CCF20081104004 (3)

506 Wersyfikacja

potrafił się jednak związać z jakimiś gatunkami czy z konkretnym, rodzajem literackim. Najczęściej spotkać go można w liryce i w drobnych utworach epickich, rzadko zaś w dramatach.

Tonizm jako system wersyfikacyjny właściwie nigdy nie rozwinął się w pełni. Przez wieki niezauważalny tkwił jakby na obrzeżach poezji polskiej, a kiedy został uznany, to dosłownie w kilka lat później na horyzoncie literatury pojawiły się prężniejsze próby stworzenia, przez Awangardę Krakowską nowych wzorców rytmicznych. W stosunku do sylabizmu i sylabotonizmu tonizm jest systemem o wiele mniej rygorystycznym, zwłaszcza kiedy uwzględni się możliwość ściągnięcia kilku akcentów wyrazowych w jedno skupienie przejmujące rolę zestroju i odwrotną tendencję: wzmocnienia pobocznego przycisku do rangi zestrojowego. Wskazana luźność systemu nie mogła być jednak konkurencją dla rozwijającego się w tym samym czasie modernistycznego wiersza wolnego. Dlatego tonizm został jakby zahamowany w swej ekspansji.

W świetle powyższych uwag wydaje się zjawiskiem naturalnym prawie równoczesne pojawienie się nieregularnych wierszy to-nicznych, które jednak w stosunku do omawianych poprzednio wierszy nieregularnych sylabicznych i sylabotonicznych posiadają najmniej wykształconych cech. Podstawową bowiem jego cechą jest skłonność do przybliżonego wyrównywania rozmiaru wersu oraz do różnorakiego wykorzystywania zestrojów w konstrukcji poszczególnych wersów. Z tym wszakże zastrzeżeniem, że kompozycja zestrojowa musi być na tyle wyrazista, by można ją uznać za układ celowy, a nie przypadkową zbieżność. I tak np. w zacytowanym fragmencie Białej chorągwi Staffa liczba zestrojów waha się od dwóch do czterech,] Został też zachowany charakter wzorca tonicznego (rys. na s. 507).

Tonizm jest systemem numerycznym, w którym podstawową miarą jest ilość zestrojów akcentowych. W zasadzie wszystkie główne przyciski są akcentami strukturalnymi decydującymi o rytmice utworu. Wyjątkowo akcent poboczny urasta do tej roli, za to częściej następuje ściągnięcie dwóch, trzęch przycisków głównych w jedno silne skupienie, które staje się równoważnikiem zestroju. Z tego powodu w systemie tym nie może zachodzić transakcentacja. Drugim, podstawowym elementem struktury jest

A [ o potędze| jej grozy I| o ofiarach | świadczą | nieustannych

Ciągnące | gęsto | sanitarne | wozy, Wiozące I rannych -

I wśród| gonitwy j wściekłej,] oszalałej, Raz wraz | pędzące | na miasta | obwody, Z przeraźliwymi,! dzikimi! sygnały,

Wojskowe! samochody.

(L. Staff, Biała chorągiew)

wzmocnienie znaczenia układu intonacyjno-zdaniowego, który pokrywa się z konstrukcją wersu. Dlatego w tonizmie z zasady nie występuje przerzutnia, a rozmiar sylabiczny jest rzeczą nieistotną. Rozluźnienie konstrukcji wersu wzmaga znaczenie rymu, który staje się ważnym składnikiem klauzuli.

5. Wiersz wolny

W ubiegłych stuleciach od średniowiecza rozwój wiersza polskiego przebiegał w kierunku zaostrzania rygorów wersyfikacyjnych oraz uniezależniania 'układu intonacyjnego poszczególnych wersów od naturalnej intonacji zdaniowej. Wymieniona tendencja osiągnęła swój punkt kulminacyjny w pierwszej połowie XIX wieku w równouprawnieniu sylabotonizmu, jako uznanego systemu wersyfikacyjnego wysokiej kultury. Jednak w tym samym czasie ujawniły się przeciwstawne dążności. Albowiem najwybitniejsi poeci romantyzmu polskiego dostrzegli niebezpieczeństwa tkwiące w usztywnionych wzorcach rytmicznych i rozpoczęli poszukiwania sposobów ich przezwyciężenia. Dlatego nie powinno dziwić pojawienie się w dorobku poetyckim Mickiewicza, Słowackiego i Norwida nieregularnych wierszy sylabotonicznych, a nawet wierszy tonicznych, zwłaszcza