżenie ceny rynkowej.

Wykres II.10. Zmiany popytu a równowaga

Cena

S

P_D1 R₁

P_R R

P_D2 R₂ D₁

D

D₂

Q_R2 Q_R Q_R1 Ilość

Wyznaczony zostanie nowy punkt równowagi R₂, któremu będzie odpowiadać nowa ilość równowagi Q_R2 i nowa cena równowagi P_D2 .

Wykres II.11. Zmiany podaży a równowaga

Cena S₁

S

R₁ S₂

P_S1

P_R R

R₂

P_S2

D

Q_R1 Q_R Q_R2 Ilość

2. Przy założeniu stałego popytu, może nastąpić wzrost podaży lub spadek podaży. Jeżeli, np. na skutek spadku cen czynników produkcji w danym czasie wzrosła podaż paluszków - krzywa podaży przesunie się do pozycji S₂, to przy niezmienionym popycie punkt równowagi przesunie się z R do R₂, wystąpi spadek ceny równowagi do P_S2 i jednoczesny wzrost ilości równowagi do Q_R2. Jeżeli, np. na skutek kłopotów finansowych w jednej z piekarni nastąpi spadek podaży danego dobra, krzywa podaży przesunie się do S₁, wówczas spadnie ilość sprzedawanych paluszków na rynku do Q_R1 a cena równowagi wzrośnie do P_S1.

3. Możliwa jest również sytuacja, że na rynku nastąpi jednoczesna zmiana popytu i podaży rynkowej (obie krzywe D i S przesuną się). Przy czym możliwe są następujące zdarzenia:

a/ jednocześnie nastąpi wzrost popytu i wzrost podaży, co spowoduje wzrost ilości równowagi, natomiast aby określić kierunek zmiany ceny konieczna jest znajomość relacji tempa wzrostu popytu do tempa wzrostu podaży (nachylenie obu krzywych). Jeżeli popyt wzrośnie relatywnie bardziej niż podaż (krzywa D przesunie się bardziej w prawo niż krzywa S) wówczas cena rynkowa wzrośnie, jeżeli popyt i podaż zmienią się w tym samym stopniu, wówczas cena równowagi pozostanie na niezmienionym poziomie, natomiast jeżeli podaż wzrośnie bardziej niż popyt wówczas cena równowagi rynkowej spadnie.

b/ nastąpi jednoczesny spadek popytu i spadek podaży, co spowoduje zmniejszenie się wielkości sprzedaży, natomiast cena rynkowa, w zależności od stopnia zmiany popytu i podaży, może wzrosnąć, zmaleć lub pozostać na niezmienionym poziomie,

c/ wystąpi jednoczesny wzrost popytu i spadek podaży, co spowoduje wzrost ceny rynkowej, natomiast zmiana wielkości sprzedaży będzie zależała od tempa zmiany popytu i podaży. Możliwe są, (analogicznie jak wyżej w przypadku ceny) trzy możliwości: spadek lub wzrost wielkości sprzedaży albo nie nastąpi zmiana w ilości dobra odpowiadającego stanowi równowagi,

d/ nastąpi jednoczesny spadek popytu i wzrost podaży, co spowoduje spadek ceny rynkowej, natomiast w odniesieniu do zmiany wielkości sprzedaży możliwe są trzy sytuacje (analogicznie jak wyżej).

Powyższa analiza polega na porównywaniu stanów równowagi w co najmniej dwóch okresach. Podejście to nie wyjaśnia, jak zmienia się cena i ilość między jednym a drugim stanem równowagi. Określamy ją jako statykę porównawczą (komparatywną).

Prowadzona do tej pory analiza zmiany równowagi rynkowej pokazywała, jak na równowagę rynkową na rynku danego dobra może wpłynąć zmiana popytu na to dobro lub zmiana jego podaży, które zostały spowodowane działaniem jednej z wielu determinant popytu i podaży. Prezentując przyczyny zmian ceny i wielkości sprzedaży na poszczególnych rynkach nie należy zapominać, że wszystkie rynki w gospodarce rynkowej pozostają ze sobą w silnej współzależności (tworzy się system naczyń połączonych, jak w modelu równowagi ogólnej L.Walrasa), co oznacza, że zmiana sytuacji na rynku jednego dobra prawdopodobnie spowoduje zmianę równowagi rynkowej na rynku innego dobra.

