104D88

Rozdział XIII

SUB ST AKTYWIZACJA PRZYMIOTNIKÓW W JĘZYKU POLSKIM ¹ § 1. ISTOTA I WYKŁADNIKI FORMALNE SUBSTANTYWIZACJI PRZYMIOTNIKÓW

^Substantywizacja polega na przyjęciu przez inne części mowy cech właściwych rzeczownikowi (Cechy charakterystyczne rzeczownika to: kategoria znaczeniowa rzeezowności. pełnienie funkcji podmiotu jako podstawowej funkcji składniowej oraz zdolność przyjmowania przydawek, technika opisująca, specyficzne właściwości słowotwórcze i fleksyjneJ (tiechy charakterystyczne wyrazów przymiotnych: kategoria znaczeniowa cechy, pełnienie funkcji przydawek jako funkcji podstawowej, technika opisująca. różne od rzeczownikowych właściwości słowotwórcze i fleksyjne^

^Przejście wyrazu przymiotnego w rzeczownik polega na przemianie dwu pierwszych cech, tj. kategorii znaczeniowej i dyspozycyj składniowychTlTrzy pozostałe cechy:^technika znaczeniowa oraz właściwości słowotwórcze i fleksyjne, przynajmniej w bezpośrednim stadium po dokonaniu się procesu, pozostają bez zmiany7\lfp. wyraz ‘podróżny w wyrażeniu strój podróżny oznacza cecnę oraz pełni rolę przydawki. Wyraz podróżny w zdaniu: Zmęczony podróżny odpoczywał — oznacza osobę, w zdaniu zaś pełni rolę podmiotu oraz jest nosicielem cechy oznaczonej przy dawką. Technikę znaczeniową, budowę słowotwórczą oraz właściwości fleksyjne wyraz podróżny zachował bez zmiany.

Masowość zjawiska substantywizaeji wyrazów przymiotnych jest widoczna i w innych językach; por. np.: greckie to aga thm —

iobro, łac. adulescens = młodzieniec, frane. le sarant — uczony,

the adult = dorosły, niem. der Beklagte = oskarżony, ros. _fkazujemoje = orzeczenie, czes. bemi = poborca podatkowy. Rodzaje oraz zakres substantywizacji w językach polskim i czeskim porównuje A Sieczkowski ².

|3. TYPY WYKAZÓW OBJĘTE PROCESEM STJBSTAJfTYW1ZACJT

/Procesem substantywizacji są objęte następujące typy wyrazów, będące nazwami: zawodów i funkcyj, np. plutonowy, przewodniczący; osób według skłonności i przydatności, np. guzdralski. totumfacki; osób według wyznawanych przekonań, np. wierzący, prawosławny; osób objętych procedurą prawną, np. oskarżony, podsądny; nosicieli cech, np. szalony, niewidomy; członków ras. np. biały, cserwonoskóry; członków organizacyj. np. Czerwoni. Budowlani; osób (nazwiska), np. Budny, Kopczyński; opłat. np. komorne, wpisowe; premij i darów, np. bilansowe, noworocznej czasu wolnego, np. wolne, wychodne; nieosobowych przedmiotów

0    pewnych cechach, np. zielone, młode; jednostek geometrycznych

1    algebraicznych, np. krzywa, niewiadoma; pewnych wartośc i, np. przeciętna, wygrana; błon, np. otrzewna, opłucna; jednostek językowych, zwłaszcza fonetycznych, np. warg<rwc. sonome; jednostek botanicznych, zoologicznych i hodowlanych, np. okryto-zalążkowe, okopowe, parzysiokopytne, futerkowe; pomieszczeń, np. sypialny, operacyjna; środków lokomocji, szczególnie rodzajów pociągów, np. pośpieszny, elektryczny; tańców, np. chodzony, odbijany; ciosów pięściarskich, np. prosty, sierpowy; papierosów, np. płaskie, nowe; potraw i napojów, np. pomidorowa (zupa), sodowa (woda); lokali gastronomicznych, kawiarń, teatrów, np. Nowa (restauracja), Turecka (kawiarnia), Kameralny (teatr); miejscowości, np. Zakopane, Piwniczna; regionów, np. Poznańskie, Białostockie; języków, np. polski, włoski (też: polskie, niemieckie jako nazwy przedmiotów szkolnych). Tu wreszcie należy substanty-

17?

1

Artykuł jest oparty na książce S. Jodłowskiego, Substantywizacja przymiotników w języku polskim. Prace Komisji Językoznawstwa Oddz. Krak. PAN, nr 1, Wrocław—Warszawa—Kraków 1964, s. 1-172.

2

A. Sieczkowski. Struktura słoicotwórcza przymiotników czeskich % polskich. Studium porówna tccse, Wrocław 1957, s. 133-41.

U — Studia nad częściami mowy