16

D. Czelakowska, Melodyka edukacji polonistycznej dzieci u- wieku wczesnoszkolnym. Kraków 2009

ISBN: 978-83-7587-135-7. © by Oficyna Wydawnicza ..Impuls" 2009

162 Rozwój¹ kształcenie języka dzieci u iwfeu wc/c.sro.s/^ofnym

nie, wyjaśniamy nieznane wyrazy przed czytaniem - jeśli mogą wpłynąć na niezrozumienie treści - wyjątkowo i bardzo rzadko podczas czytania, ii najczęściej po przeczytaniu utworu, kiedy część uczniów zgłasza niezrozumienie niektórych słów.

6. Gromadzenie zwrotów i wyrażeń zastępczych stosuje się często podczas ustnych wypowiedzi oraz czytania tekstu. Umiejętność tworzenia wyrazów, zwrotów i zdań zastępczych uczy zwracania uwagi nie tylko na treść danej wypowiedzi, lecz także formę, dzięki czemu można kształtować poprawną i w pełni komunikatywną mowę dziecka. W praktyce szkolnej często potrzebne są dzieciom wyrażenia i zwroty o zbliżonym lub odmiennym stopniu obrazowości, ale tej samej treści. Nauczyciel podczas pracy nad wypowiedzią musi umieć wykazać, że istnieje wiele możliwości budowania poprawnych zdań, które czasem trafniej wyrażają daną treść.

A. Zestawianie słownictwa o znaczeniu podobnym jest ćwiczeniem wdrażającym uczniów do trafnego nazywania pewnych odcieni i odrębności określonych przedmiotów, a stosujemy je zwykle w trosce o jasność i dokładność języka. Dzieci dosyć wcześnie zdają sobie sprawę z tego, żc wyrazy te zwykle oznaczają te same przedmioty, zjawiska i czynności, a różnią się najczęściej zabarwieniem emocjonalnym. Planowo organizowane wycieczki, zabawy stwarzają okazje do tego typu ćwiczeń. Występuje wówczas wiele możliwości do twórczego stosowania wyrazów równoznacznych, bliskoznacznych, wieloznacznych. Mogą one dotyczyć napotkanych po drodze roślin i rzeczy posiadających nazwy synonimiezne, np. ziemniak, kartofel, pyra; aulo - samochód; butelka - flaszka. Dobrym przykładem gromadzenia wyrazów wieloznacznych mogą być rzeczowniki typu: żuraw - plak, urządzenie studzienne i. dźwig okrętowy; gąska - grzyb i ptak, babka - staruszka, ciasto, roślina itd. Inną możliwość stwarza porządkowanie tematyczne dwóch lub więcej synonimów podanych przez nauczyciela, np.: ogromny, smaczny, olbrzymi, duży, znakomity, wielki, wspaniały, gigantyczny, wyborny. Wartość tych ćwiczeń najlepiej można zaobserwować i docenić podczas tworzenia wypracowań, po uprzednim kilkakrotnym ich zastosowaniu w wypowiedzi ustnej.

5. Dobieranie wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym pojawia się bardzo wcześnie w słowniku dziecka. Uczniowie łatwo rozróżniają przedmioty duże, małe, grube, cienkie, jasne i ciemne. W czasie organizowanych zajęć, oglądania przedmiotów na ilustracjach lub w rzeczywistości łatwo wykazać, że określone rośliny, owoce są wielkie lub małe, czerwone albo zielone, a drzewa w ogrodzie wysokie albo niskie, młode i stare. Ćwiczenia te mogą być szczególnie przydatne podczas przygotowywania opisu porównawczego, kiedy uczniowie stwierdzają, że jeden liść jest duży, ciemnozielony, pięciopalczasty 'klonu;, a drugi mały, jasnozielony, okrągły (lipy). Dobieranie wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym uczy dziecko dostrzegania cech różnicujących przedmioty, ludzi, rośliny. Wpływa równocześnie rui

5.3. ('nirzcma słownifeołK)-/razeof{3gric*ne i ich funkcja u procesie kształcenia mowy

kształcenie wielu procesów umysłowych typu: spostrzegawczość, uogólnianie, analiza, abstrahowanie. Do tego celu niezbędne jest różnorodne słownictwo, które w miarę precyzyjnie wyraża podobieństwa i różnice.