Powyższe rozważania dotyczyły kształtowania się ceny rynkowej w efekcie działania mechanizmu rynkowego. Nie uwzględnialiśmy sytuacji, w których państwo wpływałoby na ceny rynkowe. We współczesnych gospodarkach mechanizm rynkowy dość często korygowany jest lub uzupełniany przez różne interwencje państwa. Można wyróżnić następujące podstawowe sposoby oddziaływania państwa na rynku:

- bezpośrednie ustalanie cen przez państwo, polegające na ustalaniu cen maksymalnych i cen minimalnych,

- pośrednie oddziaływanie na poziom cen rynkowych poprzez wpływanie na popyt lub podaż (polityka podatkowa, celna, system dotacji państwowych, racjonowanie),

Bezpośrednie ustalanie cen przez państwo oznacza, że ceny mogą się swobodnie kształtować na rynku, jednakże ich zmiany mogą dokonywać się wyłącznie do poziomu ustalonych przez państwo cen minimalnych i maksymalnych. Idea cen maksymalnych i minimalnych jest związana przede wszystkim z dążeniem państwa do obrony interesów (dochodów) nabywców i sprzedawców oraz przeciwdziałania spadkowi poziomu ich realnych dochodów.

Cena maksymalna jest to najwyższa cena, po jakiej dane dobro może być sprzedawane na rynku. Warunkiem skuteczności interwencji państwa na rynku za pomocą tego rodzaju cen jest ustalenie ceny maksymalnej na poziomie niższym od ceny równowagi rynkowej.

Wykres II.12. Cena maksymalna i cena minimalna

Cena

S

Cena

minimalna

R

P_R

Cena

maksymalna

D

Q_Dmin Q_Smax Q_R Q_SminQ_Dmax Ilość

Ceny maksymalne ustalane są przez państwo w interesie nabywców i mają umożliwić nabywcom, dysponującym relatywnie niskimi dochodami, dostęp do określonych dóbr. Najczęściej dotyczy to produktów o podstawowym znaczeniu, takich jak: woda, energia elektryczna, gaz i niektóre produkty żywnościowe. Ceny te są najczęściej wyrazem określonej polityki społeczno-ekonomicznej państwa. Stosowanie cen maksymalnych ma określone konsekwencje dla gospodarki. Powoduje powstanie niedoborów produktu na danym rynku, które oznaczają nasilenie poziomu losowości wymiany, powstanie rynku producenta, powstanie rynku nielegalnego, na którym dobro będzie wymieniane po cenie równowagi, wprowadzanie reglamentacji produktu (np. poprzez system kartek czy bonów) i długookresowe pogorszenie warunków technologicznych i warunków technologicznych produkcji oraz jej efektywności (zwiększenie marnotrawstwa itp.).

Cena minimalna jest to najniższa cena, po jakiej dany produkt może być sprzedawany (skupowany) na danym rynku. Warunkiem skuteczności interwencji państwa na rynku za pomocą takiego instrumentu jest, aby cena ta była wyższa od ceny równowagi rynkowej. Ceny minimalne ustalane są w interesie obrony producentów i mają im gwarantować odpowiedni poziom rentowności prowadzonej działalności. W gospodarce rynkowej ceny minimalne stosowane są najczęściej na rynkach produktów rolnych, a zwłaszcza jako ceny skupu tych produktów. Podobny charakter ma płaca minimalna, która jest również ceną minimalną na rynku pracy. Następstwem zastosowania ceny minimalnej jest powstanie na rynku nadwyżki podaży. Agendy rządowe (np. Agencja Rynku Rolnego w Polsce) muszą wówczas nabyć i zagospodarować nadwyżki produktów. Dokonuje się tego poprzez tworzenie zapasów państwowych lub zwiększenie eksportu nadwyżek. W długim okresie można podjąć działania mające na celu zmniejszenie podaży danego dobra (ograniczenie produkcji). Stosowanie cen minimalnych wymaga istnienia odpowiednich środków finansowych w ramach wydatków budżetowych.

Obok bezpośredniego ustalania cen, państwo może również wpływać na ceny poprzez oddziaływanie na popyt i podaż za pośrednictwem podatków i dotacji. Rozważmy początkowo podatki pośrednie, a zatem te które są wliczane w cenę produktu. Fundamentalną sprawą jest świadomość, że kiedy funkcjonuje podatek, to na rynku występują dwie ceny: cena, którą płacą nabywcy, tzw. cena popytu i cena, którą otrzymują sprzedawcy, tzw. cena podaży. Te dwie ceny różnią się między sobą wielkością podatku: cena, którą płacą nabywcy jest wyższa od ceny, którą otrzymają sprzedawcy o wartość podatku. W zależności od sposobu naliczania, można wyróżnić dwa rodzaje podatków pośrednich:

• podatek od ilości, to jest podatek nałożony na każdą kupowaną lub sprzedawaną jednostkę dobra,

• podatek od wartości (zwany podatkiem ad valorem) jest podatkiem wyrażonym w procentach od wartości towaru.

