541

plikowanymi stosunkami, jakie zachodzą między czasownikami występującymi z morfemem lub zaimkiem się a odpowiadającymi im czasownikami bez tego morfemu (por. Wilczewska 1966, Wróbel 1993). Stosunki te są różnorodne zarówno co do stopnia regularności, jak i funkcji językowej i wobec częstej homonimii konstrukcji zwrotnych trudne do rozgraniczenia. Ogólnie można wśród nich wyróżnić: a) relacje uwarunkowane regułami semantycz-no-składniowymi i dlatego zaliczane do konstrukcji składniowych (ewentualnie przy pełnej regularności - do form fleksyjnych czasowników niezwrot-nych), np. konstrukcje bezosobowe typu: O tym się dużo pisze, regularne konstrukcje zwrotne typu: Jan myje się, konstrukcje typu: Jan kazał się obudzić, konstrukcje wzajemnościowe typu: Chłopcy biją się, konstrukcje bierne typu: Książka drukuje się\ b) relacje o charakterze słowotwórczym. Te ostatnie cechują się niższą frekwencją oraz różnicami semantycznymi sygnalizowanymi obecnością lub brakiem morfemu się. O uznaniu jednego z członów danej relacji za derywat decyduje jego większa złożoność semantyczna niezależnie od złożoności formalnej. Ustalamy więc dwie procedury derywacyjne: a) dodanie morfemu się, tj. postfiksu do czasownika nierefleksywnego w tzw. derywatach pseudozwrotnych, np. pchać —> pchać się (por. s. 554), b) odjęcie morfemu się - składnika tematu czasownika semantycznie prostszego - i utworzenie dezintegralnego derywatu kauzatyw-nego, np. martwić się -> martwić (por. s. 562). Poza powyższymi relacjami pozostają niemotywowane czasowniki stale zwrotne (reflexiva tantum) nie posiadające odpowiedników niezwrotnych, np. bać się, modlić się, w których się jest częścią składową tematu.

Zgodnie z przedstawionymi (zob. s. 361) zasadami synchronicznego opisu słowotwórczego analizie podlegają serie żywych derywatów, tzn. takich grup czasowników, których forma i treść jest z dzisiejszego punktu widzenia motywowana przez ich czasownikowe podstawy (rozumiane jako odrębne jednostki leksykalno-semantyczne), a wyraźnie wyodrębnionemu formantowi można przypisać określoną funkcję; warunki takie spełniają np. po-leżeć, od-leieć (plecy) uleżeć, ale nie należeć (do), przeczu-wa-ć <—przeczu-0-ć, ale nie czuwać. W wypadku formacji typu przepisywać, odczytywać wyodrębniamy formant paradygmatyczny, mimo istnienia czasowników pisywać, czytywać, ponieważ - jak wskazuje ich znaczenie - są derywowane od ich odpowiedników dokonanych przepisać, odczytać, zawierających już prefiks.

Czasowniki prefiksalne z tematem związanym -łożyć motywowane są przez czasownik kłaść. Panuje tu zasada, że czasowniki niedokonane zawierają rdzeń kład-, a dokonane - rdzeń łoi-, por. supletywne pary aspektowe kłaść: położyć, dołożyć : dokładać, złożyć : składać, przełożyć : przekładać (wyjątek: pokłaść ‘położyć pewną ilość przedmiotów’, nie posiadający odpowiednika niedokonanego, nie jest nim bowiem pokładać, stanowiące niemotywowaną jednostkę leksykalną).

Analiza relacji zachodzących między poszczególnymi czasownikami podstawowymi a ich derywatami stanowi podstawę do pogrupowania derywatów w klasy o podobnym typie relacji, wśród których staramy się ustalić:

541