fraszka 4

(FRASZKA) - FUROR POETICUS 233

Tendencje te obrazuje zwłaszcza twórczość fraszkopisarska W. Potockiego. Ogród ale nie plewiony. .. (zredagowany 1690/1691, a pisany przez parę dziesięcioleci) zawiera wiele utworów tego rodzaju. We fraszkach swych Potocki potrafił posługiwać się budową epigramatyczną, zwartą, oszczędną, wydobywającą „ostrze” zakończenia, ale nie stronił też od wypowiedzi obszerniejszych. Utwory liryczno-rcfleksyjne i satyryczne zajmują w jego zbiorach pozycję dominującą. Formuła tytułowa Ogrodu... podkreślała wielogatunkowy charakter zbioru. Podobnie było zresztą w większości barokowych zbiorów fraszek, choć w niektórych z nich (np. w zbiorkach Jagodyńskiego) wiersze epigramatyczne dominowały niemal całkowicie.

W porównaniu z okresem poprzednim we fraszce barokowej widocznie wzrasta częstotliwość użycia -> konceptu oraz jego rola w konstrukcji poszczególnych utworów, a nawet całych zbiorów. Powstają cykle lub zbiory fraszek (np. S.rS. Jagodyńskiego Grosz, 1628) zawierające serie konceptów słownych, oparte na pewnych pojęciach czy tematach. Wyprowadzano przy tym przeróżne, zazwyczaj żartobliwe, etymologię. Wykorzystywano podobieństwo fonetyczne wyrazów do konstruowania igraszek poetyckich. Odwracano np. porządek liter lub sylab („Nasz Jędrzej k r o s t z miłości więcej niż trosk miewa” — S. S. Jagodyński, Dworzanki, 1621). Za pomocą konceptów tego typu XVII-wieczni fraszkopisowie tworzyli aluzje literackie do innych utworów (często do Fraszek Kochanowskiego, jak czynił to np. Jagodyński), prowadzili swoiste polemiki.

Formą fraszki posługiwano się często w literaturze okolicznościowej, politycznej, satyrycznej, rozkrzewionej wielce w dobie baroku.

U schyłku baroku, w czasach saskich, fraszki należały do najbardziej popularnych form wypowiedzi poetyckiej. Popularność ich nie wygasła zresztą bynajmniej także w epoce późniejszej, choć nowe tendencje i tu oddziałały na pewne modyfikacje stylu i kompozycji. Silniej też nawiązywano do tradycji fraszek Kochanowskiego, które cieszyły się dużym uznaniem, o czym świadczą liczne parafrazy i przedruki.

Lit.: I. Chrzanowski: ..Źwierzyniec Mikołaja Reja z Nagłowic, „Ateneum” 1893; Facccje Mikołaja Reja, Kraków 1894; S. Łempicki, Fraszki łacińskie Jana z Czarnolasu, [w:] Renesans i humanizm w Polsce, Warszawa 1952; J. Trzynadlowski, O fraszce, „Prace Polonistyczne” 1963; S. Gracciotti, „Fraszki” i, fraszki", „Język Polski” 1964 nr 5; J. Pelc: Wstęp do: J. Kochanowski, Fraszki, Wrocław 1957; Jan Kochanowski >v tradycjach literatury polskiej (od XVI do połowy XVIII w.), Warszawa 1965; Fraszka polska XVI wieku terenem kształtowania się liryki nowożytnej, [w zbiorze:] Studia z teorii i historii poezji, S. I. Wrocław 1967; J. Krzyżanowski, Wstęp do: M. Rej, Figliki, Warszawa 1970; M. Grzędzielska, Z problemów Rejowskiego epigramatu, [w zbiorze:] Mikołaj Rej. W czterechsetlecie śmierci, Wrocław 1971; J. Starnawski, O Zwierzyńcu'' Mikołaja Reja z Nagłowic, Wrocław 1971; W. Wałecki, Łacińskie i polskie fraszki Jana Kochanowskiego, „Meander” 1973 nr 9; W. Weintraub, Fraszka w tonacji tragicznej, [w:] Rzecz czarnoleska, Kraków 1977 (oryg. 1967); J. Pelc: Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, Warszawa 1980; Europejskość i polskość literatury naszego renesansu, Warszawa 1984.

Janusz Pelc

Por. też: Epigramat. Epitafium. Facecja. Foricocnium.

FUROR POETICUS

Nazwa i pojęcie. Zanim łacińska nazwa furor poeticus (szał poetycki) zdobyła sobie popularność i rangę terminu, po który sięgano niemal nieprzerwanie aż do połowy XVIII w. — znane były i używane przez starożytnych uczonych określenia greckie: enihousiasmós, fantasia, mania. Przejęte z teorii starogreckiej występowały w pismach rzymskich, bądź to w wersji oryginalnej, bądź też w postaci zlatynizowanej. Zwłaszcza dwie pierwsze nazwy przyjęły się trwale — jako enthusias-mus i phantasia — w teorii łacińskiej. Częstotliwość ich występowania nie dorównywała jednak wzrastającej z biegiem czasu częstotliwości pojawiania się nazwy furor poeticus, która stała się elementem zasobu terminologicznego wiedzy filozoficznej, estetycznej, psychologii twórczości oraz teorii poezji.

Wokół terminu furor poeticus nagromadziło się stopniowo wiele bliskoznacznych nazw, tworząc jak gdyby niewielkie instrumentarium terminologiczne. Były to określenia takie, jak: furor ent-heus, furor dmnus (szał boski), sacer impetus (święty zapał), adflatus (natchnienie), stosowane na ogół łącznie z epitetem divinus, vis divina (moc boska). Ponadto zaś: impetus animi (pęd ducha), in-flammatio animi (rozpłomienienie ducha), excitatio ingenii (rozbudzenie wyobraźni), incitatio (pobudzenie), calor poeticus (żar poetycki), rena poetka, ingenium (talent).