Jeżeli zostanie nałożony podatek od ilości sprzedawanego towaru (np. podatek akcyzowy od sprzedaży papierosów), wówczas producent/sprzedawca towaru z tytułu sprzedania każdej jednostki produktu zobowiązany jest do odprowadzenia do budżetu nałożonej kwoty podatku. Cena, którą otrzyma jest zatem mniejsza od ceny, którą zapłacił nabywca, właśnie o kwotę podatku. Należy pamiętać, że wielkość podaży dobra zależy od ceny podaży, tj. od sumy pieniędzy jaką dostawca faktycznie dostanie po opłaceniu podatku. Wielkość popytu będzie zależeć od ceny popytu, tj. sumy, którą zapłaci nabywca. Załóżmy, że podatek musi zapłacić sprzedawca, wówczas wpłynie to na ograniczenie wielkości oferty dla każdego poziomu ceny, krzywa podaży przesunie się w lewo (spadek podaży). Sprzedawca odpowiadając na pytanie: po jakiej cenie będzie sprzedawał poszczególne ilości dobra, będzie uwzględniał konieczność zapłacenia podatku, co zmniejszy jego przychód z każdej sprzedanej jednostki. W konsekwencji cena rynkowa dobra wzrośnie a ilość sprzedawana zmniejszy się.

Wykres II.13. Wpływ podatku na równowagę rynkową

Cena

S₁

S

R₁ Podatek

P_R1

P_R R

Podatek

D

Q_R1 Q_R Ilość

Kto ponosi ciężar opodatkowania: sprzedawcy czy nabywcy? Odpowiedź nie jest jednoznaczna. Ciężar podatku ponoszony przez nabywców równy jest różnicy pomiędzy nową ceną rynkową (cena po nałożeniu podatku P_R1) a poprzednią ceną rynkową (cena przed nałożeniem podatku P_R). Pozostałą część opodatkowania ponosi sprzedawca. Kto ponosi zatem większy ciężar podatku? W sytuacji wprowadzenia podatku od sprzedaży, który muszą zapłacić sprzedawcy, będą oni chcieli przerzucić jego ciężar na nabywców. Powodzenie tej operacji zależy od relacji pomiędzy elastycznością popytu a elastycznością podaży (od nachylenia krzywych popytu i podaży). Jeżeli popyt jest mniej elastyczny niż podaż, wówczas większy ciężar opodatkowania ponoszą nabywcy.

Nieco inna sytuacja występuje w przypadku wprowadzenia przez państwo dotacji. Jest ona rekompensatą dla sprzedawcy lub nabywcy. W pierwszym przypadku nastąpi przesunięcie krzywej podaży w prawo, w dół, natomiast w drugim - przesunięcie krzywej popytu w prawo, w górę.

• II.9. Elastyczność popytu

Kończąc prezentację najważniejszych wstępnych pojęć mikroekonomii warto wspomnieć o elastyczności popytu. Jest ona miarą względnej zmiany popytu w stosunku do względnej zmiany czynnika wpływającego na popyt. Najczęściej mówi się o cenowej lub dochodowej elastyczności popytu. Elastyczność cenową popytu E_p można zapisać według następującej formuły:

(II.8)

gdzie: E_p - elastyczność cenowa popytu, D_A - zmiana popytu na dobro A, D_A - popyt na dobro A, P_A - zmiana ceny dobra A, P_A - cena dobra A. Współczynnik ten informuje nas o ile zmieni się popyt na dobro A, jeżeli cena tego dobra zmieni się o jednostkę. Elastyczność cenowa popytu posiada zwykle znak ujemny, ponieważ w normalnych warunkach rynkowych, przy typowym przebiegu krzywej popytu (działaniu prawa popytu), zmiana ceny wywołuje odwrotną co do kierunku zmianę popytu.

Elastyczność mieszaną popytu E_m można zapisać według następującej formuły:

(II.9)

gdzie: E_m - elastyczność mieszana popytu, D_A - zmiana popytu na dobro A, D_A - popyt na dobro A, P_B - zmiana ceny dobra B, P_B - cena dobra B. Współczynnik ten informuje nas o ile zmieni się popyt na dobro A, jeżeli zmianie ulegnie cena dobra B. Dobro B może być w stosunku do dobra A substytutem, dobrem komplementarnym lub niezależnym. Może być ujemny, równy zero lub dodatni, w zależności czy dobra A i B są komplementarne, niezależne czy substytucyjne.

