5 Kształcenie językowe

D. Czelakowska, Melodyka edukacji polonistycznej dzieci u- wieku wczesnoszkolnym, Kraków 2009

ISBN: 97S-Ś3-75S7-135-7. © by Oficyna Wydawnicza „Impuls" 2009

120 5. Rozwój i kształcenie języka dzieci u inefeu wczc.sro.sz^ofnym

ganizacyjna, jak również wielostronność procesu kształcenia. Współczesna teoria poznania (C. Kupisiewicz, 1994, s. 123} zakłada, że proces ten nie może się odbywać w sposób tradycyjny, przez przyswajanie gotowej wiedzy. W czasie prawidłowo zorganizowanego nauczania powinny jak najczęściej występować jego cztery elementy składowe: przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie. Tak zorganizowany proces przynosi trwałe efekty w postaci dobrze opanowanych wiadomości, umiejętności i nawyków.

Tradycyjnym sposobem przekazywania wiedzy, znanym i stosowanym jeszcze przez szkołę herbartowską, było przyswajanie gotowej wiedzy przez uczniów i włączanie jej do systemu pojęć już zdobytych. Proces ten może odbywać się zwłaszcza podczas opanowywania nazw i faktów biograficznych lub historycznych, niektórych wiadomości teoretycznoliterac-kich i językowych. Bardzo ważne iest jednak uzupełnienie tego sposobu fotografiami, obrazami, schematami, tablicami, wykresami itp. Drugim, doskonalszym sposobem - zbliżonym do heurezy naukowej - jest uczenie się przez odkrywanie, czyli rozwiązywanie problemów indywidualnie lub grupowo, pod kierunkiem nauczyciela i samodzielnie. Warunkiem sine qua non tej drogi jest aktywność badawcza ucznia, zmuszająca go do formułowania hipotez oraz ich empirycznej weryfikacji. Proces ten jest bardzo zbliżony do badania naukowego, w którym najczęściej wyodrębnia się następujące etapy:

1)    wytworzenie sytuacji problemowej i sformułowanie problemu przez uczniów pod kierunkiem nauczyciela;

2)    ustalenie i sformułowanie hipotez roboczych;

3)    przewidywanie skutków i możliwości rozwiązań;

4} weryfikacja hipotez drogą doświadczalną lub przez selekcję materiału;

5)    sprawdzenie słuszności rozwiązań;

6)    wyprowadzenie wniosków końcowych przez rozumowanie.

Uczenie się problemowe umożliwia odkrywanie związków między faktami i zjawiskami literackimi, treścią i formą utworu, pozwala racjonalnie uzasadnić postępowanie bohaterów oraz sposoby klasyfikacji ich wartości. Opanowywanie przez uczniów wiedzy tą drogą ma wiele zalet, gdyż wyzwala aktywność badawczą i angażuje ich w problemy nieznane lub znane tylko w niewielkim stopniu oraz umożliwia samodzielne opanowanie i praktyczne stosowanie zdobytych wiadomości.

Inną drogą poznania jest uczenie się przez przeżywanie, które iest właściwe nauce o literaturze, muzyce i sztuce. Odbiór i przeżywanie określonych wartości etycznych i estetycznych utworów literackich, sztuk teatralnych, filmów, dzieł plastycznych czy muzycznych, opiera się głównie na podłożu cmocjonalno-poznawczym, które wyzwala postawę zaangażowania i aktywności. Może ono stanowić także podstawę do oceny własnej utworu, sztuki czy danego dzieła artystycznego. Uczenie się przez przeżywanie w trakcie nauczania eksponującego określone wartości estetyczne przynosi największe korzyści w połączeniu z żywym słowem, np. recytacją, inscenizacją, mu-

S.2. Proces wielostronnego poznania a metody kształcenia sprawności językon-ej

zyką oraz odpowiednią atmosferą w toku lekcji. Wiadomości zdobyte w taki sposób głęboko zapadają w pamięć ucznia.

Czwartą drogą poznania jest uczenie się przez działanie, które powinno jak najczęściej występować na lekcjach języka polskiego w edukacji wczesno-szkolnej. Zdaniem dydaktyków, takie uczenie się umożliwia dzieciom nie tylko opanowanie operacji praktycznych, lecz także zrozumienie teoretycznych podstaw określonych czynności, zjawisk i procesów, które dla dzieci na tym etapie myślenia często są dosyć trudne. Oddzielne stosowanie każdej z tych dróg prowadzi do nauczania jednostronnego i niepełnego, natomiast uwzględnianie ich wszystkich, racjonalnie zintegrowanych, zapewnia pełną aktywność i wszechstronny rozwój ucznia. Cechą charakterystyczną procesu nauczania - uczenia się w zakresie różnych działów języka polskiego iest zróżnicowanie pracy uczniów i przeplatanie się np. aktywności poznawczej, umysłowej, ekspresyjnej i praktycznej. Racjonalne stosowanie wielostronnych metod kształcenia wymaga od nauczyciela wykorzystania różnorodnej organizacji toku lekcji i form nauczania: pracy zbiorowej, indywidualnej, grupowej; w klasie, terenie, ogrodzie szkolnym itd.

Prawidłową aktywność ucznia na lekcjach języka polskiego uwzględniają opracowane przez Annę Dyduchową (1988) metody kształcenia sprawności językowej. Zalicza się do nich cztery główne rodzaje metod: analizę i twórcze wykorzystanie wzorów, metodę norm i instrukcji, metodę intersemiotyczne-go przekładu, praktyki pisarskiej i okazjonalnych ćwiczeń sprawnościowych. Poniżej zaprezentujemy krótko ich najważniejsze cechy.

1.    Metoda analizy i twórczego wykorzystania wzorów polega rui stosowaniu przez nauczyciela i uczniów w kształceniu językowym utworów literackich lub specjalnie przygotowanych tekstów. Podczas stosowania tej metody autorka proponuje uwzględnienie następujących czynności: a) przygotowanie odpowiedniego tekstu oraz obserwacja i analiza wzoru wypowiedzi; bj opracowanie zestawu poleceń i ćwiczeń w taki sposób, aby uczniowie rozwiązując je na innych przykładach, znali istotę zadania; c) twórcze wykorzystanie nowych umiejętności oraz samodzielne dochodzenie do uogólnień teoretycznych. Na przykład w czasie pracy nad opowiadaniem przeprowadzenie analizy jego struktury oraz stylu, po ćwiczeniach z wierszem - zabawa poetycka itd. Podczas ćwiczeń analitycznych tekst literacki powinien stanowić podstawę do twórczych działań uczniów, tj. ćwiczeń transformacyjnych nie tylko danej kompozycji wypowiedzi, lecz także ewentualnej struktury składniowej, odpowiednio dobranych wyrazów i charakterystycznych związków frazeologicznych itd.

2.    Metoda norm i instrukcji wykorzystuje świadomie zdobytą wiedzę z zakresu konstruowania wypowiedzi. Podstawę stanowi instruktaż, za pomocą którego przekazuje się uczniom wiedzę wykorzystaną później w praktycznej kompozycji wypracowania. Nauczyciel przekazując zasady, informuje o cechach gatunkowych danej formy i regułach jej konstrukcji, np. o możliwości dynamizowania tempa akcji opowiadania, o sposobach