07 (53)

kład, zasadnicze różnice — i to zarówno ogólne, jak szczegółowe — pomiędzy trwałym sposobem rejestrowania danych i rekonstruowanym przez obserwatora fragmentem rozmowy. Współczesna dostępność technik trwałego rejestrowania danych, i to w poręcznym i dogodnym formacie, stwarza cały zestaw możliwości. Wykorzystanie techniki wideo, filmu, fotografii czy zapisu audio oferuje wiele możliwości gromadzenia i przechowywania danych.

Z przedstawionych wcześniej przyczyn wynika, że etnograf powinien dążyć do nagrywania prowadzonych wywiadów. Dostępność przenośnych magnetofonów umożliwia ponadto gromadzenie danych także w wielu innych sytuacjach społecznych. Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z nagraniami wywiadów czy innych, „naturalnie zachodzących” interakcji społecznych, pojawia się wiele podobnych kwestii dotyczących przetwarzania i gromadzenia danych.

Należy jednak zwrócić uwagę, że zapis magnetofonowy nie stanowi najdoskonalszej i kompletnej techniki zapisu. W niektórych przypadkach hałas pojawiający się w tle może spowodować, że nagranie staje się właściwie niezrozumiałe. Poza tym zapis magnetofonowy jest bardzo selektywny. Nie tylko pomija on zachowanie niewerbalne, ale niekiedy nawet to, do kogo się zwracamy. Dostępność urządzeń nagrywających w terenie nie zwalnia zatem z konieczności prowadzenia obserwacji i sporządzania notatek. W rzeczywistości nadmierne zaufanie do zapisu magnetofonowego może zniekształcić doświadczenie terenowe w ten sposób, że ogranicza gromadzenie danych wyłącznie do tego, co może być nagrane, i koncentruje uwagę na samej wypowiedzi. Co więcej, opracowywanie nagranych materiałów wiąże się ze znacznymi wydatkami. Muszą być one transkrybowane i choć brak tu jakichkolwiek żelaznych reguł, to jednak zwykle zabieg ten pochłania więcej czasu (często pięciokrotnie lub więcej) niż samo nagrywanie.

Nie zamierzamy przedstawiać tu szczegółowej instrukcji transkry-bowania, ale warto poczynić kilka ogólnych uwag. Po pierwsze, należy zdecydować, czy pełna transkrypcja jest konieczna. Alternatywą jest potraktowanie taśmy magnetofonowej jak dokumentu, następnie opracowanie indeksu (za pomocą techniki licznika obrotów) i streszczenie większości, a transkrybowanie tylko tego, co wydaje się najważniejsze. W ten sposób zaoszczędzić można wiele czasu, jakkolwiek istnieje ryzyko, że pominie się istotny materiał, zwłaszcza że ocena tego co ważne zmienia się z upływem czasu.

Gdy zachodzi potrzeba transkrybowania, należy zdecydować, jak szczegółowo to robić. Istnieją ustalone sposoby zapisu fonetycznego, które służą do celów analizy rozmów i dyskusji. Wykorzystuje się w nich znaki typograficzne standardowej klawiatury odpowiadające podstawowym cechom mowy (takim jak pauzy, nakładanie się i przerwy). Można z nich korzystać, aby pokazać, kiedy rozmówca przyspieszał lub zwalniał, na co kładł nacisk albo gdy wypowiedź stawała się głośniejsza. Dla niektórych celów badawczych będzie to miało podstawowe znaczenie, dla innych zaś okaże się to nieco mniej ważne. Jest oczywiste, że bardziej szczegółowa transkrypcja zabiera więcej czasu. Z tego powodu zaplanowanie i przeprowadzenie badań z wykorzystaniem techniki zapisu magnetofonowego wymaga podjęcia strategicznych decyzji dotyczących rodzaju danych, jakie zamierza się pozyskać oraz stopnia szczegółowości, jaki chcemy zachować w transkrypcji. (Na temat dyskusji dotyczącej transkrypcji zob. Atkinson, I992b).

Gromadzenie i wykorzystywanie materiałów wizualnych jest zagadnieniem obszernym i specjalistycznym. W antropologii społecznej istnieje długa i silna tradycja filmu etnograficznego — realizowanego często przez profesjonalistów z antropologiem jako konsultantem bądź drugim reżyserem. W ten sposób monografii etnograficznej towarzyszy jeden lub więcej filmów dokumentalnych (por. Crawford i Tui ton, 1992). Filmy etnograficzne mają własne konwencje narracyjne i odrębny styl (Loizos, 1993). Niezależnie od charakteru mediów wizualnych film etnograficzny nie stanowi bezpośredniej ani neutralnej reprezentacji rzeczywistości społecznej. Jest tak samo subiektywny jak wszelkie inne sposoby reprezentacji (MacDougall, 1992; Martinez, 1992).

Wszystkie te uwagi niemal w całości odnoszą się do zapisu wideo. Dostępność stosunkowo tanich i poręcznych kamer wideo spowodowała, że technika ta stała się atrakcyjnym sposobem rejestrowania danych. Należy jednak pamiętać o selektywności zapisu wideo, zwłaszcza gdy dokonuje się go w zamkniętych pomieszczeniach. Trzeba zdecydować, czy kamera ma być stacjonarna czy przenośna, kiedy użyć stałej, a kiedy zmiennej ogniskowej oraz gdzie i jak winna być ona umieszczona. W sytuacji, gdy ogniskowa i położenie kamery się zmieniają, posługiwanie się nią jest bardzo absorbujące. W takich warunkach jednoczesne prowadzenie obserwacji i notowanie jest trudne, jeśli w ogóle możliwe. Niemniej jednak obserwacja uzupełniająca i notowanie prawie na pewno są konieczne. Również w tym wypadku

193