Elastyczność dochodową popytu E_d oznaczamy formułą:

(II.10)

gdzie: E_d - elastyczność dochodowa popytu, D_A - zmiana popytu na dobro A, D_A - popyt na dobro A, I - zmiana dochodu, I - dochód konsumenta. Współczynnik elastyczności informuje nas o tym, ile zmieni się popyt na dobro A, przy zmianie dochodu o jednostkę, Współczynnik ten jest dodatni dla dóbr normalnych oraz ujemny dla dóbr podrzędnych. Ponadto można zaobserwować, że jego wartość kształtuje się między zero a jeden dla dóbr podstawowych, natomiast dla dóbr luksusowych jest większa od jedności. Zależność między rodzajem dobra (elastycznością dochodową popytu), rozmiarami popytu na to dobro i zmianami dochodu konsumenta opisał po raz pierwszy niemiecki statystyk E.Engel (1821-1896) i noszą one nazwę praw Engla. Analiza wydatków budżetów domowych pozwala dostrzec, że wśród nabywanych dóbr występują dobra, charakteryzujące się różnymi współczynnikami elastyczności dochodowej popytu - D₁ dla dóbr o elastyczności dochodowej mniejszej od jedności, D₂ - dla dóbr wzorcowo elastycznych i D₃ dla dóbr o współczynniku elastyczności większej od jedności. Do pierwszej grupy często zalicza się żywność, do drugiej wydatki mieszkaniowe i na odzież, natomiast do trzeciej grupy dobra luksusowe.

Wykres II.14. Krzywe Engla

Dochód

D₃

D₁

D₂

Popyt

Powyższe współczynniki elastyczności możemy liczyć w sposób łukowy i punktowy. Elastyczność łukowa dotyczy odcinka krzywej popytu, natomiast punktowa odnosi się do zmian zmierzających granicznie do zera (w punkcie).

Wykres II.15. Położenie krzywej popytu a elastyczność popytu

Cena

D₁

D₂

D₃

D₅ D₄

Ilość

W zależności od wartości współczynnika elastyczności możemy mówić o popycie doskonale elastycznym D₁ (moduł-wartość bezwzględna współczynnika elastyczności zmierza do nieskończoności), elastycznym D₂ (moduł współczynnika jest większy od jedności), elastycznym wzorcowo D₃ (moduł współczynnika równy jest jedności), nieelastycznym D₄ (moduł współczynnika mieści się między jednością a zerem) oraz popycie doskonale nieelastycznym D₅ (moduł współczynnika elastyczności jest równy zero).

• Pytania i zadania kontrolne

1. Na czym polega gospodarowanie?

2. Jaki jest przedmiot mikroekonomii?

3. Czym jest potrzeba i jaka jest klasyfikacja potrzeb według A.Maslowa?

4. Przedstaw i wyjaśnij klasyfikacje dóbr w mikroekonomii (ekonomii).

5. Wyjaśnij pojęcie zasobów i czynników produkcji.

6. Jakie wyróżniamy rodzaje zasobów ekonomicznych?

7. Wyjaśnij pojęcie rzadkości.

8. Czym charakteryzuje się myślenie ekonomiczne?

9. Wyjaśnij sposoby wnioskowania logicznego.

10. Czym jest model ekonomiczny i na czym polega proces modelowania?

11. Czy różni się weryfikacja od falsyfikacji?

12. Wyjaśnij pojęcie racjonalności rzeczowej i metodologicznej?

13. Przedstaw warianty zasady racjonalnego gospodarowania.

14. Na czym polega nielogiczność stwierdzenia - maksymalizacja efektu, przy minimalizacji nakładów?

15. Na czym polega stosowanie zasady ceteris paribus?

16. Krótko scharakteryzuj na czym polega gromadzenie, porządkowanie, przetwarzanie i wykorzystanie danych ekonomicznych?

17. Jakie wyróżniamy rodzaje prezentacji danych ekonomicznych i czym one się różnią między sobą?

18. Przedstaw podstawowe narzędzia statystycznej „obróbki” danych ekonomicznych.

19. Przedstaw wybrane wskaźniki analizy ekonomicznej.

20. Wyjaśnij pojęcie i sposoby rozumienia rynku.

21. Przedstaw wybrane kryteria i sposoby klasyfikacji rynków.

22. Przedstaw pojęcie, rodzaje i znaczenie cen na rynku.

23. Przedstaw (w tym graficznie) pojęcie popytu i działanie prawa popytu.

24. Jakie czynniki i w jaki sposób kształtują poziom popytu na rynku (wykorzystaj analizę geometryczną)?

25. Przedstaw (w tym graficznie) pojęcie podaży i działanie prawa podaży.

26. Jakie czynniki i w jaki sposób kształtują poziom podaży na rynku (wykorzystaj analizę geometryczną)?

27. Wyjaśnij (w tym graficznie) pojęcie równowagi rynkowej.

28. Wyjaśnij (w tym graficznie) warunki stabilności rynkowej.

29. Wykorzystując model pajęczyny przedstaw sposób osiągania równowagi rynkowej.

30. W jaki sposób zmiana popytu wpływa na zmianę równowagi rynkowej (wykorzystaj analizę geometryczną)?

31. W jaki sposób zmiana podaży wpływa na zmianę równowagi rynkowej (wykorzystaj analizę geometryczną)?

32. W jaki sposób może wpływać jednoczesna zmiana popytu i podaży na równowagę rynkową (wykorzystaj analizę geometryczną)?

