CCF20081104002

472 Wersyfikacja

rymu. Znamy jednak wiersze sylabiczne bezrymowe. Już Kochanowski używał je w swej Odprawie posłów greckich. Oto jej początek:

472 Wersyfikacja

Com dawno luszył+i w głos opowiedał, 5+6

Że obelżenia+i krzywdy tak znacznej

Cierpieć nie mieli+waleczni Grekowie:

teraz juz posły+icfi u siebie mamy.

Jest to jedenastozgłoskowiec, z średniówką po piątej — tak jak w Beniowskim (sic!) — ale ze stałymi akcentami w klauzuli, średniówce i w nagłosie, czyli w węzłowych punktach wersu. Posiada regularny układ intonacyjno-zdaniowy z silnymi antykadencjami w klauzuli i słabszymi w średniówce. Jak widać, pozbawienie klauzuli rymu zmusiło poetę do wzmocnienia przycisków jako strukturalnego czynnika rytmizującego, i do uregulowania linii intonacyjnych.

Rolę średniówki w sylabizmie najpełniej uzmysłowi zestawienie wersów o tej samej liczbie zgłosek z różnymi jej usytuowaniami. Za wzór posłużyć może najpopularniejszy polski sylabowiec, trzynasto-zgłoskowiec:

Tymczasem szlachty coraz + gęściej przybywało,    7 + 6

Dobrzyńscy prawie wszyscy; + sąsiadów niemało (...)

(A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, ks. VI)

W Nazaret dziewica + czysta, panna Maryja,    6 + 7

Pozdrowienie wzięła + od świętego anioła, (...)

(M. Bobowski, Polskie pieśni katolickie...)

Ucieszna moja śpiewaczko! + Safo słowieńska!    8 + 5

Na którą nie tylko moja + cząstka ziemieńska, (...)

(J. Kochanowski, Tren VI)

Jedno rozmyślaj + a miej żywot mój przy sobie (...)    5 + 8

(H. Spiczyóski, Wtóre napominanie Pana Jezusowe)

Głośne odczytanie przytoczonych trzynastozgłoskowców pozwala od razu uchwycić różnicę w rozczłonkowaniu wersu, a co z tym się

wiąże, różnicę w rytmie. Średniówka okazuje się bowiem ważnym elementem rytmizującym. Z biegiem lat narastało zrozumienie jej roli. Dlatego też klasycyści wprowadzili jako warunek obowiązkowy: ustalenie akcentu na przedostatniej sylabie części przedśredniówkowej, tzw. średniówkę żeńską, ale już romantycy odrzucili to żądanie mieszając średniówkę oksytoniczną z paroksytoniczną (por. zacytowaną oktawę Beniowskiego). Wrócili więc do dawnej swobody akcentowej, choć częściowo zalecenie to zachowało się nadal.

Często też stosowano wprowadzenie dodatkowej średniówki. Wers dzielił się wówczas nie na dwie, lecz na trzy i nawet więcej części. Na czym polega różnica w rytmie przy większej ilości przedziałów, winny ukazać przykłady z tego samego trzynastozgłoskowca:

oj, siedzi tam + ma miluśka + i bardzo płacze    4 + 4 + 5

(......................)

że się jeszcze + me serduszko + do ni powróci.

(J. Bystroń, Pleśni ludowe z polskiego Śląska)

Wiekuista + mądrości, + Boże niezmierzony    4 + 3 + 6

Który wszystko + poruszasz, + nie będąc wzruszony

(M. Sęp Szarzyński, Pieśń II. O rządzie Bożym na świecie)

Zorze pogasły, + ty spisz, kochana, + w cichości, 5 + 5 + 3 Sen sobie słodząc, + mej zaniedbywasz + miłości.

(K. Badecki, Polska liryka mieszczańska)

Są to tzw. wiersze drobione. Uwidacznia się w nich zwiększenie rytmiczności i dlatego bardzo często zaczynają się one przekształcać w utwory sylabotoniczne. Im więcej bowiem działów wewnętrznych, tym większa —- naturalną koleją rzeczy — musi być stabilność akcentowa. Wynika to z rozmiarów słów w języku polskim, i co się z tym wiąże, z jego systemem przycisków.

Średniówka z samej swej natury nie może być nieodzownym składnikiem systemu wersyfikacyjnego. Istnieją w nim także wiersze pozbawione tego elementu. Wers bezśredniówkowy z zasady jest krótszy rozmiarem, choć wyjątkowo może osiągnąć liczbę dwunastu sylab; wówczas ze względu na swoją długość prawie zawsze ma słaby wewnętrzny przedział. Zestawienie jedenastozgłoskowca ze średniówką i bez niej unaocznia różnicę między tymi dwoma rodzajami wersu: