18  (2)

stawia zobiektywizowany) uniwersalny system poglądów, etnografia religioznawcza zaś internalizację tego systemu w wymiarze subiektywnych przeżyć, w lokalnym kolorycie kultur stacjonarnych”³³.

Słowa te zwracają uwagę na tę sferę zachowań religijnych, która jakoby umyka opisowi religioznawczemu historyka bazującego na tekstach oficjalnych, dokumentach kościelnych i traktatach teologicznych z natur}' rzeczy odnoszących się negatywnie do tych lokalnych, „pogańskich” praktyk. Jednak nie na tym polega istota etnologii religii³^. Religie społeczności tradycyjnych stanowią zwyczajowe pole badawcze etnologii, nie oznacza to jednak, że swoimi zainteresowaniami nie obejmuje ona społeczeństw' industrialnych. Wobec braku „czystych” społeczności tradycyjnych obecnie każda wspólnota kulturowa jest przedmiotem badań etnologicznych.

5. CZYM MOŻE BYĆ ETNOLOGIA RELIGII CZYLI DLACZEGO LUDZIE MAJĄ RELIGIE

Antropologia kulturowa jako nauka przeszła proces zmian prowadzących od etnograficznego, kompilatorsko-ew-olucjonistycznego paradygmatu do dyscypliny zajmującej się kultujwyynt kontekstem człowieka, pretendującej do najogólniejszego źródła wiedzy o czlowńeku. Religioznawstwa zakonserwowało etnologię religii na poziomie dziewiętnastowiecznych szkół, nie starając się zmienić wypracowanej przez siebie aparatury naukowej niezależnie od dalszych odkryć i reinterpretacji dokonywanych przez antropologów. Pojęcie „boga”, „mana”, „totemizmu”, „magii”, wuelokrotnie weryfikowane przez terenowe badania antropologiczne, nie doczekały się zmian w polskich słownikach religioznawczych. Jak dotąd, sformułowany na zorganizowanym z inicjatywy PTR w 1977 r. spotkaniu etnologów i religioznawców postulat nie został spełniony. Myślę, że zależności między religioznawstwem a etnologią najtrafniej scharakteryzował A. Posem-Zieliń-

^J” Leksykon religioznawczy, op. cit.

’⁶ Por. doskonałą analizę różnicy między spojrzeniami historyka i antropologa w: E. Gellner. op. cit., s. 145 i n.

ski³⁷: „potrzeba współpracy... wynika z konkretnego zapotrzebowania etnologów na nowoczesną religioznawczą interpretację faktów etnograficznych oraz konieczność sięgania przez religioznawców do antropologicznej interpretacji faktów kulturowych... samo sięganie do materiału etnograficznego nie może być przejawem współdziałania. [...] religioznawstwo wyrosło na gruncie filozofii), etnologia zaś usytuowała się początkowo bliżej historii kultury materialnej, później oscylując zdecydowanie w stronę ujęć socjologizujących. Miało to swoje wyraźne konsekwencje, które uwidoczniły się w tworzeniu dalszych form współpracy. Religioznawstwo, operujące aparaturą pojęciową filozofii, sytuowało swe rozważania na zbyt wysokim szczeblu ogólności w stosunku do materiału jakim dysponowało (myślę tu jedynie o tym dziale studiów religioznawczych, które wykorzystywały fakty etnograficzne). Na dodatek materiał ten miał jedynie walor ilustracyjny, nie był zaś traktowany jako materiał dowodowy”.

Jak wobec tych faktów można ustalić przedmiot, zadania i miejsce etnologii religii w obrębie nauk religioznawczych? Propozycja (realizowana przez autora w ramach programu studiów religioznawczych na UJ) zakłada, że|etnólogia religii jest (dyscypliną uzupełniającą klasyczną historię religii ze względu na specyficzny przedmiot i podejście do zjawiska religii.

_. t&t    ^ / Pis/ S?~£ Ots?    ' ~ ć s*-' ^sJ—

a) przedmiot    '

Przedmiotem etnologii religii są religu^czy też systemy ideologiczno--rylualne społeczeństw określanych jako tradycyjni. Tradycjonalizm polegać ma na względnej izolacji świadomościowej, zdominowaniu myślenia i działali przez logikę mityczną (czy też magiczną), struktury, symbolicznej i zasadę ; wielofunkcyjnościl Społeczeństwa tradycyjne ze względu na swoją recepcję czasu są „zimne” historycznie i „nieprzemakalne” czyli stawiające opór zmianom („jest jak ma być, ma być lak jak jest” L. Stommy^3S). Włodzimie Pawluczuk za podstawowy wymiar odróżniający społeczeństwa tradycyjne o innych uważa: „brak dystansu do formy”, „całościowy charakter działań"

³⁷ A. Posern-Zielińsld. Interdyscyplinarna współpraca etnologów i religioznawców, Euheiner — Przegląd Religioznawczy 1977 nr3,s. 57-59.

^3S L. Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX m\, Warszawa 1986, s. 82.