33. Czym jest cena maksymalna i jakie są konsekwencje jej wprowadzenia przez państwo dla rynku i gospodarki?

34. Czym jest cena minimalna i jakie są konsekwencje jej wprowadzenia przez państwo dla rynku i gospodarki?

35. Jak podatki modyfikują sytuację rynkową? Kto ponosi ich ciężar?

36. Jak dotacje modyfikują sytuację rynkową? Kto zyskuje na ich wprowadzeniu?

37. Wyjaśnij pojęcie elastyczności cenowej popytu. Oblicz jej wartość na dowolnym przykładzie.

38. Wyjaśnij pojęcie elastyczności mieszanej popytu. Oblicz jej wartość na dowolnym przykładzie.

39. Wyjaśnij pojęcie elastyczności dochodowej popytu. Oblicz jej wartość na dowolnym przykładzie.

40. Wyjaśnij działanie prawa Engla.

41. W jaki sposób położenie krzywej popytu zależy (odzwierciedla) od współczynnika elastyczności popytu?

• Literatura podstawowa i uzupełniająca

Becla A., Czaja S., Wstęp do ekonometrii i analizy taksonomicznej, Wałbrzych 1998

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Mikroekonomia, Warszawa 1999

Blaug M., Metodologia ekonomii, Warszawa 1995

Bremond J., Salort M., Odkrywanie ekonomii, Warszawa 1994

Czaja S., Sposoby interpretacji czasu w ekonomii i praktyce życia gospodarczego, Wrocław 2001.

Czaja S., Teoriopoznawcze i metodologiczne konsekwencje wprowadzenia prawa entropii do teorii ekonomii, AE Wrocław, Wrocław 1997.

Czaja S., Tutaj J., Liberalizm. Powstanie, rozwój i znaczenie myśli liberalnej., Wałbrzych 2000

Czarny E., Nojszewska E., Mikroekonomia, Warszawa 2000

Forlicz S., Jasiński M., Podstawy mikroekonomii, Wrocław-Poznań 1997

Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C., Ekonomia, Gdańsk 1991

Klimczak B., Mikroekonomia, AE Wrocław, Wrocław 1998

Mikroekonomia, red. S.Czaja, I.Rumianowska, Wałbrzych 1998

Nojszewska E., Podstawy ekonomii, Warszawa 1996

Ostaszewski J., Analiza finansowa i wycena firmy według standardów EWG, Warszawa 1992.

Podstawy ekonomii, red. R.Milewski, Warszawa 1999

Rekowski M., Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 1998

Sierpińska M., Jachna T., Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Warszawa 1998.często zalicza się żywność, do drugiej wydatki mieszkaniowe i na odzież, natomiast do trzeciej grupy dobra luksusowe.

Wykres II.14. Krzywe Engla

Dochód

D₃

D₁

D₂

Popyt

Powyższe współczynniki elastyczności możemy liczyć w sposób łukowy i punktowy. Elastyczność łukowa dotyczy odcinka krzywej popytu, natomiast punktowa odnosi się do zmian zmierzających granicznie do zera (w punkcie).

Wykres II.15. Położenie krzywej popytu a elastyczność popytu

Cena

D₁

D₂

D₃

D₅ D₄

Ilość

W zależności od wartości współczynnika elastyczności możemy mówić o popycie doskonale elastycznym D₁ (moduł-wartość bezwzględna współczynnika elastyczności zmierza do nieskończoności), elastycznym D₂ (moduł współczynnika jest większy od jedności), elastycznym wzorcowo D₃ (moduł współczynnika równy jest jedności), nieelastycznym D₄ (moduł współczynnika mieści się między jednością a zerem) oraz popycie doskonale nieelastycznym D₅ (moduł współczynnika elastyczności jest równy zero).

