CCF20081105004

516 Wersyfikacja

modernistycznego wiersza wolnego (omówiony poprzednio wiersz futurystyczny), również wiersza tonicznego, polegającego na zastąpieniu liczby zestrojów akcentowych skupieniem, które może pełnić funkcje rytmotwórcze:

żelazny świat tej lodzi    7

dotknięty kometą granatu    9

tonął odchodził    5

pionowo w słoje wody    burej    9

chmurą    2

na dno na dół    4

(J. Czechowicz, dno)

Dwa zdania tworzące zacytowaną strofę, dzięki rozbiciu na wersy rozpadły się zgodnie z rozczłonkowaniem składniowym na wyodrębniające się części, będące typowymi dwu- lub trójzestr oj owymi skupieniami, które tworzą zestrój intonacyjny. Natomiast same orzeczenia obu zdań zostały wydzielone w osobny wers, jakby stanowiły orzeczenia jednego rozwiniętego zdania i nie mogą przeto stworzyć skupienia. Podobnie zbudowany jest ostatni wers, zawierający dwa oko-liczniki miejsca. Jest też i wers jednozestrojowy. Wskazany podział zadecydował o rozmiarach wersów, które są krótkie i zbliżone do siebie ilością zgłosek: 7, 9, 5, 9, 2 + 4. Ostatnie dwa wersy są bowiem wynikiem rozbicia całostki gramatycznej i znaczeniowej.

Rozczłonkowanie wypowiedzi na wersy według granicy skupień narzuciło jednolity charakter klauzuli: jej kadencyjność. Cecha ta została dodatkowo wzmocniona odrzuceniem interpunkcji i reguły oznaczania początku zdania dużymi literami. W ten. sposób usunięto związek łączący intonację z konstrukcją zdania, ponieważ intonację całkowicie podporządkowano schematowi wersyfikacyjnemu. Wzmocniło to znaczenie wersu, podkreślając równocześnie rolę skupienia jako czynnika rytmotwórczego. Mimo systematycznego osłabiania roli konstrukcji składniowych rozbicie na wersy, przebiegające zgodnie z budową zdania narzuciło wierszowi charakter intonacyjno-zdaniowy. Nie jest to jednak układ identyczny z średniowiecznym systemem intonacyjno-zdaniowym. Dla odróżnienia obu rodzajów wiersza, ostatnio omówiony określa się mianem wiersza skupie* niowego.

W wierszu skupieniowym uwidaczniają się również inne cechy współczesnego wiersza wolnego, a mianowicie zastąpienie identyczności rozmiarów podobieństwem. Wyraża się ono nie tylko przybliżoną liczbą sylab, zestrojów, lecz przede wszystkim podobieństwem szczególnego typu intonacji, odmiennej od intonacji prozy i wiersza regularnego, a opartej o rytm zestrojów intonacyjnych. W cytowanym przykładzie można uwypuklić owo podobieństwo, zestawiając z sobą następujące wersy:

żelazny świat tej lodzi || dćTi^ęty~Tometą~^ pionowoN w słoje wody burej

tonął odchodził || na dno na dół

Zestawienie to pozwala zrozumieć dlaczego oba orzeczenia i oba okoliczniki wydzielono w osobne wersy, a także dlaczego podkreślono chmurą, niezależnie od znaczenia tego okolicznika sposobu. Układ intonacyjny urasta bowiem do funkcji jednego z zasadniczych czynników rytmotwórczych, a pozostałe elementy schodzą na dalszy plan. W ten sposób w wierszu skupieniowym, który jest konsekwencją tonizmu, pojawił się sprzeciw wobec tego systemu. Akcent odgrywający dotąd tak ważną rolę strukturalną stracił swoją funkcję, a istnienie rymu okazało się sprawą zupełnie nieistotną.

W wierszu skupieniowym związek pomiędzy budową wersu a konstrukcją składniową był ukrywany, lecz w o wiele wcześniejszych koncepcjach Awangardy Krakowskiej wręcz go podkreślano. Głoszono nawet hasło, że poezja to piękne zdania. Awangarda w swoich poszukiwaniach sięgnęła do modernistycznego wiersza wolnego jako do punktu wyjścia. Zapoczątkowała typ wiersza współczesnego, charakteryzujący się długimi wersami, liczącymi przeważnie po kilkanaście zgłosek. Nie opiera się on na rytmie pojedynczych zestrojów intonacyjnych, lecz na rytmie większych całości intonacyjno-zdaniowych:

Że, że wśród mych ścian, światy, że wśród mych ścian skomlą

światy,

światy z miast, z miast, które morzą, morzą nie ludzi, lecz

gwiazdy,