DSC09673

Michał Olt»wiń*ki

blem, bez niej rozważania o nim skazane są na zawiśnięcie w próżni. Twria, która by pozwoliła uniknąć „workowatoścl”, charakterystycznej dla w pewnym senałe reprezentatywnej książki Eacarpita oraz która by pozwoliła nadać jednemu wąskiemu problemowi pewien sens ogólniejszy, wyprowadzić go z dziedziny mikroobserwacji.

Koniecznością jest chyba przyjęcie jako założenia, że w obręb socjologii literatury włącza się to jedynie, co dotyczy bezpośrednio społecznej istoty faktów literackich, eliminuje zaś to wszystko, co się z nimi łączy pośrednio lub co ujmuje społeczne właściwości faktu literackiego z punktu widzenia ubocznego czy wręcz nieistotnego dla rozwoju literatury. Sprawa pozostaje jednakże niejasna, dopóki się nie określi zakresu pojęcia „fakt literacki”. Narzucającym się samo przez się rozumieniem byłoby zrównanie faktu literackiego z dziełem. Stanowiłoby to jednak zacieśnienie, w pewnych sytuacjach niebezpieczne w skutkach, gdyż historyka literatury poza dziełami (a także istniejącymi intersubiektywnie normami, które na realizację danego dzieła pozwalają) interesują zjawiska innego jeszcze rodzaju. Takie mianowicie, które mówią o sytuacji danego dzieła w określonej rzeczywistości społecznej, takie, które decydują o utrwalaniu się konwencji artystycznych, proponowanych przez poszczególne utwory i zdobywaniu przez nie „pozycji społecznej”, takie, które bezpośrednio wpływają na tok rozwojowy literatury. Są to dla niego także fakty literackie, choć nie dają się sprowadzić do określonego tekstu. Socjologię literatury zajmują fakty obydwu typów, fakty-dzieła i fakty--elementy życia literackiego. Wydaje się przeto, że socjologia literatury rozpada się na socjologię dzieła literackiego, gdzie jej problemem jest opis utworu jako faktu społecznego, oraz socjologię życia literackiego, dla której sprawę zasadniczą stanowi opis społecznej istoty zjawisk bezpośrednio towarzyszących rozwojowi literatury, pojmowanej jako zespół dzieł literackich.

Socjologia dzieła jest opisem struktury utworu literackiego ze swoistego punktu widzenia. Struktury utworu jako elementu komunikowania się pomiędzy autorem a jego odbiorcami (odbiorcami, prawdopodobnie, wirtualnymi — według wyrażenia Sartre’a)⁴, komunikowania w pewnej określonej sytuacji społeczno-historycznej i przy pomocy środków językowych ustabilizowanych w danej epoce.* Innymi

« por. J.-P. Sartre: Qu'Mt-e« ąu» la Utt4ratur», w: Sttuatlonm, II, Parł* IMS, s. M-M.

• O znaczeniu socjologii Języka dla badań literackich por. rozważania J. Muka-ftt

Orupa literacka a model poezji

słowy: Interesująca jest tu określona sytuacja społeczna utrwalona w przekazie językowym, utrwalona w systemie obowiązujących norm i konwencji artystycznych • — l dająca się poznać poprzez Ich analizą. Sytuacja owa bowiem wyraża się w odpowiednim układzie 1 hierarchizacji funkcji językowych, v/ystępujących W przekazie lub w określonym typie przekazów.

Przedmiotem socjologii życia literackiego nie jest — jak się już rzekło — samo dzieło, ale to, co Je otacza, to, co decyduje o sposobie jego egzystencji w określonej rzeczywistości społecznej, czyli te czynniki, które mają z wirtualnego kontaktu pomiędzy autorem i adresatem (nadawcą i odbiorcą) utrwalonego w tekście utworu, uczynić pewną konkretną realność bądź przez ustanowienie rui generit instytucji, mających na celu w tej lub innej formie rozpowszechnianie proponowanych wartości literackich (rozpowszechnianie — a więc rozszerzanie czy utrwalanie kontaktu pomiędzy autorem i odbiorcami), bądź też bezpośrednie oddziałanie na świadomość owych odbiorców, jednakże już nie w formie zakładania w tym celu odpowiednich instytucji, lecz przez takie formy działania, jak na przykład manifesty. Zarówno działanie przez „instytucje”, jak bezpośrednie kształtowanie świadomości literackiej odbiorców wymaga zwrócenia uwagi na istniejące wśród publiczności upodobania artystyczne, na jej smak⁷ oraz na to, jak wśród niej funkcjonują wartości literackie już istniejące, niejako już społecznie zatwierdzone*.

W związku z tak kształtującą się problematyką socjologia życia literackiego obejmuje trzy kręgi spraw: 1. socjologię instytucji literackich, 2. socjologię świadomości literackiej, 3. socjologię funkcjonowania dzieł literackich w określonych epokach i wśród określonych grup publiczności.

tovnkf’ego: Notatki do socjologii Jeżyka poetyckiego. Tłum. U. R. Mayenowa, „Twórczość" 1049, nr 3.

s por. na ten temat inne rozważania Mukafovslcy'ego w książce: Estetlckó, funk-ce, norma a hodnota jako tocldlni fakty, Praha 1936.

7 Por. teorie; smaku literackiego w pracy L. L. SchUckinga; Die sociologie der llterarłschen Ceschmacksbildung, LeipzJg 1931. Warto tu przypomnieć trafną uwagą J. S. Bystronia z Jego rozprawy: Literatura jako zjawiska społeczne („Przegląd Socjologiczny" 1930, t, IV), że cl, których Interesuje socjologia literatury, „kładą nacisk na życie literackie, usuwając na daU/y plan roztrząsania formalne, estetyczne czy historyczno-literackie", (s. 453)

s W polskiej nauce o literaturze problematyka tą zajmuje slą 8. Kawyn w pracach o recepcji przede wszystkim Mickiewicza w różnych okresach 1 w różnych ugrupowaniach spoleczno-literackich (por. np. W krągu kultu Mickiewicza, szkice fenograficzne, Łódź 1957).

51