533

Oprócz omówionych konstrukcji adwerbialnych, tworzonych dość regularnie od rzeczowników przestrzenno-czasowych, występuje jeszcze w funkcji adwer-biów wiele innych zleksykalizowanych konstrukcji składniowych, np. na krzyż, na przestrzał, na wylot, które mają charakter jednostkowy.

4. STOPNIOWANIE PRZYSŁÓWKÓW

Znaczenie i zakres form stopnia w przysłówku stanowią wyraźną paralelę do stopniowania przymiotników (por. s. 503). Podobnie jak przy przymiotniku formy stopnia tworzone są tylko od części przysłówków, a mianowicie od tych, które informują o cechach czynności, stanów i procesów dających się intensyfikować, np. ładnie -> ładniej —> najładniej (ale nie nago -» 'bardziej nago itp.). Znaczeniowo forma stopnia wyższego i najwyższego informuje o gradacji cechy, większej jej intensywności w porównaniu z innymi stanami (czynnościami): Jan biegnie szybciej niż Piotr, Jan biegnie teraz szybciej niż przedtem. Przy stopniu najwyższym cecha porównywana przysługuje co najmniej trzem elementom (stanom, czynnościom): Jan biegnie najszybciej ze wszystkich; Paweł biegnie szybko, Piotr szybciej, a Jan najszybciej. Formy stopnia mogą mieć także wiele znaczeń wtórnych.

Stopniowanie, jako zjawisko nie w pełni regularne formalnie i semantycznie, zaliczamy w tym opracowaniu do słowotwórstwa, a więc formy stopnia traktujemy jako rodzaj derywatów odprzysłówkowych; w językoznawstwie jednak żywa jest tradycja traktowania form stopnia jako zjawisk fleksyjnych (por. Tokarski 1973).

4.1. OGRANICZENIA W TWORZENIU FORM STOPNIA

Stopniowaniu podlegają tylko przysłówki formalnie derywowane od przymiotników, oznaczające głównie jakość procesów, stanów i czynności (cicho -* ciszej -* najciszej, wolno -» wolniej —> najwolniej, głośno —> głośniej -» najgłośniej), ale także i przysłówki należące do innych typów semantycznych, np. wskazujące na frekwencję (częściej, rzadziej), czas (wcześniej, później, dawniej), miejsce (dalej, bliżej). Nie podlegają stopniowaniu przysłówki o innej budowie słowotwórczej, a także niepochodne (np. temporalne: dziś, jutro, wczoraj', frekwentatywne: co dzień; duratywne: na tydzień, od rana), a także te formalnie odprzymiotnikowe, które pod względem semantycznym wykluczają możliwość stopniowania. Należą tu nazwy różnych cech nieintesyfikowalnych (np. goło, boso, dwojako, powtórnie, jednocześnie), informacje o kompletności akcji (wraz z osiągnięciem stanu), np. do sucha (wytrzeć), do czysta (wyprać), przysłówki wskazujące na aspekt czynności (tzw. przysłówki względu, np. literacko słaby, gospodarczo zacofany), a także większość przysłówków motywowanych równolegle przez rzeczowniki, np. robić coś maszynowo, ręcznie, przekazać listownie, przedstawić liczbowo itp.

533