088 fn

Jeżeli natomiast do badania ewolucji nauki zastosuje się metody logicznej analizy zawartości teorii naukowych i związków pomiędzy teoriami, wystąpi tendencja do racjonalizowania, czyli ujawniania tych elementów obrazu, które układają się w logiczną całość. Ta metoda niewątpliwie faworyzuje metodologiczny intemalizm.

Trzeba podkreślić, że obie tendencje mają swoje źródło w zastosowanych metodach. Metoda badania ujawnia to, do czego została zaprojektowana.

Naturalna w tym kontekście wydaje się idea komplementarności, a więc myśl, bv katastroficzność rozwoju i jego racjonalność traktować jako .uzupełniające się wielkości”. Prawdziwy mechanizm rozwoju nauki byłby .czymś trzecim”, czymś, co ujawnia bądź swoje oblicze katastroficzne. bądź oblicze racjonalne, zależnie od zastosowanych metod badania.

Niestety jednak tak rozumiana kompłementamość pozostanie słownym wybiegiem - a więc niczego nic wyjaśni - dopóki nie poda się jakichś konkretnych związków, ujawniających mechanizmy „wzajemnego uzupełniania się” obydwu „aspektów”, czyli związków, które w naszym przypadku odgrywałyby analogiczną rolę do roli relacji nieoznaczoności Hcisenberga w mechanice kwantowej (ustalających zależności pomiędzy komplementarnymi wielkościami, takimi jak położenie i pęd). Ponieważ rozwój nauki jest procesem makroskopowym o niezwykłym stopniu złożoności, szanse na znalezienie efektywnie pracującego odpowiednika relacji nieoznaczoności są znikome, stąd też ideologia komplementarności w przypadku katastroficznego i racjonalnego rozwoju nauki może oznaczać najwyżej mgliste intuicje', jest ona raczej unikiem niż wyjaśnieniem czegokolwiek. Jeżeli mamy odwoływać się do pomocy fizyki, to wsparcia powinniśmy szukać nie w teoriach mikroświata, lecz w tych teoriach, które dotyczą wprost makroskopowych zjawisk statystycznych związanych z produkowaniem informacji, czyli tworzeniem nowych struktur. Jak widzieliśmy wyżej, oczywistym kandydatem jest teoria powstawania struktur dyssypacyj-nych w nieliniowych reżimach ewolucyjnych.

9.4. Bifurkacyjny model rozwoju nauki

Mówiąc najogólniej, zgodnie z teorią nieliniowej ewolucji, rozwój nauki przeżywa fazy stacjonarne i fezy bifurkacji. W fezach stacjonarnych nauka rozwija się „normalnie”, z silną przewagą mechanizmów pochodzących z „wewnętrznej logiki rozwoju" lub - by użyć terminologii wprowadzonej przez Lakatosa — w ramach danego programu badawczego. W stanach bifurkacyjnych nauka przeżywa „okresy wrzenia". W takich okresach małe, nierzadko przypadkowe zmiany mogą istotnie wpływać na przebieg wypadków. Metody historyczne czy nawet socjologiczne lub psychologiczne lepiej nadają się do badania nauki w „okresach wrzenia” niż odwoływanie się do „wewnętrznej racjonalności” rozwoju wiedzy. Tego rodzaju stany w pełni zasługują na miano rewolucji.

Ale podobieństwo z obrazem proponowanym przez Kuhna jest tu czysto zewnętrzne. W Kuhnowskim obrazie przed rewolucją i po rewolucji wszystko jest niewspółmierne, a w okresie rządów ustalonego paradygmatu nie panuje logika, lecz socjologiczne prawa dominacji grup uczonych. W modelu nieliniowej ewolucji nauki rzeczy przedstawiają się drastycznie odmiennie. Cały czas rządzą prawa „wewnętrznej logiki”, ale logika ta jest „statystyczna” i „nieliniowa". W okresach stacjonarnych mamy do czynienia z „porządkiem przez fluktuacje”, a w okresach bifurkacji - ze „stanami wrzenia”, ale stany te nie są wbrew dotychczasowej logice, lecz na skutek dotychczasowej logiki rozwoju, nie są czymś z zewnątrz, lecz w sposób istotny należą do „reguł gry”. Jeżeli w tych stanach metody historyczno-socjologiczne są bardziej skuteczne od metod analityczno-logicznych, to jedynie dlatego, że logiczna struktura tych stanów jest zbyt skomplikowana, by dało się ją ująć w proste schematy znanej nam logiki.

Zgodnie z modelem nieliniowej ewolucji nauki, stosunkowo łatwo dokonuje się przewidywań dotyczących przyszłości rozwoju nauki w trakcie jej fezy stacjonarnej. Natomiast okresy bifurkacji sprawiają, że przewidywania długofalowe - sięgające poza najbliższy stan bifor-

-89-