051 (8)

odniesienie (przeciwstawienie) jej do wszystkich innych wartości współtworzących daną kategorię morfologiczną. Oznacza to, że wartość kategorii morfologicznej (gramem) jest relacyjną jednostką funkcjonalną określaną przez sieć bezpośrednich opozycji morfologicznych, w jakie klasa funkcjonalna ki wchodzi ze wszystkimi innymi klasami funkcjonalnymi danej kategorii. Wartości jednej kategorii morfologicznej wzajemnie się warunkują: wyjaśnienie funkcji danej wartości (danego gramemu) możliwe jest tylko poprzez wskazanie miejsca tej wartości w mikrosystemie, jakim jest dana kategoria morfologiczna. Każda kategoria morfologiczna tworzy bowiem pewien zamknięty mikrosystem będący siecią bezpośrednich opozycji morfologicznych między klasami funkcjonalnymi wchodzącymi do danej kategorii.

2.5.6. Leksem, znaczenie leksykalne, znaczenie gramatyczne

Odwołując się do wprowadzonych pojęć możemy zdefiniować leksem jako abstrakcyjną jednostkę językową (konstrukt gramatyczny), której odpowiada klasa wszystkich i tylko takich wyrazów (form) gramatycznych, które: (a) pozostają względem siebie w bezpośredniej lub pośredniej opozycji morfologicznej, (b) różnica funkcjonalna między nimi sprowadza się do różnicy wartości kategorii morfologicznych przysługujących poszczególnym formom gramatycznym, (c) różnice formalne między tymi formami wynikają z różnicy wykładników morfologicznych wartości tych kategorii morfologicznych.

Tak zdefiniowany leksem nie obejmuje leksembw supletywnych (zob. „Kategorie morfologiczne”, 3.2.3.), gdyż warunek (c) sprowadza się do wymagania identyczności tematu fleksyjnego form gramatycznych wchodzących do jednego leksemu.

Składnik znaczeniowy (funkcja językowa), którym formy gramatyczne, należące do jednego leksemu, nie różnią się między sobą, a więc składnik znaczeniowy (funkcja językowa) wspólny dla wszystkich form gramatycznych leksemu, charakteryzujący leksem jako całość (nie zaś jego poszczególne formy gramatyczne) jest znaczeniem leksykalnym danego leksemu, a zarazem znaczeniem leksykalnym każdej formy gramatycznej tego leksemu. Na znaczenie formy gramatycznej dowolnego leksemu, będącego niejednoelementową klasą form gramatycznych, składa się więc znaczenie leksykalne danego leksemu oraz zbiór przysługujących danej formie wartości kategorii morfologicznych. Zbiór tych wartości nazywać będziemy funkcją gramatyczną lub znaczeniem gramatycznym danej formy. Np. forma gramatyczna reprezentowana przez wyraz tekstowy stołów zawiera znaczenie leksykalne ‘mebel w kształcie blatu opartego na nogach, stół* oraz znaczenie gramatyczne ‘dopełniacz, liczba mnoga’ (gdzie ‘dopełniacz’, ‘liczba mnoga’ są nazwami wartości kategorii gramatycznej przypadka i liczby przysługujących formie stołów).

Klasa form gramatycznych odpowiadających jednemu leksemowi może być klasą wieloelementową (np. {stół, stołu, ..., stołów, ...}, {pisać, pisze, ..., pisaliby, ...}) lub jednoelementową (np. {przez}, {i}, {chociaż}, {halo}). Leksem, któremu odpowiada wieloelementowa klasa form gramatycznych, jest leksemem odmiennym, jeśli wszystkie formy tego leksemu nie są reprezentowane przez jeden niezmienny ciąg wyrazów tekstowych. Np. odmiennym leksemem jest stół, reprezentowany przez zbiór form tekstowych {stół, stołu, .... stoły,.... stołach}. Leksem, któremu odpowiada jednoelementową klasa form gramatycznych, jest leksemem nieodmiennym, np. leksemy PRZEZ, HALO,

51