Francuz1

p    \.CX?U>&J LlCrć-IOy Viur ~

26 O METODACH BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH

1.3. ZMIENNE I ICH POMIAR

CECHA A ZMIENNA

* Por Młodkowski. 1, (Id98). Aktywimść wizualna człowieka Warszawa-Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN.

■* Epswin. S (1977). Siabilily , nul l ons/ancy in \ isual percep-tion: Mechanism and proeesses. New York: Wiley

Jednym z ciekawszych zagadnień, jakie badają psychologowie zajmujący się spostrzeganiem przez organizmy żywe, jest problem „niezmienników per-cepcyjnych". Najprościej mówiąc, chodzi o to, by się dowiedzieć, w jaki sposób mózg integruje zmieniające się obrazy w taki sposób, że ciągle mamy poczucie spostrzegania tych samych obiektów. Przeciętnie oko człowieka wykonuje około czterech tzw. ruchów skokowych na sekundę. Ruch taki składa się z bardzo szybkiego skoku gałki ocznej i krótkiego zatrzymania na pewnym punkcie oglądanego przedmiotu*. Jeżeli więc patrzymy na jakikolwiek przedmiot, to jego obraz na siatkówce zmienia się co najmniej cztery razy w ciągu sekundy, a jednak nie mamy wątpliwości, że jest to ciągle ten sam przedmiot. Według Samuela Epsteina** dzieje się tak dlatego, że mamy genetycznie zakodowaną umiejętność wydobywania tego, co stałe, w zmieniającym się środowisku. Bez takiej umiejętności bardzo szybko pogubilibyśmy się w chaotycznym świecie ciągle zmieniających się obrazów.

Podobnie jak człowiek poszukuje stałości w tym, co dynamicznie się zmienia wokół niego, tak też do pewnego stopnia można powiedzieć, że poszukiwanie stałości jest głównym celem badania naukowego. Tworzenie praw naukowych to właśnie poszukiwanie stałych związków pomiędzy różnymi cechami badanych obiektów.

Cecha jest podstawowym pojęciem w planowaniu praktycznie każdego typu eksperymentu w psychologii. Cechą może być np. płeć, jako właściwość obiektów stanowiących gatunek homo sapiens. Cechą może być także pewien sposób zachowania się człowieka lub skłonność do pewnego typu zachowania. Na przykład mówiąc o kimś, że jest pogodny, mamy na myśli pewną cechę jego zachowania się, która zresztą wcale nie musi się bez przerwy ujawniać. Cecha „pogodny” różni się np. od cechy „wesołkowaty”. Co innego mamy na myśli, mówiąc, że ktoś jest pogodny, a co innego, mówiąc, że ktoś jest wesołkowaty.

CECHY STAŁE I ZMIENNE

Cechy mogą być stałe dla pewnej grupy obiektów (np. dla czytelników- tego przewodnika, którzy - mamy nadzieję - wszyscy są „zaciekawieni”) lub dla tego samego obiektu (czyli dla Ciebie, drogi czytelniku, czytający w tej chwili - mamy nadzieję, że jesteś „bardzo zaciekawiony”). Cechy mogą też odróżniać od siebie poszczególne grupy i jednostki np. studenci różnych kierunków różnią się co do tego. jaką wartość przy jmuje dla nich cecha „kie-

m e? l / fw ■»-    '—

POSTĘPOWANIE BADAWCZE W PSYCHOLOGII

runek studiów”. Scholastycy w średniowieczu twierdzili, że cały świat zorganizowany jest hierarchicznie, to znaczy każda cecha charakteryzuje się pewnymi wartościami, które stanowią cechy niższego rzędu, a te z kolei dają się wyrazić za pomocą cech jeszcze niższego rzędu - i tak dalej. Trochę podobnie możemy potraktować cechy w badaniach i eksperymentach psychologicznych. Na przykład „bycie studentem" jest cechą stałą dla wszystkich studiujących, ale „bycie studentem psychologii" jest cechą stałą już tylko dla części tych, którzy „są studentami”.

Jeżeli jakaś cecha przyjmuje co najmniej dwie wartości, to możemy określić ją jako zmienną. Przykłady takich cech można mnożyć w nieskończoność: pleć, kierunek studiów, nastrój w czasie czytania książki i tak dalej.

Oczywiście każdą cechę można potraktować jako stałą lub jako zmienną w zależności od tego, na czym aktualnie się koncentrujemy. Gdy z jakichś powodów ważne jest dla Ciebie zróżnicowanie ludzi ze względu na płeć, wówczas płeć jest zmienną, ale gdy nie ma to dla Ciebie znaczenia lub masz na myśli tylko jedną grupę (np. kobiet lub mężczyzn), wtedy płeć traktujesz jako stałą. Jeżeli interesuje Cię np. to, czy kobiety różnią się od mężczyzn pod względem nasilenia potrzeby afiliacji (kontaktów z innymi ludźmi), to płeć osób badanych traktujesz jako zmienną. Jeśli natomiast chcesz podjąć badania, których celem byłoby dowiedzenie się, czy mężczyźni-grotołazi różnią się od mężczyzn-alpinistów pod względem nasilenia potrzeby wyczynu. to płeć potraktujesz jako stałą. W tym drugim przypadku zmienną będzie preferowany kierunek poruszania się tych mężczyzn w przestrzeni: „do” lub „od środka ziemi”.

ZMIENNE ILOŚCIOWE I JAKOŚCIOWE - CÓŻ TO TAKIEGO?

Ze zmienną mamy do czynienia wtedy, gdy interesująca nas cecha nie przysługuje w taki sam sposób wszystkim branym przez nas pod uwagę obiektom. W zależności od tego, czy wartość zmiennej traktujemy jako nasilenie danej cechy, czy nie, wyróżnimy zmienne ilościowe i jakościowe. Łatwo zgadnąć, że zmienne ilościowe przyjmują wartości liczbowe (np. liczba kanapek zjadanych na śniadanie lub przeczytanych dzisiaj stron tego przewodnika). Zmienne jakościowe przyjmują wartości nominalne, tzn. są charakteryzowane jedynie za pomocą nazw (np. gatunek filmu: melodramat, western, horror czy komedia).

Wcale nierzadko bywa, że liczby stosuje się na oznaczenie różnych wartości zmiennych jakościowych. Wtedy są one używane jako nazwy. Naszym ulubionym przykładem są numery środków komunikacji miejskiej lub nazwy programów telewizyjnych. Takie określenia, jak Jedynka" czy „Dwójka" -niezależnie od tego, czy dotyczą tramwajów, czy programów telewizyjnych