038 fn

wicnia jednostajności świata, które pozostaje tylko założeniem (w dodatku o sensie znacznie mniej jasnym niż sens zasady indukcji).

Zagadnienia usprawiedliwienia indukcji nie można skwitować stwierdzeniem, że problem przestaje istnieć z chwilą uznania, że indukcja nic jest główną metodą nauk empirycznych (por. niżej). Zagadnienie usprawiedliwienia indukcji można bowiem tak przefbrmułować, żeby odnosiło się ono do metody empirycznej w ogóle. Dotychczasowe rozważania wymownie pokazały, że z jednej strony problem faktu w naukach empirycznych jest niezmiernie subtelnym zagadnieniem (nie istnieją nagie fakty!), a z drugiej strony nauki te niewątpliwie czerpią całą swoją dynamikę i skuteczność w badaniu świata właśnie z empirii. Metoda empiryczna wymaga więc usprawiedliwienia. Jego znalezienie stanowi jedno z głównych zadań filozofii nauki.

4.5. Przykład zastosowania indukcji

Kiedyś przypisywano indukcji przesadnie wielką rolę w naukach empirycznych, obecnie panuje tendencja do jej całkowitego negowania. Ta druga skrajność jest również nieuzasadniona. Niezwykle pouczającym przykładem badań, wykorzystujących pewne elementy metody indukcyjnej, jest odkrycie przez Mendelejewa okresowej tablicy pierwiastków chemicznych. Przykład ten staje się jeszcze bardziej interesujący, gdy uświadomić sobie, że nie idzie w nim o prostą klasyfikację (w takim przypadku stosowanie indukcji jest czymś trywialnym), lecz o odkrycie mające doniosłe znaczenie dla podstaw współczesnej fizyki.

Mendelejew usiłował uszeregować pierwiastki chemiczne według wzrastającego ciężaru atomowego w postaci tablicy tak, aby pierwiastki o podobnych własnościach znalazły się jedne pod drugimi. Okazało się, że w tablicy sporządzonej według tego przepisu występuje wyraźna okresowość własności chemicznych. Mendelejew zauważył jednak, że okresowość u jest naruszona: w kolumnie pomiędzy pierwiastkami Ca^ (wapń) i Ti_w (tytan) występuje jakby luka we własnościach chemicznych. Mendelejew przepowiedział więc istnienie nieznanego pierwiastka chemicznego o własnościach wypełniających spostrzeżoną lukę. Pierwiastek ten istotnie odkryto (dziś nazywa się go skandem), a jego własności chemiczne okazały się prawic dokładnie takie, jak przepowiedziane przez Mendelejewa. Uczony ten jeszcze dwukrotnie powtórzył podobny sukces. Najwięcej sławy przysporzyło mu przepo-wiedzenie istnienia i własności pierwiastka odkrytego dwadzieścia lat później i nazwanego germanium.

J. Bronowski, komentując odkrycie Mendelejewa, pisze: „Trafne odgadnięcie Mendelejewa własności nieznanych pierwiastków chemicznych pokazało, że indukcja w rękach naukowców jest znacznie bardziej skomplikowanym procesem niż przypuszczał Bacon i inni filozofowie. W nauce nie dokonujemy prostego, liniowego postępu od znanych do nieznanych przypadków. Raczej pracujemy, jakby rozwiązując krzyżówkę...”⁷. Czy Mendelejew w ogóle posłużył się indukcją? W pierwszej fazie badań, kiedy to porządkował pierwiastki chemiczne według ciężaru atomowego i własności chemicznych, niewątpliwie tak. Potem nastąpiło „rozwiązywanie krzyżówki”. Albo — używając bardziej metodologicznego języka - Mendelejew skonstruował pewien hipotetyczny model (w którym elementy pochodzące z indukcji były silnie uzupełnione intuicją), wyprowadził z tego modelu przewidywania empiryczne, a następnie przewidywania te zostały potwierdzone doświadczalnie.

Przykład ten nie tylko trafnie ukazuje pomocniczą rolę indukcji w badaniach naukowych, ale ilustruje również tzw. hipotetyczno-de-dukcyjną metodę, propagowaną przez Poppera jako podstawowa metoda nauk empirycznych.

4.6. Metoda hipotetyczno-dedukcyjna

Metoda ta składa się z trzech, wyżej wspomnianych etapów:

1. Postawienie hipotezy. Jej motywacja na razie jest nieistotna. Może

się ona nawet przyśnić uczonemu (ale historia nauki uczy, że posta-

-39-