2

I

twierdzeń o odpowiedniej sferze zjawisk. Równie istotne jest. aby twierdzenia te były maksymalnie zguddc z r/cczywtstntcią. której dotyczą, tj. aby głosiły one lak. jak wdanej dziedzinie qtwak rzeczy mają się naprawdę, lub - w przypadku nauk praktyczny** - aby dostarczały możliwie niezawodnych sposobów realizacji pewnych praktycznych celów (na przykład utrzymanie lub przywrócenie zdrowia w przypadku medycyny). Od nauk chciałoby się oczekiwać, aby głosiły one wyłącznic twierdzenia obiektywnie prawdziwe, (j. faktycznie zgodne z rzeczywistością, której dotyczą. Jednakie w praktyce oznacza to co nąjwyżej, ii są to twierdzenia, które uznawane są za prawdziwe przez ■czonych nadanym etapie rwzwofnaaaki. przy czym - przyglądając się historii różnych nauk i zakładając, iż dzieje ich w przyszłości będą przebiegały podobnie - możemy przewidywać, że nie wszystkie twierdzenia, opisy i teorie dziś uznawane wytrzymają próbę czasu. Przynajmniej pewne z nich zostaną odrzucone i zastąpione nowymi, równolegle do stałego ilościowego procesu rozszerzania się zakresu naszej wiedzy o ś wiecie.

Nasuwa się tu pytanie, Jak uczeni osiągają zgodę na temat tego, które twierdzenia winny należeć do danej nauki (być do niej włączone), a które z niej usunięte? Do spraw tych wrócimy niżąj — tu tylko powiemy, iż do nauki pojętej jako wytwór zalicaa się takie twierdzenia i ich cale zespoły (w tym zarówno opisy rzeczywistości. Jak i wyjaśniające ją teorie), które zostały nslrłyrfc uzasadnione w sposób dostępay iatersobfekfywarj kontroli, czyli takie, o których zasadności (prawdziwości) łub bcrnwdnoki (fcłszywości) przekonać się mogą wszyscy kompetentni specjaliści danej dyscypliny. Bliższa analiza tych dostępnych intersubiektywnej kontroli sposobów uzasadniania twierdzeń i włączania ich następnie do korpusu danej nauki ujawnia (będzie o tym mowa wielokrotnie niżej), iż pewne z tych sposobów są niezawodne, (j. gwarantują włączenie do nauki twierdzenia prawdziwego, któremu w przyszłości nie grozi obalenie, gdy inne z tych sposobów są zawodne, (j> rezultatów takich nam nie gwarantują, lecz je co najwyżej mniej lub bardziej uprawdopodobniają. Tak więc nawet jeśli formułowanie twierdzeń i teorii prawdziwych jest ..idealnym celem" nauk, to w praktyce cel ten realizowany jest często jedynie w sposób częściowy i niedoskonały — włączamy do niej K twierdzenia, które zostały należycie uzasadnione, lub też nawet te, które zostały tak uzasadnione, jak nas na to stać nadanym etapie rozwoju danej nauki, choć ze słabości tych uzasadnień nierzadko zdąjcmy sobie sprawę.

Nauki dzieli się zwykłe na nauk! formalne (dedukcyjne) i nauki empiryczne (indukcyjne). Przykładami nauk formalnych są matematyka czy logika. W naukach tych wymaga się, aby poszczególne twierdzenia czy cale loorie były udowodnione przez wykazanie - w sposób formalnie, logicznie czy matematycznie, kontrolowalny — iż wynikąją one dedukcyjnie z pewnych innych twierdzeń już udowodnionych lub też z pewnych założeń naczelnych zwanych aksjomatami. Natura przedmiotu tych nauk jest ciekawym zgadnicnietn filozoficznym - ale spraw tych rozważać tu nie będziemy, jako że sami ich przedstawiciele nic są zgodni codo tego, czy bodąjąooi byty .jakoś istniejąc* realnie" czy leż jedynie pewne twory myślowe. W każdym razie szosowane w nich tnesody u/asadmania twierdzeń i teorii to różne schematy rnraranwsń dedukcyjnych - ro/am wanla te są niezawodne. W odróżnieniu od nunk formalno-dedukcyjnych nauki empiryczne, indukcyjne ząjmują się realnie wokół badacza istniejącą nieożywioną i ożywioną przyrodą, w tym również i tym fragmentem realnego świata, na jaki składają są ludzie i tworzone przez nich zbiorowości. Przykładami nauk empirycznych są: fizyka, chemia czy biologia, ale też i psychologia czy socjologia. Również i one posługują się często rozumowaniami dcdukcyjno-formalnymi, ale — w odróżnieniu od nauk takich, jak logika czy matematyka — wymaga się w naukach empirycznych, aby twierdzenia w nich uznawane były uzasadnione przez wyniki najszerzej pojętej obserwacji tej dziedziny rzeczywistości, która stanowi przedmiot zainteresowań danej nauki, i odpowiednią interpretację tych wyników. Liczne stosowane w naukach sposoby uzasadniania twierdzeń o rzeczywistości mają charakter zawodny, do czego jeszcze wrócimy.

