120,121 (3)

stawnego ciszy. Oksymoron użyty przez Przybosia ma uzasadnienie w kompozycji całego wiersza. Jest to liryk o katastrofie górskiej: po hałasie spowodowanym obsunięciem się lawiny wydaje się, że nawet cisza krzyczy. Tak samo uzasadniony jest oksymoron w następującym przykładzie:

Powiedział Ben:

„Jest tylko to, co dotknąć można palcami”.

Milczeli gderliwie.

Ali skały uniósł na chmury.

(J. Śpiewak Powiedział Ben...)

Poprzez oksymoron „milczeli gderliwie” określił poeta wzajemny stosunek bohaterów wiersza. Wartość oksymoronów — tak jak wszystkich innych tropów — ujawnia się dopiero na tle całego kontekstu.

Dokonajmy przeglądu pozostałych tropów. Peryfraza polega na zastąpieniu danego wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym. Charakterystyczną peryfrazą posłużył się Mickiewicz:

Ten, w lśniący kryształ włożywszy oblicze,

Wschodnim balsamem złoty kędzior pieści,

Drugi stambulskie oddycha gorycze

Lub pije z chińskich ziół ciągnione treści.

(A. Mickiewicz Zima miejska)

„Stambulskie gorycze” zastępują tutaj tytoń, a „z chińskich ziół ciągnione treści” — herbaty. Poprzez to opisowe zastąpienie rozbudował poeta treść obydwu wyrazów, zaktualizował to, co w nich tkwi potencjalnie, ale nie zawsze się narzuca, np. przy sformułowaniu „piję herbatę”. Peryfrazą posługiwali się często reprezentanci klasycyzmu, eliminując w ten sposób z języka poetyckiego wyrazy potoczne, do których odnosili się niechętnie.

Szczególną odmianą peryfrazy jest eufemizm, którego cel stanowi złagodzenie znaczenia pewnych wyrazów, np. kłamstwo — „mijanie się z prawdą”, umrzei — „rozstać się z tym światem” itp.

Hiperbola (zwana też czasami przesadnią) polega na powiększaniu zjawisk, ich potęgowaniu. Służyć ona może nadaniu uroczystego tonu, wytworzeniu nastroju grozy lub zaostrzeniu zabarwienia emocjonalnego. Cytowaną niżej strofę zorganizował poeta na zasadzie hiperboli:

O, dzwony, dzwony, dzwonów huk!

Każdy powietrza nikły atom Zmienił się w wściekły, głośny dzwon i skargi swoje wieści światom!

Każdy powietrza atom grzmi,

burz rozpętanych szał rozlewa I wrzaskiem tysiąckrotnych ech

ryki potworne znów odbrzmiewa!

(L. Staff Dzwony)

Cały obraz poetycki rozwinięty został hiperbolicznie. W efekcie powstał nastrój grozy. W przytoczonym poniżej fragmencie wiersza Tuwima hiperbola służy wyrażaniu potęgi bohatera utworu:

Mocarz, rojący twórczo gwiezdne zawieruchy,

Geniusz, huragan ducha, potworna potęga,

Zbiera najbłahszych wspomnień drobniutkie okruchy I żalem, cierpkim wstydem, w dni minione sięga.

(J. Tuwim Kobieta)

W strofie powyższej wyrazistość hiperboli potęguje to, że przeciwstawione jej zostają rzeczy małe.

Do tropów należy także animizacja. Polega ona na przypisywaniu przedmiotowi martwemu, stanowi lub pojęciu właściwości istot żywych (np. „las śpiewa”). Animizacje służą zazwyczaj dynamizowaniu obrazu poetyckiego:

Słońce zgasło. O, jakże zwinne są i młode Zmierzchy czerwca, nim w północ głuchą się przesilą.

. (B. Leśmian O zmierzchu)

Tutaj zanimizowal poeta zmierzch przez przypisanie mu właściwości istot żywych, przez epitety: zwinny, młody.

Animizacja polega często na przypisaniu przedmiotowi martwemu czynności, które mogą być wykonywane tylko przez istoty żyjące:

W mgłach daleczeje sierp księżyca,

Zatkwiony ostrzem w czub komina,

Latarnia się na palcach wspina W mrok, gdzie już kończy się ulica.

(B. Leśmian Szewczyk)

121