470

ścić). Inne przymiotniki motywowane są przez rzeczowniki nazywające odcinek czasu, np. tygodniowy, nocny, a więc semantycznie są jakby odprzy-słówkowe.

Ze względu na znaczenie słowotwórcze przymiotniki dzielą się na dwa rodzaje. Pierwsze z nich, mianowicie odczasownikowe i odrzeczownikowe, opisujemy uwzględniając kontekst rzeczownikowy. Ustalamy rolę semantyczną rzeczownika (stanowiącego podstawę słowotwórczą przymiotnika) względem określanego rzeczownika; np. przymiotnik gangsterski w grupie gangsterski napad użyty jest w roli agensa (‘gangsterzy napadają’), a w grupie gangsterski rewolwer w funkcji dzierżawczej (‘rewolwer należący do gangstera’). W konsekwencji opisywane są znaczenia kontekstowe, bowiem znaczenie leksemu jest ogólne, przymiotnik ten nazywa możliwość polegającą na niesprecyzowanym związku z rzeczownikiem gangster. Tylko niektóre leksemy przymiotne wyrażają sprecyzowaną relację semantyczną względem rzeczownikowej podstawy słowotwórczej, np. tyczkowaty ‘podobny do tyczki’, antyrządowy ‘przeciw rządowi’.

Przymiotniki odprzymiotnikowe (podobnie jak tyczkowaty) wyrażają sprecyzowaną relację między derywatem a podstawą słowotwórczą, np. prześmieszny ‘bardzo śmieszny’, przygłuchy ‘nie całkiem głuchy’. W ten sposób opisuje się znaczenia słowotwórcze leksemów. Również złożenia analizuje się badając motywację gramatyczną członów i relację semantyczną między pierwszym a drugim członem złożenia.

Do ujawnienia znaczenia słowotwórczego czy to leksemu, czy też użycia leksemu służą parafrazy (por. s. 371). Jeśli parafraza obejmuje rzeczownik określany (jak w przykładzie gangsterski), to wtedy ujawnia ona znaczenie kontekstowe przymiotnika; jeśli natomiast nie obejmuje go, to wtedy ujawnia znaczenie leksemu (jak w prześmieszny). Parafrazy można uważać za testy służące do odróżniania znaczeń kontekstowych lub też znaczeń słowotwórczych leksemu. Niektóre przymiotniki dopuszczają dwie parafrazy, co oznacza, że zachodzi neutralizacja opozycji między rolami semantycznymi przymiotników, na co przykłady (wraz z interpretacją) znajdują się w części materiałowej.

Przymiotniki niezłożone derywowane są w dwojaki sposób; większość za pomocą formantów afiksalnych, część - za pomocą derywacji paradygmatycznej (sokoli <- sokół). Typy kompozycji - jako bardziej różnorodne - zostaną przedstawione w punkcie poświęconym złożeniom.

Zaprezentowany poniżej opis jest schematyzujący i upraszczający z dwu co najmniej powodów. Po pierwsze, wielość relacji semantycznych, zwłaszcza między przymiotnikiem odrzeczownikowym a rzeczownikiem określanym, jest trudna do ogarnięcia. W ujęciu podręcznikowym dąży się do wychwycenia zjawisk regularnych, seryjnych i częstych. Pominięto więc różne kondensacje semantyczne i zjawiska z pogranicza normy, a także użycia terminologiczne. Zjawiska nietypowe winny znaleźć miejsce w opisie leksykalno-semantycznym. Poza tym z samej natury znaczenia są nieostre, co przejawia się m.in. w neutralizacji opozycji wprowadzanych przez aparat ról semantycznych. Zjawiska przejściowe, pograniczne są dla słowotwórstwa szczególnie charak-

470