555

b)    w odniesieniu do ruchów jego ciała lub części ciała, np. odwrócić się, pchać się, położyć się, rzucić się, schylić się',

c)    w odniesieniu do jego działań i przeżyć, np. czuć się, decydować się, spostrzec się, reklamować się, w tym intensiva typu prosić się, pytać się;

d)    podkreślenie, że subiekt podlega niezależnym od niego procesom lub mimowolnym stanom, np. uderzyć się, skaleczyć się ‘doznać uderzenia, skaleczenia’, zabić się ‘zginąć’, tworzyć się ‘powstawać’, (nie) chce się (komuś);

e)    w odniesieniu do wspólnych działań mnogiego subiektu, np. gromadzić się, spotykać się, umawiać się.

Przypomnijmy, że postflks się często funkcjonuje jako współformant wraz z prefiksem, np. rozchorować się, nachodzić się, przejeść się, i tu również podkreśla odniesienie rezultatu akcji do subiektu.

2.3.7. Nazwy akcji scharakteryzowanych przestrzennie

Formanty charakterystyki przestrzennej - są to z reguły prefiksy - wnoszą do derywatów znaczenia uściślające przebieg akcji podstawowych w przestrzeni wyznaczonej za pomocą przedmiotów lub ich części objętych tą akcją, a traktowanych jako jej przestrzenne punkty orientacyjne. Poszczególne formanty wyrażają znaczenia bardzo uszczegółowione. Wyróżniamy dwa rodzaje znaczeń przestrzennych formantów:

a)    prefiksy informujące o przemieszczaniu przedmiotów lub ich części względem innych (nie zawsze explicite wyrażonych), pojmowanych jako punkt dojścia-zbliżenia lub punkt wyjścia-oddalenia, a więc o zmianie określonej co do kierunku akcji podstawowej - tworzą one formacje kierunkowe;

b)    prefiksy informujące o lokalizacji akcji podstawowej na przedmiotach lub względem przedmiotów objętych tą akcją - tworzą one formacje lokatywne.

Znaczenia te nawiązują do znaczeń przyimków przestrzennych; niektóre z nich w wyrażeniach zdaniowych dublują informację niesioną przez prefiksy kierunkowe, np. X dojechał do..., X odpłynął od..., X odszedł z— itp.

Refleksy znaczeń przestrzennych prefiksów obserwujemy także w formacjach nieprzestrzennych.

2.3.7.I. Formacje kierunkowe

Podstawową bazą derywacyjną dla formacji kierunkowych są czasowniki ruchu ukierunkowanego. Jak wspomnieliśmy (s. 544), oznaczają one przemieszczanie się przedmiotu w jednym kierunku, ale nie określają go względem sytuantów przestrzennych. Tę precyzację, wzbogaconą punktem widzenia ruchu przedmiotu przez obserwatora, wnoszą formanty prefiksalne. Ponadto formacje kierunkowe derywowane są od czasowników nazywających prymamie procesy i działania dotyczące konkretnych przedmiotów. Znaczenia poszczególnych formantów narzucają derywatom konotację określeń kierunkowych (por. Gołąb 1967), której czasowniki podstawowe nie posiadają, a mogą mieć tylko luźne uzupełnienia o podobnym kształcie.

1. Formacje nazywające zbliżanie (się) przedmiotów:

a) zbliżenie całkowite (ew. połączenie) widziane z punktu docelowego

37 — Gramatyka... 555