• Pytania i zadania kontrolne

42. Na czym polega gospodarowanie?

43. Jaki jest przedmiot mikroekonomii?

44. Czym jest potrzeba i jaka jest klasyfikacja potrzeb według A.Maslowa?

45. Przedstaw i wyjaśnij klasyfikacje dóbr w mikroekonomii (ekonomii).

46. Wyjaśnij pojęcie zasobów i czynników produkcji.

47. Jakie wyróżniamy rodzaje zasobów ekonomicznych?

48. Wyjaśnij pojęcie rzadkości.

49. Czym charakteryzuje się myślenie ekonomiczne?

50. Wyjaśnij sposoby wnioskowania logicznego.

51. Czym jest model ekonomiczny i na czym polega proces modelowania?

52. Czy różni się weryfikacja od falsyfikacji?

53. Wyjaśnij pojęcie racjonalności rzeczowej i metodologicznej?

54. Przedstaw warianty zasady racjonalnego gospodarowania.

55. Na czym polega nielogiczność stwierdzenia - maksymalizacja efektu, przy minimalizacji nakładów?

56. Na czym polega stosowanie zasady ceteris paribus?

57. Krótko scharakteryzuj na czym polega gromadzenie, porządkowanie, przetwarzanie i wykorzystanie danych ekonomicznych?

58. Jakie wyróżniamy rodzaje prezentacji danych ekonomicznych i czym one się różnią między sobą?

59. Przedstaw podstawowe narzędzia statystycznej „obróbki” danych ekonomicznych.

60. Przedstaw wybrane wskaźniki analizy ekonomicznej.

61. Wyjaśnij pojęcie i sposoby rozumienia rynku.

62. Przedstaw wybrane kryteria i sposoby klasyfikacji rynków.

63. Przedstaw pojęcie, rodzaje i znaczenie cen na rynku.

64. Przedstaw (w tym graficznie) pojęcie popytu i działanie prawa popytu.

65. Jakie czynniki i w jaki sposób kształtują poziom popytu na rynku (wykorzystaj analizę geometryczną)?

66. Przedstaw (w tym graficznie) pojęcie podaży i działanie prawa podaży.

67. Jakie czynniki i w jaki sposób kształtują poziom podaży na rynku (wykorzystaj analizę geometryczną)?

68. Wyjaśnij (w tym graficznie) pojęcie równowagi rynkowej.

69. Wyjaśnij (w tym graficznie) warunki stabilności rynkowej.

70. Wykorzystując model pajęczyny przedstaw sposób osiągania równowagi rynkowej.

71. W jaki sposób zmiana popytu wpływa na zmianę równowagi rynkowej (wykorzystaj analizę geometryczną)?

72. W jaki sposób zmiana podaży wpływa na zmianę równowagi rynkowej (wykorzystaj analizę geometryczną)?

73. W jaki sposób może wpływać jednoczesna zmiana popytu i podaży na równowagę rynkową (wykorzystaj analizę geometryczną)?

74. Czym jest cena maksymalna i jakie są konsekwencje jej wprowadzenia przez państwo dla rynku i gospodarki?

75. Czym jest cena minimalna i jakie są konsekwencje jej wprowadzenia przez państwo dla rynku i gospodarki?

76. Jak podatki modyfikują sytuację rynkową? Kto ponosi ich ciężar?

77. Jak dotacje modyfikują sytuację rynkową? Kto zyskuje na ich wprowadzeniu?

78. Wyjaśnij pojęcie elastyczności cenowej popytu. Oblicz jej wartość na dowolnym przykładzie.

79. Wyjaśnij pojęcie elastyczności mieszanej popytu. Oblicz jej wartość na dowolnym przykładzie.

80. Wyjaśnij pojęcie elastyczności dochodowej popytu. Oblicz jej wartość na dowolnym przykładzie.

81. Wyjaśnij działanie prawa Engla.

82. W jaki sposób położenie krzywej popytu zależy (odzwierciedla) od współczynnika elastyczności popytu?

• Literatura podstawowa i uzupełniająca

Becla A., Czaja S., Wstęp do ekonometrii i analizy taksonomicznej, Wałbrzych 1998

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Mikroekonomia, Warszawa 1999

Blaug M., Metodologia ekonomii, Warszawa 1995

Bremond J., Salort M., Odkrywanie ekonomii, Warszawa 1994

Czaja S., Sposoby interpretacji czasu w ekonomii i praktyce życia gospodarczego, Wrocław 2001.

Czaja S., Teoriopoznawcze i metodologiczne konsekwencje wprowadzenia prawa entropii do teorii ekonomii, AE Wrocław, Wrocław 1997.

