1

w opinii społeczeństwa. Mechanizm zaspokajania potrzeby uznania Jest tu trochę skomplikowany. Uznanie całego społeczeństwa Jest tu zastąpione uznaniem, aprobatą pewnej wąskiej grupy, do której chuligan należy. W wieku dorastania bardzo często tworzą się grupy o specjalnym charakterze, zwane w jeżyku amerykańskim gangami lub po polsku bandami. Nic zawsze — zwłaszcza w młodszym wieku — mają one charakter chuligański, ale z reguły w takich grupach wytwarza się pewien specyficzny system norm, ocen, wartości, wyrażający się w różnych formach aprobaty tub dezaprobaty postępowania członków bandy. Poczucie silnej więzi z bandą sprawia, że potrzeba uznania społecznego jest realizowana wewnątrz grupy. A ponieważ, według niepisanych praw bandy, najwyższe uznanie znajdują u niej czyny, które są właśnie społecznie szkodliwe (im bardziej szkodliwe, tym większy będzie podziw współtowarzyszy z bandy), • więc też wskutek tego — wbrew pozornej paradoksalności — potrzeba uznania społecznego może znaleźć swe ujście w chuligaństwie.

Ponieważ zaś na ogół, im wyższa jest dana potrzeba, tym później kształtuję się preferencje w Jej zaspokajaniu, przeto dobrze jest o nich wiedzieć, aby zawczasu, zanim ukształtują się złe preferencje, starać się wytworzyć dobre, czyli „kanalizować" zaspokajanie potrzeb w odpowiednim kierunku, takim Jaki dla społeczeństwa byłby przynajmniej nieszkodliwy, jeżeli już nie pożyteczny.

Vn. NABYWANIE POTRZEB

Nie wszystkie potrzeby organizm przynosi ze sobą na świat w chwili urodzenia. Człowiek dorosły ma o wiele bogatszą listę potrzeb niż w okresie niemowlęctwa. Wynika więc z tego, że potrzeby są nabywane w ciągu życia. W związku z tym powstaje zagadnienie: co powoduje, żc organizm nabywa nowe potrzeby, Jakie są mechanizmy tego procesu?    ,

Najważniejszym mechanizmem nabywania nowych potrzeb, stanowiącym podstawę wszystkich innych mechanizmów, jest mechanizmem tzw. wtórnych celów.-

Co to znaczy?

Celami pierwotnymi nazywają się takie cele, które zaspokajają podstawowe, biologiczne potrzeby organizmu. Przykładem celu pierwotnego jest pokarm. Z celami pierwotnymi wiążą się w rozmaity sposób różnego rodzaju przedmioty, które same przez stę nie mają bezpośredniego związku z daną potrzebą, ale umożliwiają zdobycie celu pierwotnego. Takie przedmioty nazywają się właśnie celami wtórnymi. Tak na przykład, pokarm, który bezpośrednio zaspokaja głód, mo-

ą

■s

i na uzyskać za określoną sumę pieniędzy, które tym samym stanowią^-klasyczny cel wtórny.

Człowiek uczy się w ciągu żyda tych związków celów pierwotnych i' z wtórnymi. Dzięki temu cele wtórne, które początkowo są dlap obo-, jętrie (mato dziecko nic zdaje sobie sprawy z wartości pieniędzy), nabywają w jego oczach wartości. W ten sposób rozwijają się nowe potrzeby — osiąganie nowych, wtórnych celów.    . '

Pieniądz jest przykładem specyficznego dla ludzi, społecznego ceiu^ wtórnego. Ale w sposób sztuczny, w warunkach eksperymentalnych,-# można go uczynić celem wtórnym także 1 dla małp. Eksperymenty takie) zostały przeprowadzone w 1936 r. przez Wolf ego. Małpy nauczono dwu-: rzeczy. Po pierwsze, że jeżeli wrzucą do specjalnego automatu odpowiedni'^ 2eton, to otrzymają kiść winogron. Po drugie, że Jeżeli wykonają okreś-!. Jonc zadanie ruchowe („pracę"), to otrzymają taki żeton W tej sytuacji u małp rozwinęła się nowa potrzeba — gromadzenia samych żetonów.^ 2etony nabrały dla nich określonej wartości, stały się typowym celem^ wtórnym, dokładnie tak samo. jak pieniądze dla ludzi. Co najdekawszo, małpy gromadziły („zarabiały") żetony nawet wtedy, kiedy nie były . głodne, a dopiero po jakimś czasie — gdy chciało im się jeść — wrzucały* żeton do automatu. Wystąpiło tu więc zjawisko bardzo charakterystyczne-dla ludzi: jakby zerwanie bezpośredniego związku celu pierwotnego z ce-lom wtórnym l usamodzielnienie się tego ostatniego.    ,

Ciekawe momenty wystąpiły wtedy, gdy małpy nauczono zdobywania rozmaitych żetonów i zaspokajania nimi rozmaitych potrzeb pterwot- ' nych. Na przykład, za zdobycie jednego żetonu dawano małpie pić, za ' zdobyde innego — jeść, a gdy uzyskała jeszcze inny, mogła wydostać się na wolność. Za wykonanie pewnego zadania małpa mogła zarobić do- • wolny żeton, alo tylko jeden 2 tych trzech. Małpa sama mogła go wybrać--;* Stawiało ją to wobec bardzo trudnego konfliktu, rozwiązywanego „ nieraz bardzo dramatycznie, kiedy na przykład po długiej i widocznej V walce motywów, głodna małpa wybierała „żeton wolności". Sytuacje te były bardzo trudne dla zwierząt.    >:

Zarysowały się też — podobnie jak u ludzi — duże różnice indyki- •' dualne wśród zwierząt doświadczalnych. Były małpy „ciułacze", które J. gromadziły żetony na „zapas" i nosiły je w pysku. Były takie, które ‘ żyły chwilą, nie troszcząc się o jutro, i dopiero wtedy zdobywały żetony, kiedy były im potrzebne.

Te bardzo pouczające eksperymenty pokazują mechanizm tworzenia >! Się nowych potrzeb, nabywania celów wtórnych. Potrzeby i cele wtórne z biegiem czasu zupełnie się uniezależniają od pierwotnych. Przykładem takiej potrzeby wtórnej, bardzo oderwanej od pierwotnej, jest częste V (u małych dzieci) pragnienie przebywania na kolanach czy na rękach l-u matki. W jaki sposób cel ten nabył wtórnej wartości? Tak samo Jak i w opisanym eksperymencie z małpami: dzięki związaniu z celem pier-

219