1

w opinii społeczeństwa. Mechanizm zaspokajania potrzeby uznanie jest tu trochę skomplikowany. Uznanie całego społeczeństwa jest tu zaślepione uznaniem, aprobatą pewnej wąskiej grupy, do której chuligan należy. V/ wieku dorastania bardzo często tworzą się grupy o specjalnym charakterze, zwane w języku amerykańskim gangami lub po polsku bandami. Nic zawsze — zwłaszcza w młodszym wieku — mają one charakter chuligański, a!e z reguły w takich grupach wytwarza się pewien specyficzny system norm, ocen, wartości, wyrażający się w różnych formach aprobaty lub dezaprobaty postępowania członków bandy. Poczucie silnej więzi z bandą sprawia, że potrzeba uznania społecznego jest realizowana wewnątrz grupy. A ponieważ, według niepisanych praw bandy, najwyższe uznanie znajdują u niej czyny, które są właśnie społecznie szkodliwe (im bardziej szkodliwe, tym większy będzie podziw współtowarzyszy z bandy),-więc też wskutek tego — wbrew pozornej paradoksaincści — potrzeba uznania społecznego może znaleźć swe ujście w chuligaństwie.

Ponieważ zaś na ogól, im wyższo jest dana potrzeba, tym później kształtuję się preferencje w jej zaspokajaniu, przeto dobrze jest o nich wiedzieć, aby zawczasu, zanim ukształtują się złe preferencje, starać się wytworzyć dobre, czyli „kanalizować" zaspokajanie potrzeb w odpowiednim kierunku, takim Jaki dla społeczeństwa byłby przynajmniej nieszkodliwy, jeżeli już nic pożyteczny.

W. NABYWANIE POTRZEB

Nie wszystkie potrzeby organizm przynosi ze sobą na świat w chwili urodzenia. Człowiek dorosły ma o wiele bogatszą listę potrzeb niż w okresie niemowlęctwa. Wynika więc z tego, że potrzeby są nabywane w ciągu życia. W związku z tym powstaje zagadnienie: co powoduje, że organizm nabywa nowe potrzeby, jakie są mechanizmy tego procesu?    ,

Najważniejszym mechanizmem nabywania nowych potrzeb, stanowiącym podstawę wszystkich innych mechanizmów, jest mechanizmem tzw. wtórnych celów.

Co to znaczy?

Celami pierwotnymi nazywają się takie cele, które zaspokajają podstawowe, biologiczne potrzeby organizmu. Przykładem celu pierwotnego jest pokarm. Z celami pierwotnymi wiążą się w rozmaity sposób różnego rodzaju przedmioty, które same przez się me mają bezpośredniego związku z daną potrzebą, ale umożliwiają zdobycie celu pierwotnego. Takie przedmioty nazywają się właśnie celami wtórnymi. Tak na przykład, pokarm, który bezpośrednio zaspokaja głód. rno-żna uzyskać za określoną sumę pieniędzy, które tym samym stanowią-klasyczny ce! wtórny.

Człowiek uczy się w ciągu życia tych związków celów pierwotnych: z wtórnymi. Dzięki temu cele wtórne, które początkowo są dla/i obojętne (maić dziecko nie zdaje sobie sprawy z wartości pieniędzy), nabywają w jego oczach wartości. W ten sposób rozwijają się nowe potrze-' by — osiąganie nowych, wtórnych celów,    .

Pieniądz jest przykładem specyficznego dla ludzi, społecznego ccłu^ż wtórnego. Ale w sposób sztuczny, w warunkach eksperyment*Inycty* można go uczynić celem wtórnym także i dla małp. Eksperymenty takląf zostały przeprowadzone w 1936 r. przc2 Wolf ego. Małpy nauczono dwu’-: rzeczy. Po pierwsze, żc jeżeli wrzucą do specjalnego automatu odpowiednik żeton, to otrzymają kiść winogron Po drugie, że jeżeli wykonają okręć-ś lone zadanie ruchowe {„pracę"), to otrzymają taki żeton W tej sytuacji u małp rozwinęła się nowa potrzeba — gromadzenia samych żetonów.''" Żetony nabrały dla nich określonej wartości, stały się typowym celem^ wtórnym, dokładnie tak samo. jak pieniądze dla ludzi. Co najciekawsze, małpy gromadziły („zarabiały") żetony nawet wtedy, kiedy nie były .. głodne, a dopiero po jakimś czasie — gdy chciało im się jeść — wrzucały* żeton do automatu. Wystąpiło tu więc zjawisko bardzo charakterystyczno-dla ludzi: jakby zerwanie bezpośredniego związku celu pierwotnego z ce-’-. )cm wtórnym 1 usamodzielnienie się tego ostatniego.

Ciekawe momenty wystąpiły wtedy, gdy małpy nauczono zdobywania rozmaitych żetonów ‘ zaspokajania nimi rozmaitych potrzeb plcrwot- ' nych. Na przykład, za zdobycie jednego żetonu dawano małpie pić, za ' zdobycie innego — jeść, a gdy uzyskała jeszcze inny, mogła wydostać się na wolność. Za wykonanie pewnego zadania małpa mogła zarobić dowolny żeton, ale tylko jeden z tych trzech. Małpa sama mogła go wybrać- £ Stawiało jq to wobec bardzo trudnego konfliktu, rozwiązywanego nieraz bardzo dramatycznie, kiedy na przykład po długiej i widocznej walce motywów, głodna małpa wybierała „żeton wolności". Sytuacje te 'g były bardzo trudne dla zwierząt.

Zarysowały się też — podobnie jak u ludzi — duże różnice indysyi- ■' dualne wśród zwierząt doświadczalnych. Były małpy „ciułacze", które . gromadziły żetony na „zapas" i nosiły je w pysku. Były takie, które * żyły chwilą, nie troszcząc się o jutro, i dopiero wtedy zdobywały żetony, kiedy były im potrzebne.

Te bardzo pouczające eksperymenty pokazują mechanizm tworzenia >. się nowych potrzeb, nabywania celów wtórnych. Potrzeby i cele wtórne z biegiem czasu zupełnie się uniezależniają od pierwotnych. Przykładem takiej potrzeby wtórnej, bardzo oderwanej od pierwotnej, jest częste (u małych dzieci) pragnienie przebywania na kolanach czy na rękach i u matki. W jaki sposób cel ten nabył wtórnej wartości? Tak samo jak i w opisanym eksperymencie z małpami: dzięki związaniu z celem pier-

219