142,143 (3)

Różnice językowe są tu bardzo istotne, obejmują tak słownictwo, niektóre formy gramatyczne, jak składnię. Każda z tych postaci języka prowadziła do innych realizacji stylistycznych.

Zależność pisarza od stanu tworzywa nie przekreśla możliwości istnienia elementów indywidualnych w jego stylu, przeciwnie, stanowi fundament dla jego własnej inicjatywy w sposobie korzystania z tego, co mu oferuje system językowy. Styl utworu literackiego zależy w dużym stopniu od indywidualnych skłonności i upodobań pisarza. Każdy twórca jest konkretną osobowością tak pod względem psychologicznym, jak socjologicznym, nosi więc w sobie indywidualne predyspozycje do określonego kształtowania języka. Weźmy jako przykład Żeromskiego i Nałkowską, pisarzy mniej więcej z tego samego okresu, którzy posługiwali się polszczyzną znajdującą się na tym samym etapie rozwojowym. Różnice stylistyczne między powieściami tych obydwojga twórców są bardzo znaczne. Żeromski dąży przede wszystkim do stylu emocjonalnego, wyrażającego tok przeżyć człowieka, Nałkowska zaś uprawia tzw. styl intelektualny, którego głównym czynnikiem jest zdyscyplinowanie myślowe. Porównajmy dwa fragmenty z utworów obojga powieścio-pisarzy; obydwa należą do partii wypowiadanych przez narratora:

Ale wnet gwara schylonego drzewa została się w mroku, korona jego cofnęła się i ukryła. Teraz inne przemawiały z wysoka. I dziwna rzecz I Jedne wchłaniały w siebie wieść o widoku, wlokącym się u ich korzeni, z zimną wzgardą, inne z obojętnością najgłębszą, z obojętnością świadomą swej głuchej i ślepej siły, a były przecie i takie, co płakały jak żywy, czujący człowiek. Serce Rafała dźwignęło się i podniosło ku owym drzewom. Ogarnął spojrzeniem wyniosłe gałęzie...

(S. Żeromski Popioły)

Umiera się w byle jakim miejscu życia. 1 dzieje człowieka zawarte między narodzeniem jego a śmiercią wyglądają niekiedy jak nonsens. Któż bowiem jest w możności o każdej chwili przemijającej pamiętać, by mogła ona być na wszelki wypadek jego gestem ostatnim? Śmierć nieraz chwyta człowieka in flagranti, zanim zdążył przedsięwziąć jakiekolwiek środki ostrożności. Najbardziej logiczny plan życia, najściślej wyprowadzona formula jego wartości rozpada się nagłe, gdy ujawniona zostanie ostatnia niewiadoma.

(Z. Nałkowska Granica)

Styl Żeromskiego ma m.in. na celu zarysowanie pewnej atmosfery emocjonalnej. Wyrazem tego są m.in. wtrącone zdania wykrzyknikowe epitety podkreślające uczuciowy walor przedmiotów, wreszcie konstruk_

cja pewnej całości obrazowej o silnym piętnie emocjonalnym. Styl Matkowskiej ma charakter niemal zlogizowanego wywodu. Wyraża się to w obecności dużej liczby rzeczowników abstrakcyjnych, a także w spokojnym, refleksyjnym toku składniowym, zupełnie innym niż w cytowanym fragmencie powieści Żeromskiego.

Pisarz zazwyczaj nie działa w osamotnieniu, w całkowitym oderwaniu od twórczości innych pisarzy współczesnych, jego dzieła reprezentują zwykle podobne dążenia artystyczne i ideowe (chociaż zdarzają się wyjątki, do których należał np. Norwid, piszący zupełnie inaczej niż przedstawiciele jego pokolenia literackiego). Najczęściej pisarz należy do jakiejś szkoły literackiej bądź do grupy pisarzy reprezentujących podobne tendencje artystyczne (jak powieściopisarze realistyczni w epoce pozytywizmu, grupa „skamandrytów” w okresie międzywojennym itp.). Realiści z drugiej połowy w. XIX posługiwali się innym stylem niż działający w pewnym okresie równolegle do nich tzw. moderniści (np. w ostatnim dziesiątku lat w. XIX równą aktywność twórczą przejawiali jedni i drudzy). Między stylem Prusa, Orzeszkowej i Sienkiewicza zachodzą, oczywiście, istotne różnice, podobne jednak są ogólne tendencje stylistyczne, wyrosłe z przyjęcia estetyki realistycznej w powieści. Na tej zasadzie można ich przeciwstawić modernistom, którzy stawiali swej twórczości całkowicie inne cele. Podobne rozbieżności zachodzą między stylem romantyków a stylem współczesnych im pseudoklasyków warszawskich. Polemika o styl literacki, o to, czy można korzystać w nim z mowy potocznej, była jedną z najistotniejszych spraw w sporze romantyków Z klasykami.

Tak romantyków i pseudoklasyków z jednej strony, jak realistów pozytywistycznych i symbolistów z drugiej — łączyło to, że działali w określonym czasie, w określonej epoce, a więc w twórczości posługiwali się polszczyzną będącą na tym samym etapie rozwoju. O pewnej wspólności, charakterystycznej dla stylu epoki, nie decyduje jednak tylko ten fakt wagi zasadniczej. W każdej epoce istnieją wartości stylistyczne (np. pewien typ sformułowań czy struktur składniowych), którymi posługują się pisarze należący do odrębnych, czy nawet zwalczających się szkól literackich. Tak np. charakterystyczną cechą literatury nam współczesnej jest intensywne korzystanie ze środków, jakie daje pisarzowi mowa potoczna. To zbliżenie stylu literatury do mowy potocznej jest niewątpliwie znamieniem języka poetyckiego całej epoki, mimo

143