Czaja S., Tutaj J., Liberalizm. Powstanie, rozwój i znaczenie myśli liberalnej., Wałbrzych 2000

Czarny E., Nojszewska E., Mikroekonomia, Warszawa 2000

Forlicz S., Jasiński M., Podstawy mikroekonomii, Wrocław-Poznań 1997

Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C., Ekonomia, Gdańsk 1991

Klimczak B., Mikroekonomia, AE Wrocław, Wrocław 1998

Mikroekonomia, red. S.Czaja, I.Rumianowska, Wałbrzych 1998

Nojszewska E., Podstawy ekonomii, Warszawa 1996

Ostaszewski J., Analiza finansowa i wycena firmy według standardów EWG, Warszawa 1992.

Podstawy ekonomii, red. R.Milewski, Warszawa 1999

Rekowski M., Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 1998

Sierpińska M., Jachna T., Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Warszawa 1998.często zalicza się żywność, do drugiej wydatki mieszkaniowe i na odzież, natomiast do trzeciej grupy dobra luksusowe.

Wykres II.14. Krzywe Engla

Dochód

D₃

D₁

D₂

Popyt

Powyższe współczynniki elastyczności możemy liczyć w sposób łukowy i punktowy. Elastyczność łukowa dotyczy odcinka krzywej popytu, natomiast punktowa odnosi się do zmian zmierzających granicznie do zera (w punkcie).

Wykres II.15. Położenie krzywej popytu a elastyczność popytu

Cena

D₁

D₂

D₃

D₅ D₄

Ilość

W zależności od wartości współczynnika elastyczności możemy mówić o popycie doskonale elastycznym D₁ (moduł-wartość bezwzględna współczynnika elastyczności zmierza do nieskończoności), elastycznym D₂ (moduł współczynnika jest większy od jedności), elastycznym wzorcowo D₃ (moduł współczynnika równy jest jedności), nieelastycznym D₄ (moduł współczynnika mieści się między jednością a zerem) oraz popycie doskonale nieelastycznym D₅ (moduł współczynnika elastyczności jest równy zero).

• Pytania i zadania kontrolne

83. Na czym polega gospodarowanie?

84. Jaki jest przedmiot mikroekonomii?

85. Czym jest potrzeba i jaka jest klasyfikacja potrzeb według A.Maslowa?

86. Przedstaw i wyjaśnij klasyfikacje dóbr w mikroekonomii (ekonomii).

87. Wyjaśnij pojęcie zasobów i czynników produkcji.

88. Jakie wyróżniamy rodzaje zasobów ekonomicznych?

89. Wyjaśnij pojęcie rzadkości.

90. Czym charakteryzuje się myślenie ekonomiczne?

91. Wyjaśnij sposoby wnioskowania logicznego.

92. Czym jest model ekonomiczny i na czym polega proces modelowania?

93. Czy różni się weryfikacja od falsyfikacji?

94. Wyjaśnij pojęcie racjonalności rzeczowej i metodologicznej?

95. Przedstaw warianty zasady racjonalnego gospodarowania.

96. Na czym polega nielogiczność stwierdzenia - maksymalizacja efektu, przy minimalizacji nakładów?

97. Na czym polega stosowanie zasady ceteris paribus?

98. Krótko scharakteryzuj na czym polega gromadzenie, porządkowanie, przetwarzanie i wykorzystanie danych ekonomicznych?

99. Jakie wyróżniamy rodzaje prezentacji danych ekonomicznych i czym one się różnią między sobą?

100. Przedstaw podstawowe narzędzia statystycznej „obróbki” danych ekonomicznych.

101. Przedstaw wybrane wskaźniki analizy ekonomicznej.

102. Wyjaśnij pojęcie i sposoby rozumienia rynku.

103. Przedstaw wybrane kryteria i sposoby klasyfikacji rynków.

104. Przedstaw pojęcie, rodzaje i znaczenie cen na rynku.

105. Przedstaw (w tym graficznie) pojęcie popytu i działanie prawa popytu.

106. Jakie czynniki i w jaki sposób kształtują poziom popytu na rynku (wykorzystaj analizę geometryczną)?

107. Przedstaw (w tym graficznie) pojęcie podaży i działanie prawa podaży.

108. Jakie czynniki i w jaki sposób kształtują poziom podaży na rynku (wykorzystaj analizę geometryczną)?

109. Wyjaśnij (w tym graficznie) pojęcie równowagi rynkowej.

110. Wyjaśnij (w tym graficznie) warunki stabilności rynkowej.

111. Wykorzystując model pajęczyny przedstaw sposób osiągania równowagi rynkowej.

112. W jaki sposób zmiana popytu wpływa na zmianę równowagi rynkowej (wykorzystaj analizę geometryczną)?

113. W jaki sposób zmiana podaży wpływa na zmianę równowagi rynkowej (wykorzystaj analizę geometryczną)?

114. W jaki sposób może wpływać jednoczesna zmiana popytu i podaży na równowagę rynkową (wykorzystaj analizę geometryczną)?

