050 (8)

Np. nie jest elementarna opozycja między klasą kj form mianownika lp. rzeczowników (funkcja z,) i klasą kj form dopełniacza lm. rzeczowników (funkcja z,). Istnieje bowiem klasa funkcjonalna ^ form dopełniacza lp. (funkcja z_m), wchodząca (a) z kj w opozycję opartą na przeciwstawieniu funkcji x, ‘mianownik’ Xj ‘dopełniacz’ przy identyczności funkcji y_} ‘lp.’ oraz (b) z kj w opozycję y_t ‘lp.’ * yj ‘lm.’.

Opozycja funkcjonalna między formami M. lp. i formami D. lp. jest więc efektem nałożenia się dwu opozycji: ‘M.’ (x;) - ‘D.’ (xj) oraz ‘lp.’ (y^ - ‘lm.’ (yj). Istnienie w systemie trzech powyższych klas funkcjonalnych pociąga za sobą istnienie w nim również czwartej klasy k_n o funkcji z_IJ = x_i ‘M.’ + y_} lm.’

2. Opozycje funkcjonalne, o których mowa w punkcie 1. są wyrażane za pomocą środków morfologicznych. Tzn. dla każdej klasy funkcjonalnej k_; pozostającej w elementarnej opozycji do pewnej innej klasy kj istnieje niepusty, swoisty dla kj zbiór morfologicznych wskaźników przynależności wyrazów gramatycznych do tej klasy funkcjonalnej - morfologicznych wykładników funkcji swoistej danej klasie funkcjonalnej. Każdy taki ponadjednoelementowy zbiór izofunkcyjnych (wyrażających tę samą funkcję) wykładników morfologicznych tworzy pewien system cząstkowy podporządkowany swoistym dla danej klasy funkcjonalnej regułom doboru reprezentacji danej funkcji (reguł wyboru wykładnika danej funkcji ze zbioru jej możliwych wykładników).

Np. opozycja form 1. i 2. os. czasownika wyrażana jest przez swoiste dla każdej z tych klas morfemy - końcówki osobowe czasownika: tak np. dobór wykładników 1. os. zależny jest od gramatycznego znaczenia (kategorii) czasu i trybu, a także od leksykalno-morfologicznych uwarunkowali (przynależność danego czasownika do pewnej klasy koniugacyjnej). Podobnie opozycja form mianownika lp. i mianownika lm. rzeczowników jest morfologicznie wyrażana przez różne zbiory końcówek fleksyjnych mianownika lp. i końcówek mianownika lm.

Z powyższych rozważali wynika, że: (a) wszystkie wyrazy należące do klasy k, pozostającej w elementarnej opozycji do klasy kj mają wspólną funkcję (zawierają pewien wspólny komponent znaczeniowy) , przeciwstawną funkcji (komponentowi znaczeniowemu) y_} właściwej wyrazom gramatycznym klasy kj; (b) każdej z tych funkcji jest przypisany pewien swoisty dla niej zbiór wykładników morfologicznych wyrażających tę funkcję.

Opozycję funkcjonalną spełniającą oba powyższe warunki, tzn. opozycję elementarną wyrażaną środkami morfologicznymi, nazwiemy bezpośrednią opozycją morfologiczną.

Np. formy mianownika lp. i mianownika lm. rzeczowników pozostają w bezpośredniej opozycji morfologicznej, podobnie jak formy mianownika i dopełniacza lp., czy też 1. i 2. os. lm. czasowników.

Nieelementarną opozycję funkcjonalną wyrażaną środkami morfologicznymi nazwiemy pośrednią opozycją morfologiczną; jest ona zawsze wynikiem nałożenia się dwu (lub więcej) bezpośrednich opozycji morfologicznych.

Np. klasa form mianownika lp. i form dopełniacza lm. rzeczowników pozostają w pośredniej opozycji morfologicznej, ponieważ (jak wykazaliśmy wyżej) można udowodnić, że opozycja ta jest produktem nałożenia się dwu bezpośrednich opozycji morfologicznych (‘M.’ - ‘D.’ oraz ‘lp.’ - ‘lm.’).

Zbiór wszystkich klas funkcjonalnych wchodzących między sobą w bezpośrednią opozycję morfologiczną tworzy kategorię morfologiczną. Każda klasa funkcjonalna k, wchodząca do danej kategorii morfologicznej charakteryzuje się swoistą dla tej klasy funkcją y_x, różną od funkcji y_s innej dowolnej klasy kj wchodzącej do tej samej kategorii morfologicznej. Funkcje y,,y_r ..., y„ klas funkcjonalnych kj, kj, ...,k„ tworzących daną kategorię morfologiczną nazwiemy wartościami tej kategorii morfologicznej (wartości kategorii gramatycznej bywają też nazywane gramemami). Każda kategoria morfologiczna przybiera dokładnie tyle wartości (składa się z tylu gramemów). ile klas funkcjonalnych tworzy tę kategorię morfologiczną. Każdemu wyrazowi gramatycznemu przysługuje jedna i tylko jedna wartość danej kategorii morfologicznej.

Tak więc np. w omówionym w punkcie 1. przykładzie opozycji funkcjonalnych klas kj,kj,k_m (założywszy, że mamy do czynienia z opozycjami morfologicznymi) funkcje Xj, Xj oraz y_x, yj są wartościami (gramemami), odpowiednio, morfologicznej kategorii X oraz Y. W przytoczonym tamże przykładzie opozycji form mianownika lp. i dopełniacza lm. rzeczowników mamy do czynienia z dwoma różnymi wartościami morfologicznej kategorii przypadka: ‘M.’ i *D.' oraz z dwoma różnymi wartościami morfologicznej kategorii liczby ‘lp.’ i ‘lm.’.

Zauważmy, że wartość kategorii gramatycznej (gramem) może być zdefiniowana tylko poprzez

50