Rozwój poszczególnych nauk — zwłaszcza jeśli patrzymy nań z dystansu — może wydawać się ciągłym procesem, w toku którego rozszerza się obszar wiedzy i udoskonala jęj zawartość informacyjna oraz jej zasadność. Kiedy jednak przyjrzymy się mu z Miska, dostrzeżemy w nim pewne ciągi czynności podejmowanych przez pojedynczych badaczy czy całe zespoły badaczy. Ciągi te rozpoczyna postawienie pewnego problemu, a więc bądź wysunięcie jakiegoś nowego pytania lub zespołu pytań, bądź też przynajmniej sformułowanie wątpliwości pod adresem twierdzeń czy teorii dotąd uznawanych — kończy je (w przypadkach osiągnięcia zamierzonego celu poznawczego) rozwiązanie podjętego problemu i wzbogacenie tym samym danej nauki o jakiś nowy element- Taki dągjednostkowych czy zbiorowych czynności, który otwiera sformułowanie problemu, a który następnie zmierza do rozwiązania tego problemu — do udzielenia odpowiedzi na okicśląjące ten problem pytanie czy zbiór pytań - można by nazwać pojedynczym badaniem naukowym. Rozpatrywana z bliska historia każdej nauki jawi się nam wówczas jako seria badań, z których pewne przynąjmnicj kończą się wprowadzeniem do nauki nowych twierdzeń, opisów, wyjaśnień, uogólnień i teorii, gdy inno eliminują zniąj pewne dotychczas uznawane tezy i teorie lub ograniczają zasięg ich ważności. Warto uprzytomnić sobie, iż poszczególne ciągi czynności określane wyżęj jako badania różnią się swym zasięgiem, rozmiarem, czasem trwania. Badaniem nazwiemy zbiór czynności analitycznych w laboratorium chemika, zapoczątkowanych pytaniem: , jaki jest skład chemiczny tej substancji?" i zakończonych odpowiedzią na to pytanie. Badaniem możemy też nazwać rozciągnięte na całe życic działania naukowe Mikołąja Kopernika, zapoczątkowane wątpliwościami na temat słuszności geoccntryc/ncgo obrazu świata, a zakończone napisaniem dzieła O obrotach ifrr niebieskich. Kiedy realizacja jakiegoś szerzej zakreślonego problemu polega na udzielaniu odpowiedzi na kolejne różne jego pytania składowe - określenie, czy to jest jedno badanie, czy też cala seria badań, jest już sprawą umowną.

W każdym z takich badań można wyodrębnić pewne elementy składowe, pewne czyaaoścł badawcze. Czynności te możemy rozpatrywać w ich treściowo-eytuacyjnęj niepowtarzalności, możemy jednak próbować wydobyć bardzięj typowe, powtarzalne ich cechy formalne, stosowane przez badaczy sposoby postępowania w określonego typu badaniu na jego określonym etapie. W wielu naukach znąjdziemy też wyraźnie sformułowane zalecenia, jak te czynności należy wykonywać, aby przyczyniły się one do realizacji celów danego badania..Ogólnie pojmowane schematy poszczególnych czynności badawczych - bądź fekt ycznic stosowane w jakiejś nauce, bądź w mej zalecane - to metody danej nauki. Czynności składujące się na przebieg procesu badawczego można — z pewnym uproszczeniem — podzielić na czynności związane z zadawaniem pytań, tj. formułowaniem problemów naukowych, i czynności związane z udzielaniem

21