115. Czym jest cena maksymalna i jakie są konsekwencje jej wprowadzenia przez państwo dla rynku i gospodarki?

116. Czym jest cena minimalna i jakie są konsekwencje jej wprowadzenia przez państwo dla rynku i gospodarki?

117. Jak podatki modyfikują sytuację rynkową? Kto ponosi ich ciężar?

118. Jak dotacje modyfikują sytuację rynkową? Kto zyskuje na ich wprowadzeniu?

119. Wyjaśnij pojęcie elastyczności cenowej popytu. Oblicz jej wartość na dowolnym przykładzie.

120. Wyjaśnij pojęcie elastyczności mieszanej popytu. Oblicz jej wartość na dowolnym przykładzie.

121. Wyjaśnij pojęcie elastyczności dochodowej popytu. Oblicz jej wartość na dowolnym przykładzie.

122. Wyjaśnij działanie prawa Engla.

123. W jaki sposób położenie krzywej popytu zależy (odzwierciedla) od współczynnika elastyczności popytu?

• Literatura podstawowa i uzupełniająca

Becla A., Czaja S., Wstęp do ekonometrii i analizy taksonomicznej, Wałbrzych 1998

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Mikroekonomia, Warszawa 1999

Blaug M., Metodologia ekonomii, Warszawa 1995

Bremond J., Salort M., Odkrywanie ekonomii, Warszawa 1994

Czaja S., Sposoby interpretacji czasu w ekonomii i praktyce życia gospodarczego, Wrocław 2001.

Czaja S., Teoriopoznawcze i metodologiczne konsekwencje wprowadzenia prawa entropii do teorii ekonomii, AE Wrocław, Wrocław 1997.

Czaja S., Tutaj J., Liberalizm. Powstanie, rozwój i znaczenie myśli liberalnej., Wałbrzych 2000

Czarny E., Nojszewska E., Mikroekonomia, Warszawa 2000

Forlicz S., Jasiński M., Podstawy mikroekonomii, Wrocław-Poznań 1997

Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C., Ekonomia, Gdańsk 1991

Klimczak B., Mikroekonomia, AE Wrocław, Wrocław 1998

Mikroekonomia, red. S.Czaja, I.Rumianowska, Wałbrzych 1998

Nojszewska E., Podstawy ekonomii, Warszawa 1996

Ostaszewski J., Analiza finansowa i wycena firmy według standardów EWG, Warszawa 1992.

Podstawy ekonomii, red. R.Milewski, Warszawa 1999

Rekowski M., Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 1998

Sierpińska M., Jachna T., Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Warszawa 1998.

A.Becla, S.Czaja „Wstęp do ekonometrii i analizy taksonomicznej”, Wałbrzych 1998, str.57.

Szerzej poszczególne rodzaje związków i zależności występujących w życiu gospodarczym i otaczającej nas rzeczywistości znaleźć można w pracy S.Czai, Teoriopoznawcze i metodologiczne konsekwencje wprowadzenia prawa entropii do teorii ekonomii, AE Wrocław, Wrocław 1997.

M.Sierpińska, T.Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, Warszawa 1998.

J.Ostaszewski „Analiza finansowa i wycena firmy według standardów EWG”, Warszawa 1992.

Szerzej na ten temat: S.Czaja, Sposoby interpretacji czasu w ekonomii i praktyce życia gospodarczego, Wrocław 2001.

Nieograniczone potrzeby

Rzadkość zasobów

Gospodarowanie

Korzyści z dokonanego wyboru

Koszt alternatywny wyboru

Potrzeby samorealizacji

Potrzeby uznania i akceptacji

Potrzeby kontaktów społecznych

Potrzeby bezpieczeństwa i zachowania życia (gatunku)

Potrzeby biologiczne (podstawowe)

Zasoby ludzkie

Zasoby kulturowe

Zasoby kapitałowe

Zasoby informacyjne

Zasoby przyrodnicze

OCZEKIWANY POPYT NA TOWARY/USŁUGI KONSUMPCYJNE

OCZEKIWANY POPYT NA TOWARY PRODUKCYJNE

DECYZJA O PRODUKCJI

WARUNKI PRODUKCJI OKREŚLAJĄ LICZBĘ PRACOWNIKÓW KONIECZNYCH DO REALIZACJI PRODUKCJI

POZIOM ZATRUDNIENIA

Własność prywatna

Własność spółdzielcza

Własność publiczna

Własność indywidualna

Własność zbiorowa

Spółdzielnie

Przedsiębiorstwo państwowe

Przedsiębiorstwo municypalne

Kapitalistyczna

Drobnotowarowa

Pracownicza

Państwowa

Komunalna

85

---