DSC08153

120 Anna Sołtys-Chmielowicz

czoną (np. do nagłosu, gdy w innych pozycjach występuje substytucja) oraz na całkowitą (gdy zaburzenie daje się sprowadzić do formy: fonem spółgłoskowy -zero fonetyczne) i częściową (gdy zmianie ulega sąsiedni segment wokaliczny lub gdy w miejscu fonemu pojawia się segment bezszmerowy).

Zaburzenia syntagmatyczne zostały podzielone na dwie grupy pierwotne i wtórne. Charakteryzują one trudności, jakie w realizacji głosek wynikają ze struktury wyrazu, a także wskazują na inne odkształcenia w obrębie wypowiedzi*,

Wśród pierwotnych zaburzeń syntagmatycznych są:

a)    zmiany ilościowe (elizje głosek, sylab, części wyrazów, redukcje grup spółgłoskowych, wstawki),

b) zmiany jakościowe (asymilacje, dysymilacje, strukturalizacja grup spółgłoskowych, całkowita zmiana postaci wyrazów, np. tafhuś 'kołnierz’),

c)    zmiany dotyczące kolejności elementów w wyrazie (przestawki.) :wi

d)    zmiany kombinowane,

e)    zmiany niesystemowe.

Wtórne zaburzenia syntagmatyczne to zmiany, które w obrębie'' wyrażą powoduje substytucja, np. powstawanie nowych grup spółgłoskowych nietypowych-dla języka polskiego, wymuszone redukcje grup spółgłoskowych (np. przy substyr tucji kg-1 d wyraz 'nikt' brzmi ńit, a nie *ńitt), ściągnięcie grup spółgłoskowych (np. przy tej samej substytucji wyraz 'koks' ma postać toc, a nie *tots).

Oddzielenie zjawisk systemowych od przypadkowych, jednostkowych; czy uwarunkowanych kontekstem jest ogromnym ułatwieniem opisu systemu fone: tycznego dyslalików. Odróżnienie kłopotów czysto artykulacyjnych od poważniejszych zaburzeń, jakimi są zniekształcenia struktury fonetycznej wyrazu, będące najczęściej objawami opóźnionego rozwoju mowy; jest ogromnie ważne dla praktyki logopedycznej. Niektóre dzieci mimo posiadania umiejętności wymawiania głosek nie realizują ich w wyrazach o trudniejszej budowie fonetycznej litb w grupach spółgłoskowych. Wnikliwa analiza pozwala określić rodzaj trudności i ustalić metodykę postępowania. Warto dodać, że brakuje znormalizowanych, testów do badania zniekształceń struktury wyrazu nazwanych przez JjCanię syntagmatycznymi.

IV. INNE KLASYFIKACJE

W Programie studiów logopedycznych pod redakcją L. Kaczmarka mamy jeszcze inny podział dyslalii: głoskowa (niemożność właściwego realizowania fonemów, tj. wymowa głosek zbliżona do właściwej, zastępowanie ich innymi lub opuszczanie), sylabiczna (możność właściwego realizowania fonemów w izo* lacji, w sylabie natomiast mamy: realizacje niewłaściwe, ich opuszczanie lub wtrącanie innych, zastępowanie innymi, przestawki), wyrazowa (wadliwa rea-

lizacja występuje w niektórych tylko wyrazach w postaci opuszczeń i przestawień głosek, przekręceń wyrazu), zdaniowa (brak umiejętności budowania zdania, dysymilacje, przestawki),

Nieco dziwi tu sposób zdefiniowania dyslalii zdaniowej, gdyż kłóci się to z samym pojęciem dyslalii, którą tenże autor rozumie jako wady wymowy. Trudno tu dopatrzyć się związku z umiejętnością budowania zdań.

pograniczu klasyfikacji jakościowych i ilościowych znajdujemy w Programie studiów logopedycznych praktycznie nie stosowany podział na dys-lalię częściową (wadliwa wymowa w obrębie jednej strefy artykulacyjnej), wieloraką (wadliwa wymowa w obrębie dwu stref artykulacyjnych) i całkowitą (wadliwa wymowa w obrębie 3, 4, 5, 6 stref artykulacyjnych). Ponieważ nie ma żadnego omówienia ani przykładów, dość trudno przyporządkować tu konkretne przykłady.

W foniatrii mamy również podział dyslalii odnoszący ąię do wad artykulacyjnych w obrębie jednej {bełkotanie monomorficzne) lub Większej liczby {bełkotanie polimorficzne) stref artykulacyjnych [Pruszewicz 1992],

Foniatria również zwraca uwagę na zjawiska, które dotyczą nie tylko umiejętności wymawiania głosek. A. Pruszewicz wymienia ęlizję, metatezę, asymilację, kóntaminację oraz inwersję.

Zarówno językoznawcy, jak i foniatrzy zwrócili uwagę na substytuty. Kania [19|S pisał, że mogą one mieć różną postać w zależności od kontekstu fonetycznego. Pruszewicz rozróżniał 1) bełkotanie {dyslalię) stałe i niestale oraz 2) konsekwentne i niekonsekwentne. Bełkotanie niestałe charakteryzuje się występowaniem wadliwej artykulacji, np. W- mowie spontanicznej, i brakiem jej w czasie powtarzania; dziecko raz daną głoskę wymawia wadliwie, irihyro razem poprawnie. W bełkotaniu niekonsekwentnym sposób zniekształcenia danej głoski bywarezma-

[Pruszewicz 1992 s. 242].

Niezależnie od powyższych klasyfikacji wad wymowy wyodrębniane są szczególne postaci dyslalii, które, choć można opisać je posługując się terminami jjfż przedstawionymi, to jednak - ze względu na metodykę postępowania-powinny być wyraziście wydzielone. Chodzi o wymowę bezdźwięczną (zwaną mową bezdźwięczną) i palatolalię (dyslalia z poszumem nosowym, która występuje przy rozszczepie podniebienia). Takiego wydzielenia dokonują np. G. Demelowa [1979] .Ofązrh Styczek [1979]. Warto wyodrębnić też wady wymowy samogłosek.

.Nie wszystkie klasyfikacje wad wymowy są jednakowo użyteczne. Uzasadnieniem funkcjonowania określonej klasyfikacji i - co się z tym wiąże -terminologii powinna być jej przydatność zarówno dla samego opisu wymowy, jak i dla terapii, której sposób prowadzenia można zaplanować mając dziecko prawidłowo zdiagnozowane, a jego wady jednoznacznie określone.

Takie wymogi w dużym stopniu spełniają dwa rodzaje klasyfikacji: foniatryczna i językoznawcza J. T. Kani, który pierwszą część swojej typologii przejął właśnie z foniatrii. Oddzielając problemy związane z artykulacją w ogóle od