6.    Grupowanie wyrazów wokół określonych tematów rrui na celu zebranie i zanotowanie niektórych trudniejszych wyrazów, wyrażeń i zwrotów w celu utrwalenia ich ortograficznego zapisu oraz uświadomienia dzieciom pewnej ilości wiedzy na dany temat, jak również możliwości wykorzystania ich w zależności od potrzeb. Ćwiczenia tego typu najczęściej przygotowują dłuższe pisemne lub ustne wypowiedzi.

7.    Zestawianie rodzin wyrazów pokrewnych ukazuje sposoby tworzenia nowych wyrazów z danej rodziny, powstałych w związku z rozwojem kultury i cywilizacji społeczeństw. Okazji do wprowadzenia tego typu słownictwa dostarczają codzienne sytuacje. Przykładem takiej rodziny wyrazów może być trudny w zapisie ortograficznym wyraz dróżka, który pochodzi od wyrazu droga. Inne wyrazy z tej samej rodziny to: drogowy, dróżnik, podróżny, drogowiec, drogowskaz. Niezwykle ważnym zadaniem w czasie tego typu ćwiczeń jest ścisło powiązanie ich z nauką ortografii. Należy jak najwcześniej przyzwyczajać dzieci do wyszukiwania wyrazów pokrewnych, jeśli nie są pewne ich pisowni. Trudność w zapisie wyrazu ogródek można pokonać, znajdując w rodzinie wyrazy: ogrodnik, ogrodnictwo, ogrodowy, ogrodniczy, ogrodzić, ogrodzenie.

Ćwiczenia tego typu stosujemy najczęściej podczas zbiorowego redagowania wypowiedzi, kiedy zastanawiamy się np., czy lepiej nazwać kota kotkiem, kocurem czy kociskiern. Zestawianie rodzin wyrazów ukazuje ogromne możliwości twórcze języka, który potrafi rozwijać się, zachowując równocześnie wyrazy stanowiące zabytki dawnej kultury.

8.    Dobieranie wyrazów o znaczeniu nadrzędnym i podrzędnym służy systematyzowaniu pojęć w obrębie zdobywanej wiedzy oraz dostarcza materiału słownikowego do dłuższych wypowiedzi wymagających uogól nienia faktów, zdarzeń i zjawisk, np. podczas pisania sprawozdania lub streszczenia. Porządkowanie wyrazów ze względu na zakres ich znaczenia, jak również systematyzację i uogólnianie pojęć, odbywa się już w okresie przedszkolnym. Dzieci bardzo wcześnie zdają sobie sprawę z tego, że wróbel i gołąb to ptaki, dąb, brzoza, sosna to drzewa, a tulipan, cebula i słonecznik to rośliny. Później w czasie nauki szkolnej dowiadują się, że wróbel, gołąb i żaba to zwierzęta. Ćwiczenia tego typu można stosować na lekcjach, podczas spacerów, wycieczek, zabaw itp. Na przykład wspólna wycieczka do lasu umożliwia zgrupowanie nazw różnego rodzaju drzew: liściastych (dąb, buk, brzoza, klon), iglastych {sosna, jodła, świerk), krzewów itd. Wyprawa do warsztatu rzemieślniczego nic tylko umożliwia poznanie poszczególnych narzędzi: stolarskich, ślusarskich, szewskich, lecz kształtuje pojęcie rzemieślnika.

9.    Wyrażanie treści za pomocą prostych porównań i przenośni. Zastępowanie niektórych wyrażeń prostymi epitetami, metaforami i porów-